მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
შესავალი
სენტის, არხიზ-ზელენჯუკისა და შოანას შესანიშნავი ჯვარ-გუმბათოვანი ეკლესიები ოდესღაც მდებარეობენ ისტორიული საქართველოს მიწაწყალზე აფხაზეთის ჩრდილო სამეზობლოში. ლ.ლავროვის გამოკვლევის თანახმად, მართალია, ამ ტერიტორიას „კავკასიის ალანია“ ერქვა, მაგრამ თათარ-მონღოლთა შემოსევების შემდეგ, მე-13 საუკუნედან ის დასახლებული იყო არა ალანებით, არამედ სვანებით, ვიდრე თითქმის ბოლო დრომდე. ლავროვის სიტყვით მონღოლთა მიერ ალანების დამრცხებისა და განდევნის შემდეგ კავკასიის ალანიის მიწაწყალი სვანებით იყო დასახლებული და აღნიშნულ შესანიშნავ ეკლესიებს პატრონობდნენ, მე-18 საუკუნეშიც კი ზოგიერთი ეკლესია კვლავ მოქმედი იყო და იქ ქართულენოვანი ლოცვა არ იყო შეწყვეტილი, ამიტომაც, მაგალითად, ამჟამად ამ ტერიტორიაზე მცხოვრები ხალხები, შოანას ტაძარს „სვანების ეკლესიას“ უწოდებენ .კკერძოდ, ყარაჩაელ-ბალყარულად „სუანა კილისა“, ხოლო ოსურად „სუანი უარსტირჯ“.
სვანთა მიერ პატრონობის გამო გამო მაღწია მე-19 საუკუნემდე შესანიშნავი სახით სენტის, არხიზ-ზელენჯუკისა და შოანას ეკლესიებმა, მათ პატრონობდნენ ქართველები და დანიშნულების შესაბამისად იყენებდნენ, მიუხედავად თემურ ლენგის, ყირიმელი ხანებისა თუ ადიღეური ტომების დევნისა ზოგიერთ ამ ეკლესიაში სანთელი არ ქრებოდა და ქართულენოვანი ლოცვა ბოლომდე ისმოდა. მე-19 საუკუნიდან კი რაც ამ ეკლესიებს რუსული ხელისუფლება დაეპატრონა, ყველა ტაძარში განადგურდა სიძველის ნაშთები, მათ შორის ქართული ნაკვლევი, იგულისხმება მათი შელესვა, ანუ ძველი ფრესკების განადგურება, ამ ფრესკებზე კი უთუოდ იყო ქართული წარწერები, ისევე, როგორც ამ ეკლესიიდან სულ რამდენიმე ათეული კილომეტრით დაშორებულ სვანეთსა თუ აფხაზეთის ეკლესიებში არის ქართული წარწერები.
კავკასიის ალანიში მე-19 საუკუნიდან საგანგებოდ ნადგურდებოდა ქართული ნაკავლევი, ისევე, როგორც ამჟამად ჩვენს თვალწინ ნადგურდება ოკუპირებულ აფხაზეთსა და სამაჩაბლოში, ასევე საინგილოსა და ლორე ტაშირში.
დანერგეს თვალსაზრისი, რომ თითქოსდა საქართველოს მეზობლად კავკასიის მთებში არსებობდა ძლერი ალანიის ეპარქია, რომლის ეკლესიები არა ქართული, არამედ ალანური საეკლეისო არქიტექტურითაა ნაგები.
ასეთი მტკიცებანი ისე მრავალმხრივი, უხვი და მრავალფეროვანია, რომ თვით გამოჩენილი რუსი მეცნიერი ვ.ვ. ვინოგრადოვიც კი შეშფოთდა, ის წერდა, „რუსი მეცნიერების მიერ გადაჭარბებით ფასდება ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიაში ბიზანტიური დომინანტობა და პირიქით არ სურთ ცნობა საქართველოს გავლენისა ამ რეგიონში“.
ასეთი მიდგომის შედეგად ალანიის ეპარქიის ისტორიის მკვლევარები თვალს არიდებენ საისტორიო წყაროებს, მაგალითად კონსტანტინოპოლის საპტრიარქოს ძველ აქტებს ალანიათან დაკავშირებით.
მაგალითად, იმპერატორმა ალექსი კომნინმა 1081 წლისათვის გამოსცა ქრისობული- სახელმწიფო ბრძანება, რომლის მიხედვითაც ალანიის ეპარქია შეუერთდა სოტირიუპოლის საარქიეპისკოპოსოს.
კიდევ ერთხელ გავიმეორებთ რომ, ამჟამად რუსული ისტორიოგრაფია დარწმუნებით ნერგავს აზრს, რომ კავკასიის ალანიის ეპარქია წარმოადგენდა ძლიერ საეკლესიო ერთეულს და მასთან არვითარი კავშირი არ გააჩნადა ქართულ ეკლესიასა და კულტურას.
თუ ასე იყო, მაშინ ისმის კითხვა, რატომ შეუერთა ბიზანტიის ხელისუფლებამ ალანიის საეკლესიო ერთეული სოტირიუპოლის საარქიეპისკოპოსოს, თანდართული განმარტებით, რომ ალანიაში არ არსებობდა ქალაქები?
ეს კითხვა არსებითია, და ამ კითხვაზე პასუხი იქვე, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს აქტებშია მოცემული, მაგრამ როგორც წესი მას თავს არიდებენ, ანუ ჩქმალავენ რუსი მეცნიერები და მათი სეპარატისტი სატელიტები.
კონსტანტინოპოლის წმიდა სინოდის აქტებიდან ჩანს, რომ ის ალანია, სადაც მდებარეობდა ალანიის ეპარქია სრულიად განუვითარებელი იყო, მის ხალხს არა თუ დიდებული ჯვარ-გუმბათოვანი ეკლესიების აგება, არამედ საცხოვრებელი სახლებიც კი არ გააჩნადა, მათ არ ჰქონდათ ქალაქები და სოფლებიც კი!
რატომ?
ამის მიზეზი იყო ამ ეპარქიაში მცხოვრები ალანების ნომადური („მწემსური“) ცხოვრება, ანუ აქაური ალანები მომთაბარე-მესაქონლეები იყვნენ,დროდადრო, წელიწადში რამდენჯერმე, საცხოვრებელ ადგილს იცვლიდნენ, ერთი ადგილიდან სხვა ადგილას გადიოდნენ უკეთესი საძოვრისა და ასევე წყლის ძიებაში,
ისინი კარვებში ცხოვრობდნენ, ამიტომაც არც ქალაქები, სოფლები და არც ქვის ეკლესიები გააჩნდათ. ამის შესახებ 1347 წლის წმ. სინოდის აქტი 114 წერს-
კერძოდ 1347 წლის წმ. სინოდის აქტი 114 წერს – „იმპერატორის ქრისობულით ქ. სოტრიოპოლი განისაზღვრა ალანიის მღვდელმთავრის კათედრად, რადგანც მას ალანიაში არ გააჩნის საკუთარი სამღვდელმთავრო კათედრა იმ მიზეზის გამო, რომ იქაური ხალხი მწემსურია (მომთაბარეა)“ (Древние акты Константинопольского патриархата, относящиеся к Новороссийскому краю. ЗООИД, т. VI. Одесса, 1867 .с. 447).
იმპერატორი, რომელმაც სოტერიოპოლი ალანიის მღვდელმთავრის კათედრად გამოაცხადა იყო ალექსი კომნინი, ბიზანტიის ქართველი დედოფლის მართა-მარიამის ანუ მარიამ ალანელის შვილობილი.
„по хрисовулу императора Алексея Комнина (1180 — 1183 гг.) и акту Синода Алания была соединена с архиепископством Сотириуполя
სოტირიოპოლი მდებარეობდა ბიზანტიის იმპერიის საზღვრებში, ტრაპეზუნტის რეგიონში, საქართველოს სამხრეთ საზღვართან ახლოს, დღევანდელ ლაზისტანში, ალანიიდან ძალზე შორს.
ამ ქრისობულსა და სინოდის მრავალ აქტში მითითებულია, რომ ალანიაში მღვდელმთავარს არ გააჩდა საკუთარი საკათედრო ქალაქი, რადგანაც ამ ალანიში საერთოდ არც კი არსებობდა ქალაქები, იქაური ალანების მომთაბარეობის გამო. ანუ ალანიაში არც XI ს. 80-იან წლებში და არც შემდეგ, მღვდელმთავარს არ გააჩნდა საკათედრო ტაძარი.
ასე გავმცნობს უეჭველი საისტორიო წყარო.
თუ ასე იყო, მაშინ არ მართლდებიან რუსი მეცნიერები და მათი სატელიტი ისტორიკოსები, რომელნიც საპირისპიროს გვიმტკიცებენ შესანიშნავი ქვის ჯვარ-გუმბათოვანი ეკლესიებით დამშვენებული დიდი და ძლიერი ალანიის შესახებ, რომელისაც თითქოსდა ბიზანტიელებმა ბიჭვინთის სამღვდელმთავრო, ანუ აფხაზეთის საკათალიკოსოც კი მიუერთეს.
აფხაზეთის ოკუპაციის შემდეგ რუსი ისტორიკოსების ერთი გავლენიანი ნაწილი და შესაბამისად მათი კავკასიელი ისტორიკოს-სატელიტები ამკვიდრებენ მტკიცებას, რომ თითქოსდა აფხაზეთის საკათალიკოსო არა ქართული, არამედ ბიზანტიური საეკლესიო ერთეული იყო, იმდენად სუსტი, რომ ის ბიზანტიის ხელისუფლებამ მიუერთა ალანიის ეპარქიას.
ამგვარი მეთოდებით დაამკვიდრეს თვალსაზრისი, რომ თითქოსდა ბიჭვინთის საკათალიკოსო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში შედიოდა. მაშინ როცა დაარსების თანავე ის (აფხაზეთის ანუ ბიჭვინთის დაკათალიკოსო) ქართული ეკლესიის ერთ ნაწილს წარმოადგენდა, რომლის მეორე ნაწილი იყო მცხეთის საკათალიკოსო, მათ აერთიანებდათ საერთო სჯულიკანონი, საეკლესიო სამართალი, ქართული ლიტურგიკული ანუ საღვთისმსახურო ენა, ამიტომაცააა აფხაზეთის საკათალიკოსოდან გამოსული უამრავი საბუთი მხოლოდდამხოლოდ ქართულენოვანი, ხოლო ეკლესიათა კედლების წარწერები ასევე ქართულენოვანი, აფხაზეთის საკათალიკოსოს ყველა ძველი ცნობილი ღვთისმსახური ქართული გვარების მატარებელია.
რაც შეეხება ალანიის ეპარქიას, როგორც აღინიშნა, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ძველი აქტები ამტკიცებენ, რომ ალანიის მღვდელმთავარს არ გააჩნდა საკუთარი კათედრა, საკუთარი საკათედრო ქალაქი, იქაური ალანების ნომადური ცხოვრების ანუ მომთაბარეობის გამო. აღინიშნა ასევე ისიც, რომ რუსი ისტორიკოს-მკვლევარები საპირისპიროს ამტკიცებენ, რომ თითქოსდა ალანიის მღვდელმთავარს საუკუნეთა მანძილზე, მათ შორის თათარ-მონღოლთა შემოსევების შემდეგაც, გააჩნდა საკათედრო ქალაქი-არზიზ ზელენჯუკი და საკათერო ტაძარიც ამ ქალაქში. მაშასადამე ან რუსი მკვლევარები ცდებიან ანდა სინოდის აქტებია არასწორი.
სარწმუნოა სინოდის აქტები, რომ ალანიის მღვდელმთავრს ალანიაში ნამდვილად არ გააჩნდა საკათედრო ქალაქი, რადგანაც ქალაქი სოტერიოპოლი ტარპეზუნტის ოლქში, ანუ ლაზიკაში რეალურად წარმადეგენდა ალანიის მღვდელმთავართა კათედრას რამდენიმე საუკუნის მანძილზე. ასე, რომ ზოგიერთი რუსი ისტორიკოსის კვლევების უმთავრესი დასკვნები ალანიის ეპარქიის მიმართ არასწორია, თუმცა კი მათი ეს მტკიცებანი საყოველთაოდაა აღიარებული.
ჩვენი კვლევა განსხვავებულია, ის წარმოადგენს სიახლეს, კერძოდ, ალანიის ის ეპარქია, რომლსაც ეხება კონსტანტინოპოლის წმ. სინოდის ძველი აქტები, მდებრეობდა არა კავკასიის მთებში, ანაკოფიის მახლობლად, არამედ დონის სტეპაბში, ყირიმის აღმოსავლეთ მხარეს.
აქ (დონისპირეთში, ყირიმის აღმოსავლეთ მხარეს) ალანიის ეპარქია დაარსებულ იქნა 1080-იანი წლების დასაწყისში იმპერატორ ალექსი კომნინის მიერ, კერძოდ კავკასიიდან აქ, დონისპირეთის სტეპებში მოხდა ალანიის ეპარქიის ადგილ-მონაცვლება (გადაადგილება) იმპერატორის (ალექსის) მიერ.
ეპარქიის ადგილმონაცვლება (релокация епархии – перемещение, переместиться), იშვიათად ხდებოდა, მაგრამ ასეთი ფაქტები არსებობდა.
ალანიის ბერძნული ეპარქიის ადგილმონაცვლეობის ძირითადი მიზეზი იყო დიდი პოლიტიკური ცვლილება, კერძოდ ანაკოფიის ციხექალაქი, რომლიც კავკასიის ალანიის ბიზანტიასთან დამაკავშირებელ საზღვაო პორტს წარმოადგენდა 1074 წლიდან საქართველოს სახელმწიფოს შემადგენლობაში აღმოჩნდა, თვითონ ბიზანტიური არმია ამის პარალელურად მანასკერტის ბრძოლებში დამარცხდა თურქსელჯუკებთან და ბიზანტიას არაც ძალა და არც სურვილი გააჩნდა ანაკოფიისა და კავკასიის ალანიის გამო დაპირისპირებოდა საქართველოს, ამასთანავე, ამ დროს, ბიზანტიის საგარეო თუ საშინაო პოლიტიკას თითქმის წარმართავდა და აკონტროლებდა საქართველოს იმჟამინდელი მეფის დაი მართა მარიამი (მარიამ ალანელად წოდებული). ამის გამო, 1074 წლიდან, კავკასიის ალანიის მიწაწყალი ანაკოფიასთან ერთად აღიარებულ იქნა ვითარცა საქართველოს სახელმწიფოსა (და მისი ეკლესიის) ნაწილი, ხოლო ალანიის ეპარქიას აქეან ადგილი მოუნაცვლეს და ის გადაადგილეს მახლობლად დონისპირეთის სტეპებში, როგორც აღინიშნა 1080-ინი წლების დასაწყისში.
ამ წლებში ალანიის ეპარქიიის ადგილმონაცვლეობის ინიციატორი უნდა ყოფილიყო საქართველოს მეფის გიორგი II-ის დაი, ბიზანტიის ცნობილი და გავლენიანი დედოფალი მარიამ ალანელი. ამის შემდეგ (ანუ 1080-იანი წლების დასაწყისიდან) ალანიის ყოფილი ეპარქიის მიწაწყალი ანაკოფიასთან ერთად გადავიდა საქართველოს სახელმწიფოსა და მისი ეკლესიის იურისდიქციაში, ხოლო დონისპირეთის ალანიის ეპარქია იმართებოდა კონსტანტინოოლის საპატრიარქოს მიერ.
მაშასადამე, კიდევ ერთხელ რომ ვთქვათ, 1080-იან წლებამდე კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ალანიის ეპარქია წყვეტილებით მდებარეობდა კავკასიის მთებში ანაკოფიასთან ახლოს, ხოლოს ამის შემდეგ, ანუ 1080-იანი წლებიდან ალანიის ეპარქიას ადგილი მოუნაცვლეს, ის გადაადგილებულ იქნა მახლობელ დონის სტეპებში, სადაც ალანები მომთაბარეობდნენ, ხოლო კავკასიის ალანია ამის შემდეგ საუკუნეთა მანძილზე შედიოდა აფხაზეთის საკათალიკოსოს ანუ ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში.
ჩვენი კვლევით, რომელიც აქვეა მოცემული, სენტის ტაძარის ვრცელი ბერძნული საქტიტორო წარწერა შესრულებულია ალექსი კომნინის წინამორბედი იმპერატორის ნიკიფორე ბოტინატისა და მისი მეუღლის მარიამ ალანელის დროს (1078-1080 წლებში და არა ნიკიფორე ფოკას დროს 963-969 წლებში), იმ მიზნით, რათა განემტკიცებიანათ კავკასიის ალანიაში ბიზანტიური ეკლესიის გავლენა, მაგრამ, როგორც აღინიშნა, ვითარება სწრაფად შეიცვალა (1071 წლიდან) ბიზანტიის საზიანოდ თურქ სელჯუკების გამარვებათა გამო.
ანაკოფიისა და მისი მიმდებარე კავკასიის ალანიის გადმოცემა ბიზანტიელთა მიერ არ წარმოადგენს გამონაკლისს, ამავე წლებში (1074 წლის შემდეგ) ბიზანტიამ სამხრეთ საქართველოს სანაპირო ციხე-სიმაგრეები და ციხე ქალაქები ტაოსა და „იბერიის თემში“ ასევე საქართველოს დაუბრუნა, იგივე პროცესი განხორციელდა საქართველოს ჩრდილო-დასავლეთით, ანკოფიასა და მათ შორის კავკასიის ალანიაშიც, ისინიც საქართველოს გადმოეცა, ამის გამო ალექსი კომნინის დროს, როგორც ითქვა ადგილი მოუნაცვლეს ალანიის ეპარქიას და ის კავკასიის მთებიდან გადაიტანეს ანუ გადაადგილეს დონის სტეპებში.
როგორც აღინიშნა, წინა იმპერატორს ნიკოლოზ ბოტინატს სურდა ალანიის ეპარქიის ყოფნა კავკასიის მთებში და შესაბამისი წარწერაც ამიტომ გაჩნდა სენტის ტაძარში, მაგრამ შემდეგი იმპერატორის ალექსის დროს ვითარება მკვეთრად შეიცვალა და მან გადაწყვიტა ამ ეპარქიისათვის ადგილი მოენაცვლებინა და კავკასიიდან ის გადაეტანა დონისპირეთში.
აღსანიშნავია, რომ ეპარიათა ადგილმონაცვლება არ იყო უჩეულო საქმე, სხვა ეპარქიებსაც მოუნაცველს ადგილდებარეობა, რაც განხილილია ქვემოთ.
სოტიროპოლთან დაკავშირებით, როგორც აღინიშნა, კავკასიის მთებიდან დონისპირეთში ალანიის ეპარქიის ადგილმონაცვლეობის გამო, წამოიშვა დიდი პრობლემა, რომლის გადასაჭრელად თვით იმპრატორის ჩართვა გახდა საჭირო. კერძოდ, აღმოჩნდა, რომ დონისპირეშში მომტაბარე ალანებს, თავის ქვეყანაში, ანუ დონისპირეთის ალანიაში არ გააჩნდათ ქალაქები, ანუ იქ არ არსებობდა ქალაქები მღვდელმტავრის კათედრისათვის, სწორედ ამიტომ განისაზღვარა ალანიის მღვდელმტავრის კათედრა შორეული სოტირიოპოლი.
მომთაბარეებსა არ გააჩნდათ მუდმივი სახლები, ისინი ცხოვრობდენ კარვებსა და იურტებში. ეს იყო გავრცელებული საცხოვრებელი, ადვილად გადასატანი კონსტრუქცია, რომლიც ადვილად იშლებოდა და ხელახლა იწყობოდა, მათ ხურავდნენ ტყავით ანდა სხვა მსუბუქი მასალით. აქაურ ალანებს, ისვე როგორც ძველად ჰუნებს, რადგანაც ისინი ერთი ადგილიდან მეორეზე გადადიოდნენ, არ გააჩნადათ ქალაქები და მუდმივი საცხოვრებელი ადგილი.
ამ ფაქტს ასახავს კონსტანტინოპოლის წმ. სინოდის ძველი აქტები, რომლის თანახმად, მომთაბარე ალანებს, მართალია მღვდელმთავარი ჰქყდათ , მაგრამ მისთვის ქალაქი არ გააჩნდათ, ამიტომაც ალექსი კომნინმა მათ, როგორს ითქვა გამოუყო ქალაქი ალანიიდან შორს ტრაპეზუნტთან ქ. სოტირიოპოლში.
მაშასადამე, კავკასიის ალანიიდან კათედრა კი არ იქნა გადატანილი სოტირიოპოლში, არამედ თვითნ ალანიის ეპარქიის ადგისმყოფელი იქნა მონაცვლებული კავკასიის მთებიდან დონისპირეთში, ხოლო კავკასიის ყოფილი ეპარქიის მიწაწყალი თავისი საეკლესიო ნაგებობებით გადავიდა საქართველოს სახელმწიფოსა და აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში.
ამიტომაც, არასწორია „პრავასლავნაია ენციკოპედიის“ სტატია „ალანიის ეპარქია“, როცა წერს, რომ ალანიის ეპარქიის ცენტრი (კათედრა) მდ. ზელენჯუკის ხეობიდან (ქვემო არხიზის (ჩრდილო ზელენჯუკის) ტაძარიდან გადატანილ იქნა შორეულ ლაზიკაში, ტრაპეზუნტის რეგიონის ქალაქ სოტირიუპოლში –
პრავასლავნაია ენციკლოპედიას ასეთი მიდგომა შეცდომაა,
სინამდვილეში წმ. სინოდის აღნიშნული აქტები ტერმინ „ალანიის“ ქვეშ გულისხმობს არა კავკასიის ალანიას, არამედ ბარის ალანიას , ანუ მიწაწყალს დონის შესარტავის სტეპებში.
1080-იანიწლების შემდეგ ალანიის ეპარქიის ქვეში იგულისხმება არა კავკასიის ალანია, არამედ დონისპირეთის ალანია, რომლის მმმარატველიც იჯდა ტრაპაზუნტტან ახლოს სოტერიოპოლში, შემდეგ ეს ეპარქია მიიერთა ტრაპაზუნტის მიტროპოლიტმა, 1461 წლის შემდეგ ალანიის მიტროპოლიტის ქალაქად განისაზღვრა ქ.სივასი, ძველი სევასტია.
ასეთ ვითარებაში საკითხავია კავკასიის ალანიის საეკლესიო სტატუსი,
ისმის კითხვა, იმის შემდეგ რაც იმპერატორმა ალექსი კომნინმა ადგილი მოუნაცვლა ალანიის ეპარქიას და ის კავკასის მთებიდან გადაანაცვლა ბარის ანუ დონისპირეთის ალანიაში რა ბედი ეწია კავკასიის ალანიის მიწაწყალს, კერძოდ ვის საეკლესიო იურისდიქციას დაექვემდებარა.
1080-იანი წლებიდან კავკასიის ალანიის მიწაწყალი შევიდა აფხაზეთის საკათალიკოსოს ანუ ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში. აღსანიშნავია, ისიც, რომ მონღოლების შემოსევის შემდეგ, რაც მათ ალანები გაანადგურეს კავკასიის ალანია დასახლებული იყო არა ალანებით, როგორც ამის სესახებ წერს შესანიშნავი რუსი მეცნიერი ლავროვი, არამედ სვანებით.
ყოფილი კავკასიის ალანიის მიწაწყალი თემურ ლენგის შემოსევამდე და დიდხანს მის შემდეგაც დასახლებული იყო არა ალანებით, არამედ სვანებით, შესაბამისად, უკვე მე-13 საუკუნიდან არხიზ-ზელენჯუკის, სენტისა და შოანას ეკლესიებს უვლიდნენ, პატრონობდნენ და მათში წირვა-ლოცვას აღასრულებდნენ მკვიდრი სვანები, ამიტომაც გადარჩნენ ეს ეკლესიები და მოაღწიეს დღევანდლემდე შესანიშნავი სახით, რადგანაც აქ ჯერ კიდეც მე-18 საუკუნეში ქართულენოვნაი ლიტურღი აღესრულებოდა, ამიტომაც მაგალითად შოანას ტაძარს „სვანების ეკლესიას“ უწოდებდნენ იქ ამჟამად მცხოვრები ხალხები.
აღნიშნული რუსი მეცნიერის ლ. ლავროვის კვლევით, ის მიწაწყალი , რომელსაც ჩვენ კავკასიის ალანიას ვუწოდებთ, სინამდვილეში სვანებით იყო დასახლებული მონღოლებიდან ვიდრე მე-16-მე-17 საუკუნეებამდე.См. Л. И. Лавров, Расселение сванов на Северном Кавказе до XIX века // Краткие сообщения института этнографии АН СССР, Вып. X. М-Л. АН СССР. 1950
1. დ.ბელეცკის შეცდომა ალანიასთან დაკავშირებით
ცნობილმა მკვლევარებმა დ.ბელეცკიმ და ა. ვინოგრადოვმა მსგავსი მიდგომით გამოაქვეყნეს ნაშრომი „სენტის ტაძრის ფრესკები და მე-10 ს.-ში ალანიის ქრისტიანობის ისტორიიის პრობლემები“ (Белецкий Д.В., Виноградов А.Ю.”Российская археология”, N1, 2005 ФРЕСКИ СЕНТИНСКОГО ХРАМА И ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ АЛАНСКОГО ХРИСТИАНСТВА В Х В.* .
ნაშრომს პრეტენზია აქვს, რომ საკითხი გადაიჭრა სენტის ეკლესიის კედელის ბერძნული წარწერის მათეული ანალიზის შედეგად.
ამჟამად „ალანურ ტაძრებს“ უწოდებენ ყარაჩაიში, ჩრდილოეთ კავკასიაში ზედ საქართველოს საზღვართან მდებარე მშვენიერ ჯვარ-გუმბათოვან ეკლესიებს არხიზ-ზელენჯუკში (სობღისში), შოანასა და სენტში. ამ უკანასკლის კედლის ბერძნულ წარწერაშია მოხსენიებული ბიზანტიის სახელოვანი ქართველი დედოფლის, საქართველოს მეფე ბაგრატ მე-4-ის ქალიშვილის, დავით აღმაშენებლის მამიდის სახელი, რომელსაც ბიზანტიაში მარიამ ალანელს უწოდებდნენ, ხოლო საქართველოში მართა-მარიამს.
მიღებულია, რომ აქ ე.წ. კავკასიის ალანიის მიწაწყალზე ალანების სამეფო არსებობდა X-XII საუკუნეებში, რომელიც მე-13 ს. დასაწყისში მონღოლებმა გაანადგურეს, ალანები კი გაასახლეს.
მათ ეპოქაში ნაგებად მიიჩნევენ აღნიშნულ „ალანურ ტაძრებს“.
მათ შორის დ.ბელეცკი და ა. ვინოგრადოვი ზუსტად (965 წლით) ათარიღებენ სენტის ტაძარს და ამტკიცებენ, რომ აღნიშნული ტაძრები ბიზანტიელების აგებულია სენტის კედელზე აღმოჩენილი ბერძნული სამშენებლო წარწერის ანალიზის მიხედვით.
მათი დასკვნები საყოველთაოდაა გაზიარებული.
ჩემეული კვლევით კი, დ.ბელეცკისა და ა. ვინოგრადოვის ანალიზი უსაფუძვლოა, რისი დასაბუთებასაც ქვემოთაა მოცემული.
სენტისა და სხვა აღნიშნული ტაძრების აგების ისტორიის კვლევა ძალაზე მნიშვნელოვანია ამ მიწაწყალზე საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციის დასადგენად.
ამჟამად, არასწორი ანალიზით ასკვნიან თითქოსდა ეს ტერიტორია მუდამ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში შედიოდა, ტაძრებიც თითქოსდა ნაგებია არა ქართული საეკლესიო არქიტექტურის შესაბამისად, არამედ ბიზანტიურისა და საერთოდ, თითქოსდა, ქართველებს არავითარი წვლილი არ მიუძღვით აქაურ საეკლესიო კულტურაში, ამიტომაც უწოდებენ ამ ეკლესიებს „ალანურს“.
ჩვენი კვლევით კი, რომელიც ქვემოთაა მოცემული, კავკასიის ალანია ანაკოფიასთან (წყაროებში ეწოდება -„ანაკოფია ალანითურთ“) ერთად კონსტანტინიპოლის საპატრიარქოს იურისდიქცაიაში მცირე დროით იმყოფებოდა და ისიც წყვეტილებით, ბიზანტიური აგრესიის პერიოდებში, ხოლო, ძირითადად ის საქართველლს ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა.
აღსანიშნავია, რომ მიწაწყალზე, რომელიც „ალანიის“ სახელით იყო ცნობილი მრავალი ერათმანეთისაგან დამოუკიდებელი პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული ერთეული არსებობდა, ერთმანეთისაგან ძალზე განსხვავებული კულტურით, მაგალითად, არსებობდა კავკასიის ანუ მთის ალანია, საქართველოს (აფხაზეთისა და სვანეთის) უშუალო მოსაზღვრედ. თავისი განვითარების დონით ის წინ უსწრებდა მის მომიჯნავედ მდებარე ბარის ანუ სტეპების ალანიას.
ეს უკანასკნელი (ბარის ალანია) მდებარეობდა დონისპირეთის ვრცელ ვაკეზე, აქ მომთაბარეობდნენ ალანები, რომელთაც მწყემსური ცხოვრების გამო თავიანთ საქონელთან ერთად უხდებოდათ მუდმივი გადაადგილება, ამიტომაც არ გააჩნდათ ქალაქები, თანახმად კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს მრავალი აქტისა, რომელნიც ქვემოთაა განხილული.
მისგან (ანუ ბარის ალანიისაგან) განსხვავებით, მთის ანუ კავკასიის ალანიაში, (ანაკოფიის აღმოსავლეთით მთებში), არსებობდა მუდმივი დასახლებები, ციხე-ქალაქები და ეკლესიებიც.
ჩვენ ვიხილავთ მათი იურისდიქციის საკითხს. ამჟამად მიჩნეულია, რომ მთის ალანია მუდმივად კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში შედიოდა, მაგრამ ეს ასე არ იყო.
კერძოდ, კავკასიის ანუ მთის ალანია კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში თავდაპირველად შეიყვანეს მისი გაქრისტიანების შემდეგ დაახლოებით 916 წლიდან და ეს გაგრძელდა ვიდრე 931/932 წლამდე (ალანიიდან ბიზანტიელითა გაძევებამდე).
ამის შემდეგ (ანუ 931 წლიდან კავკასიის ალანიიდან ბიზანტიელ სასულიეროთა განდევნის შემდეგ) ის შევიდა აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში, ვიდრე 1032/3 წლამდე.
1032/3 წელს საქართველოს ქვრივმა დედოფალმა, ალანიის პრინცესა ალდემ, „ანაკოფია ალანითურთ“ ბიზანტიას გადასცა. ეს გაგრძელდა ვიდრე 1074 წლამდე. 1074 წელს ანაკოფია ბიზანტიისაგან უკანვე დაიბრუნა საქართველოს სამეფომ, შესაბამისად, მალევე, 1080-იან წლებში მთის ანუ კავკასიის ალანია საბოლოოდ შვიდა აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში.
მაშასადამე, დაახლოებით 914 წლიდან ვიდრე 931 წლამდე კავკასიის ალანია ანუ ანაკოფია-ალანითურთ ბიზანტიურ საეკლესიო იურიდიქციაში შედიოდა, 931-1032 წლებში ის აფხაზეთის საკათალიკოსოს შემადგენლიბაშია, 1032-1073 წლებში კვლავ ბიზანტიის ეკლესიის წიაღში შედიოდა, ხოლო 1074 წლიდან კავლავ ქართული ეკლესიის წიაღს დაუბრუნდა.
ამის ანუ 1074 წლის შემდეგ, აქაური ბერძენი სასულიერო პირები ან ქართული ეკლესიის ანუ აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციას დაექვემდებარნენ, ანდა დატოვეს უკვე საქართველოს სამეფოში შემავალი მიწაწყალი. საფიქრებელია, რომ ისინი გადაიყვანეს იქვე, ალანიის სხვა ქრისტიანულ ნაწილში, უფრო, დონისპირეთის მომთაბარე ალანების ქვეყანაში, ანუ ბარის ალანიაში, რომელიიც ბიზანტიას ექვემდებარებოდა.
ამის შემდეგ, 1074-1080 -იანი წლებიდან, საუკუნეთა მანძილზე, კავკასიის ალანია თავისი სენტის, შონასა და არხიზ-ზელენჯუკის ტაძრებით მუდამ ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში იმყოფებოდა აქ მუსულმანური ტომების შემოსვლამდე.
ჩვენი წყაროები აღნიშნავენ, რომ აფხაზეთის სამეფოს ცხუმის საერისთავოში შედიოდა ოლქი „ანაკოფია ალანითურთ“, ალანის ამ ნაწილში (ამ ოლქშის ტაერიტორიაზე) იდგა აღნიშნული სენტის, შოანასა და არხიზის ტაძრები.
სწორედ ეს ოლქი (ანაკოფია-ალანითურთ) დაიბრუნა უკან საქართველოს სახელმწიფომ 1074 წლის მახლობლად, საფიქრებელია მარიამ ალანელის მეოხებით, რადგანაც ამ დროს ბიზანტიის ძალზე გავლენიანი დედოფალი მარიამი მფარველობდა თავის ძმას – საქართველოს მეფე გიორგის. ის და იმპერიის ჯარების მთავარსარდალი გრიგოლ ბაკურიანის ძე ცდილობდნენ საქართველოს უკანვე დაბრუნებოდა ტაოსა და იბერიის თემის შესაბამისი ციხე-სიმაგრეები და მიწაწყალი. ეს მათ მართალაც შეძლეს აღნიშნულ 1074 წელს. ამავე გავლენით უნდა დაბრუნებოდა საქართველოს ანაკოფია-ალანითურთ, ანუ ანკოფიის დიდმნიშვნელოვანი ციხესიმაგრე მიმდებარე კავკასიის მთიანეთით, რომელსაც მთის ანუ კავკასიის ალანია ერქვა.
იმის შემდეგ რაც 1074 წელს საქართველოს სახელმწიფოს დაუბრუნდა ოლქი „ანაკოფია ალანითურთ“, იქ გატარდებოდა კარდინალური პოლიტიკური და ეკლესიური ცვლილებები.
მის გათავისუფლებას ბიზანტიისაგან და დაბრუნებას საქართველოს სახელმწიფოს წიაღში თან უნდა მოყოლოდა საეკლესიო იურისდიქციის ცვლილებაც, ანუ ეს ოლქი ეკლესიურადაც უკან უნდა დაბრუნებოდა აფხაზეთის საკათალიკოსო წიაღს, რაც განხორციელდა კიდეც.
კერძოდ იმპერატორ ალექსი კომნინის ეპოქის სანდო წყაროს ანალიზი აჩვენებს, რომ ეს საეკლესიო საკითხი ბიზანტიამ მოაგვარა ზოგადად ალანიის ეპარქიის ადგილის მონაცვლებით, კერძოდ ალანიის ეპარქია გადანაცველებულ იქნა ალანიის ერთი ნაწილიდან მეორე ნაწილში, მთის ანუ კავკასიის ალანიიდან ბარის ანუ დონისპირეთის ალანიაში, აქ მომთავბარეობდნენ ალანები, შექმნილი ვითარების მათი მღვდელმთავრისათვის გამო გამოყოფილი იქნა ქალაქი სოტრიოპოლი, ალანის გარეთ, ტრაპეზუნტთან ახლოს, რაც ქვემოთაა აღწეილი.
опять по древному оному церковному положению и обычаю и по предъявленным от него (Аланийского) Синодальным старобытным Актам, и данным на них хрисовулам приснопомятных царей (Древние акты константинопольского патриархата, относящиеся к новороссийскому краю)
в нотициях времени Андроника Палеолога говорится, что по хрисовулу императора Алексея Комнина (1180 — 1183 гг.) и акту Синода Алания была …
Так, в нотициях времени Андроника Палеолога говорится, что по хрисовулу императора Алексея Комнина (1180 — 1183 гг.) и акту Синода Алания была соединена с архиепископством Сотириуполя, но Причина объединения указана в акте 114 Константинопольской патриархии от 1347 г.: Сотириупольская «определена состоять навсегда кафедрой Аланского архиерея, так как митрополия сия не имеет собственной архиерейской кафедры по той причине, что народ ее пастушеский» (41, с. 447).
В том же 1347 г. с Аланией была соединена митрополия Вичины — Бичвинты в Абхазии (42, с. 610).42. Gელზერ N. Uნგედრუცკტე უნდ უნგენტიგენდ ვეროფფენტლიცჰე თეხტე დერ Nოტიტიაე ეპისცორატუუმ. Mიინცჰენ, 1901
სინამდვილეში კი, ვიჩინის სამიტროპოლიტო იყო არა ბიჭვინთა, არამედ მდებარეობდა თანამედროვე რუმინეთში,
Вичинское викариатство Румынской архиепископии в Америках Румынской Православной Церкви (недейств.)
Город Вичина , известен по Восточно-Римским источникам уже с XI века, и тогда, как и вся дельта Дуная, входил в состав империи, С конца XI века усилился приток кочевых тюркских племен в Подунавье, печенеги, а затем куманы (половцы), заполонили всю придунайскую низменность, а в середине XIII века край на более чем вековой период попал в состав монгольской Золотой Орды. В Вичине находилась ставка беклярибека эмира Ногая. Но византийское присутствие вероятно сохранилось, также как и Церковь.
В середине XIII века, когда Никейская империя поддерживала связь с устьем Дуная, и в Вичине известна православная епископия Константинопольской Церкви. В списке епархий времен императора Андроника II Палеолога (1282-1328) Вичинская епархия значиться митрополией, под 95 номером. С 1300 года есть данные и о Вичинских митрополитах.
ამიტომაც არასწორია რუსი მეცნიერების დასკვნა ამ არასწორი განსაზღვრების საფუძველზე შედგენილი, რომ თითქოსდა ბიჭვინთის სამიტროპოლიტო ბიზანტიამ შეუერთა ალანიის ეპარქიას, ესაა აბსურდი, სრული გაუგებრობა, სინამდვილეში არა ბიჭვინთის, არამედ ვიჩინის სამიტროპოლიტო და ალანიის ეპარქია გააერთიანეს, ალანიის ეპარქია მოიცავდა დონისპირეთსა და ვრცელ მიწებს სტეპებში დონიდან ვოლგამდე და ასევე ზოგჯერ ალანიას მიაკუთვნებდნენ ყირიმის ნაწილს და ზღვისპირეთს დუნაის დელტამდე.
ამიტომ არასწორია Обратим внимание на то, что несмотря на подчинение Абхазии грузин-скому царю Баграту III в 980 г. и утрату политической самостоятель¬ности, христианские кафедры Абхазии остались под юрисдикцией Константинополя. Очевидно, подобное положение объясняется тем, что в сфере церковной жизни Византия полностью сохранила свое влияние, благо¬даря чему имела возможность по-прежнему осуществлять сношения с аланской церковью. Более того, есть факт, свидетельствующий о неко¬тором упрочении позиций империи в Абхазии около середины XI в. В 1033 г. Византия из рук аланки Альды, жены абхазского владетеля Георгия I, получила в свое владение мощную крепость Анакопию близ Нового Афона, за что император пожаловал чин магистра сыну Альды Дмитрию (43, с. 503). Эти сведения согласуются с византийскими эпиграфическими памятниками из Анакопии (44, с. 17—30). Последние указывают на присутствие здесь греков до середины XI в. и использование Анако¬пии в качестве их опорного пункта в Абхазии
კდევ ერთხელ უნდა აღინიშნოს, რომ ვიჩინის სამიტროპოლიტო დუნაისპირეთში არსებობდა და არფერი აკავშირებდა ბიჭვინთასთან სახელების მსგავსების გარდა, ამიტომ, არასწორია ვ.კუზნეცოვი, როცა წერს –
Решением патриарха и синода митрополия Вичины в 1347 г. была соединена с Ала
нией под греческим именем Сотириуполь, в результате чего митрополит
Вичины остался без средств Последнее обстоятельство указывает на
то, что Вччинская митрополия была подчинена Алании. Это подтвер
ждается и письмом митрополита Алании 1347 г., в котором он сообщает,
что митрополии Алании и Сотириуполя недавно соединены, но он не
знает, кого из своих предшественников посвятить законно в патриар
хи49
Где находилась Вичинская митрополия? Ю. А. Кулаковский
локализовал ее в области Нижнего Дуная50. Нам эта локализация
представляется невероятной. Сам Ю. А. Кулаковский свидетельствует,
что в нотициях времени Андроника Палеолога Вичинская митрополия
значится рядом с Зихской, Боспорской и Сугдейской, т. е. на Кавказе.
О том же говорит и факт ее присоединения к Алании. Поэтому вполне
обоснованной следует считать локализацию Н. Гельцера, отождествив
шего Вичину с Питиунтом — Бичвинтой (грузинское название Пицунды; –
საქართველოს მეფის დის, ბიზანტიის დედოფალ მარიამ ალანელის შვილობილის იმპერატორ ალექსი კომნინის ქრისობულით კონსტანტინოპოლის ალანიის ეპარქიის ადგილსამყოფელი 1081 წლისათვის მონაცვლებულ იქნა და ის მთის ალანიიდან გადაადგილებულ იქნა ბარის ალანიაში, ანუ მთიდან გადანაცვლებულ იქნა დონიპირეთის სტეპებში აზოვის ზღვის მარჯენა მხარეს(იხ. ჩემი „საქართველოს ეკლესიის იურისდიქცია ჩრდილოეთ კავკასიაში“).
მაშასადამე, როგორც აღინიშნა, აქაური ალანები ანუ დონისპირეთის სტეპების ანუ ბარის ალანები მომთაბარეები იყვნენ, ამიტომ არ გააჩნდათ ქალაქები, შესაბამისად, იმპერატორის მიერ ალანიის მღვდელმთავრისათვის გამოყოფილი იქნა ქალაქი სოტიროპოლი ტარპეზუნტთან, რაც შეეხება მთის ანუ კავკასიის ალანიას, ის აღნიშნული 1081 წლიდან დაუბრუნდა აფხაზეთის საკათალიკოსოს წიაღს ანაკოფიასთან ერთად.
იქამდე, 931 წლიდან ვიდრე 1032 წლამდე, როდესაც კავკასიის ალანია იმყოფებოდა აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში აფხაზთა მეფეებმა აქ (ოლქ ანაკოფია-ალანიაში) ააგეს შესანიშნავი ტაძრები სენტისა, შოანასა და არზიზ-ზელენჯუკისა (აღნიშნუილ 931/2 წლიდან ვიდრე 1032 წლამდე შუალედში), ანუ ეს ეკლესიები ნაგებია ძირითადად მე-10 ს. მეორე ნახევარში არა ბიზანტიელთა, არამედ ქართველთა მიერ. საკითხი გამოწვლილვით ქვემოთაა მოცემული.
განვიხილოთ სენტის წარწერა, რომლის მიხედვითაც ის ხელმეორედ აკურთხეს, ანუ განაახლეს.
სენტის ეკლესიის ხელმეორე კურთხევასთან დაკავშირებით ისმის კითხვა, რატომ გახდა საჭირო მისი ხელმეორედ კურთხევა ან განახლება, რაც სენტის წარწერაშია აღნიშნული?
ამის მიზეზია ზემოთაღნიშნული ფაქტები, რომ ქართველთა ანუ აფხაზ მეფეთა მიერ მე-10 ს.-ში აგებული სენტის ტაძარი, სადაც ქართული წირვა-ლოცვა იყო გაჩაღებული, 1032 წლიდან ბიზანტიელთა ხელში გადავდა, ამიტომ, მათ (ბიზანტიელებმა) ამ ტაძრის მეორედ კურთხევა გადაწყვიტეს და იქ ქართულის ნაცვლად ბერძნულენოვანი მსახურება შემოიღეს, ვიდრე აღნიშნულ 1080-იან წლებამდე..
კერძოდ, მე-11 საუკუნეში, აღნიშნულ 1032 წლიდან, იმის შემდეგ რაც საქართველოს მეფის გიორგი 1-ის მეუღლემ 1032 წელს ალდე ალანელმა ანაკოფია (და შესაბამისად მისი მიმდგომი ქვეყანა ანუ კავკასიის ალანიის ერთი ნაწილი) გადასცა ბიზანტიას, აქ, მე-10 ს.-ში აფხაზ მეფეთა მიერ ნაგები სენტის ტაძარი ბიზანტიელთა ხელში აღმოჩნდა, და მათ იურისდიქციაში გადავიდა, ანუ ქართველთა ტაძარი ბერძენი სასულიერო პირების ხელში აღმოჩნდა, მათ კი საჭიროდ მიიჩნიეს ტაძრის ხელახლა კურთხევა იმპერატორ ნიკიფორესა და მარიამ ალანიის ეკსუსიოკრატორობის დროს.
2.სენტის ტაძრის ბერძნული წარწერა მარიამ ალანელის, მისი მეუღლის იმპერატორ ნიკიფორე ბოტინატისა და შვილის, კონსტანტინე დუკას მოხსენიებით
სენტის ტაძრის ბერძნული წარწერა, ბელეცკისა და ვინოგრადოვის წაკითხვით, ასეთია –
+ Ἐνεκεν[ίσ]θ(η), ἐνεώσ[θ(η)] ὁνα[ὸς] τ(ῆς)
ὑπεραγίαςθ(εοτόκ)ουἐπὴβασηλ[είας
Νηκηφώρου, Βασηλ[είου] καὶ [Κωνσταντίνου
κὲΔα(υὶ)δἐξουσηωκράτορ(ος) [Ἀλανίας
κ(αὶ) Μαρίαςἐξουσ[η]ωκράτ[ορίσσης
μ]ην(ὴ) Ἀπρη(λίου) β´, ἡμέρᾳἁγ[ή]ουΑ[ντιπάσχα (?)
δηὰχηρὸςΘεοδώρου, μητ[ροπο–
λ(ίτου) καθηγη(ασμένου) Ἀλανί(ας), ἀπ[ὸ] κ[τί–
σε(ως) κό(σμου) ἔτ(ους) ςυογ´. Ἀν[ε–
γράφε[το] δηὰχειρὸς [τοῦδεῖνος
ἀποκρησ(ιαρίου) πατρ(ικίου).
ბელეცკისა და ვინოგრადოვის თარგმანი ასეთია –
+ Освящен, обновлен храм
пресвятой Богородицы в царствование
Никифора, Василия и Константина
и Давида, эксусиократора Алании,
и Марии эксусиократориссы
2 апреля, в день святой антипасхи (?),
рукою Феодора, митропо-
лита освященного Алании, от сотво-
рения мира в 6473 г. На-
писано рукой имярек,
апокрисиария патрикия.
ქართულად, ალბათ შეიძლება ასე ვთარგმნოთ – „იკურთხა, განახლდა ტაძარი ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლისა ბასილევს ნიკიფორესა და ბასილევს კონსტანტინეს მეფობისას … დავით ალანიის ეკსუსიოკრატორისა და მარიამის ეკსუსიოკრატორობისას“
ბიზანტიის რომელი მმართველი მოიხსენება ამ წარწერაში ვითრაცა „ბასილევსი ნიკიფორე“? ანდა ვინ იყო „მარიამ ეკსუსიოკრატორი“ ?
ესაა უმთავრესი საკითხი ტაძრის წარწერის დათარიღებისათვის.
საკითხი იოლად, მაგრამ, მცდარად გადაჭრეს ბელეცკიმ და ვინოგადოვმა, მათ უბრალოდ, ყოველგვარი გამოკვლევის გარეშე, გადაჭრით განაცხადეს, რომ სენტის ტაძრის წარწერაში ნახსენები იმპერატორი ნიკიფორე არის ნიკიფორე ფოკა – «Никифор император» – это, несомненно, византийский император Никифор II Фока (963-969)“- წერენ ისინი.
რატომ „несомненно“? რატომ არის უეჭველად სენტის წარწერაში ნახსენები „ბასილევსი ნიკიფორე“ იმპერატორი ნიკიფორე ფოკა და არა სხვა ამავე სახელის მქონე იმპერატორი?
ჩვენ კი ვფიქრობთ და ქვემოთ გამოკვლეულც გვაქვს, რომ სენტის წარწერის „ბასილევსი ნიკიფორე“ არის იმპერატორი ნიკიფორე ბოტინატი (1078 – 1081), რომელსაც ალანიასთან აკავშირებდა მისი ძალზე გავლენიანი მეუღლე, ცნობილი დედოფალი მარიამ ალანელი, ხოლო, ნიკიფორე ფოკას ალანიასთან არაფერი აკავშირებდა. ჩვენთვის ცნობილი მისი ბიოგრაფიის მიხედვით მას შეხება არ ჰქონია კავკასიის ალანიასთან, მხოლოდ მე-20 საუკუნეში დაუკავშირა ერთმანეთს ნიკიფორე ფოკა და „ალანია“ მეცნიერ ბელეცკის მცდარმა თეორიამ.
წარწერაში იმპერატორ ნიკიფორეს გარდა ნახსენებია მარიამი და ასევე დავითი, ბიზანტიური წოდებით „ალანიის ეკსუსიოკრატორი“
ბელეცკი და ვინოგრადოვი აცხადებენ, რომ მათ არ იციან თუ ვინ არიან ისინი და წერენ „Мария так же, как и Давид, не известна по письменным источникам. Скорее всего, эта эксусиократорисса была его женой“.
მე კი ვფიქრობ, რომ წარწერაში ნახსენები მარიამი არის ბიზანტიის დედოფალი მარიამ ალანელი, მეუღლე არა დავითისა, არამედ წარწერაშივე ნახსენებ იმპერატორ ნიკიფორე ბოტინატისა. ხოლო წარწერაში იმპერატორის გვერდით ნახსენები „კონსტანტინე“ არის მარიამ ალანელის ვაჟი კონსტანტინე, რომელიც იმპერატორის თანამეფე იყო.Βασηλ[είου] καὶ [Κωνσταντίνου ასეთად ის გამოაცხადეს იმპერატორ ნიკიფორე ბოტინატის მმართველობისას.
მარიამ ალანელის ვაჟი კონსტანტინე დუკა (1074-1095) ბიზანტიის იმპერატორების თანამეფე (ბასილევსი) იყო 1074-1078 და ასევე 1081-1087 წლებში. ის მარიამ ალანელს ჰყავდა იმპერატორ მიხეილ მე-7 დუკასაგან (პარაპინაკისაგან).
პორფიროგენეტ კონსტანტინე დუკას უდიდესი უფლებები გააჩნდა საიმპერატორო კარზე.
ვითარცა პორფიროგენეტი (პორფიროსანი), ის, დაბადებისთანავე, თავისი მამის მიხეილ VII დუკას თანამმართველად გამოაცხადეს.
მამის ტახტიდან ჩამოგდების შემდეგაც, ახლი იმპერატორის ნიკიფორე ბოტინატისა და დედოფალ მარიამ ალანელის ურთიერთშეთანხმების შესაბამისად, კონსტანტინეს კვლავ დარჩა იგივე უმაღლესი საიმპერატორო უფლებები.
ამ ფაქტის შესაბამისად, მისი ეს უფლებრივი მდგომარეობა ასახა სენტის წარწერამ.…ἐπὴβασηλ[είαςΝηκηφώρου, Βασηλ[είου] καὶ [Κωνσταντίνου
საფიქრებელია, რომ ჩამოთვლილი ტიტულები მარიამ ალანელმა თავის ვაჟს კონსტანტინეს მიანიჭა იმის აღსანიშნავად, რომ თავისი უფლებამოსილებას ალანიაზე გადასცა მას, მაგრამ ახალგაზრდა შვილის გარდაცვალების შემდეგ, უმემკვიდროდ დარჩენილმა მარიამ ალანელმა თავისი ეს უფლებამოსილება ალანიის მიმართ გადასცა თავის ძმისშვილს დავით აღმაშენებელს, რომელსაც, მართლაც, მემატიანის სიტყვით, ოსი მეფეები დაემორჩილნენ, ვითარცა მონები
ანა კომნენას „ალექსიადიდან“ ისე ჩანს, რომ მარიამი და ირინა ალანელი დები იყვნენ (თუ ასე იყო ისინი ერთი მამის ანუ ბაგრატ მეოთხის შვილები ყოფილან), მაგარამ ამჟამად საქართველოში მიიჩნევა, რომ ის იყო ბაგრატ მე-4-ის ნახევარძმის დემეტრეს ქალიშვილი, ანუ მას მეფური წარმომავლობა ჰქონდა, ამასთანავე, ეს დემეტრე ოსებშიც მეფის ტიტულს ატარებდა. ბიზანტიური შეფასებითაც ირინე ალანელი იყო „ალანთა მბრძანებლის“ ეკსუსიოკრატორის ქალიშვილი. თუმცა რუსი მკვლევარები სხვაგვარად მიიჩნევენ ალანიაში ქართული ნაკვალევის მიჩქმალვის მიზნით.
ამჟამინდელ მკითხველს წარმოუდგენია, რომ კავკასიის ალანია იყო უცხო ქვეყანა, განშორებული ქართულ სახელმწიფოებრიობივ და კულტურულ სივრცეს, მაგრამ, ქართული წყაროების მიხედვით ანაკოფიის რეგიონს მოიცავდა ალანიის ერთი ნაწილი, რომელსაც ქართულად ერქვა „ანაკოფია-ალანითურთ“. წყაროს თანახმად, „ალანია“ ერქვა მიწაწყალს ანაკოფიის მიმდებარედ, ანუ ტერიტორიას აფხაზეთში მოქცეულს მდ. კლისურადან (ზოგჯერ მდ, ეგრისწყლიდან) ვიდრე ბზიბისწყლამდე, ჩვენ ამის შესახებ მითითებას გვაწვდიან წყაროები . მართლაც,
`ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანის~ ანონიმ ავტორთან დაფიქსირებულია პასაჟი “ალანთა ქუეყანა, რომელ არს აფხაზეთი;
ამ ცნობის მიხედვით, ალანთა ქვეყანას აფხაზეთი შემდეგში დაერქვა (იხ.: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი. ქართლის ცხოვრება. ტ. II. რედ. ს. ყაუხჩიშვილი. თბ. 1959, გვ. 15).
ვახუშტი ხშირად ახსენებს ოლქს „ანაკოფია ალანითურთ“, რაც ქვემოთაა განხილული.
საერთდ, აფხაზთა სამეფოს დაარსებამდე, VI-VII საუკუნეებში სახელი „ალანია“ ერქვა ქვეყანას მოქცეულს ეგრისწყალსა (ანდა მდ. კლისურასა) და ბზიბისწყალს შორის, ასე იყო მე-8 საუკუნემდე.
ორ ქართულ მდინარეს (კლისურასა და ბზიფისწყალს შორის) შორის მოქცეულ მიწაწყალს ეს სახელი (ალანია) ეწოდა ბიზანტია-სპარსეთის მომების დროს, რომელიც მე-6 საუკუნეში გაჩაღდა ლაზიკის დაუფლებისათვის (იხ. ჩემი წიგნი -„საეპისკოპოსოები ლაზიკაში“).
ამ დროს ჩრდილოკავკასიის და დონისპირეთის სტეპებიდან ბიზანტიელებმა დამხმარე ძალად მოიშველისეს ალანთა რაზმები, რომელთაც დასავლეთ საქართველოში ბიზანტიის ძლიერი მხარდაჭერით დაიკავეს რამდნიმე ციხექალაქი, ხოლო ანაკოფიის ირგვლივ მთელი ოლქი, მასში შედიოდა ასევე არხიზ-ზელენჯუკ, შოანა, სენტის ოლქიც.
ამ უკანასკნელით ბიზანტიელები და ალანები დაინტერესდნენ აქ გამავალი საერთაშორისო-საქარავნო ანუ აბრეშუმის გზის გამო.
VI ს.-დან აქაურ მკვიდრ ტომებზე ალანთა გაბატონების შემდეგ, ქვეყანასაც ალანია ეწოდა, იგულისხმება, ოლქი „ანაკოფია ალანითურთ“, რომელიც მოქცეული იყო კლისურიდან ბზიფისწყლამდე და რომელშიც შედიოდა ციხე სობღისისა, ანუ არხიზ-ზელენჯუკ, სენტ-შოანას ოლქი.
ხაზართა გაძლიერების კვალდაკვალ დამპყობელმა ალანურმა რაზზმებმა დატოვეს ეს ოლქი, მაგრამ, ტრადიციის შესაბამისად, ქვეყანას კვლავ ალანია ერქვა, ხოლო აქური ანუ ალანური ხალხი მხოლოდ სახელს ატარებდა ალანებისას, ტომობრივად კი ის ქართული იყო, ასეთი მძაფრი განცხადების გაკეთების უფლებას უპირველეს ყოვლისა იძლევა აქაური წარმომავლობის გამოჩენილი ბიზანტიელი ფილოლოგის იოანე ცეცეს ცნობა, რომ „ალანები, აბაზგები და იბერები ერთი ხალხია“, ერთი სისხლის მქონე. რაც 21-მე საუკუნის გენეტიკურმა კვლევებმაც დაადასტურა. ალანებდ სახელდებულ თანამედროვე ტომებს ბალყარებსა და ოსებს აქვთ იგივე გაპლოჯგიფი G2 და J2, რაც ზოგადად აქვთ ქართველებს, მათ შორის ასევე აფხაზეთელებსაც. ანუ იოანე ცეცეს ცნობა ამჟამადაც შეესაბამება რეალობას ამ მხრივ.
საერთოდ, ისტორიული ალანები თუკი ინდოევროპელ ხალხთა ჯგუფს განეკუთვნებოდა, მათი გაპლოჯგუფი უნდა ყოფილიყო არა G2 , არამედ R1A .
G2 ქრისტიანი სვანებისა და გამუსულმანებული სვანების (ყარაჩაელები, ბალყარელები), და ასევე ზოგადად ქართველთა ერთერთი ძირითადი გაპლოჯგუფია J2 -თან ერთად. სკვითების, სარმატების, შესაბამისად ალანების გაპლოჯგუფი კი იყო R1A.
ბიზანტიელი გამოჩენილი ფილოლოგი და მოღვაწე იოანე ცეცე, რომელიც ამ ტომს ეკუთვნოდა და მარიმ ალანელის შორეული ნათესავი იყო, წერდა – Иоанн Цец – „иверы, авазги и аланы – один народ“
რუკა: აფხაზთა საერისთავო და ცხუმის საერისთავი (ანაკოფია-ალანითურთ ეგრისწყლიდან ბზიფისწყალმდე).
მაშასადამე, მე-6 ს. შემდეგ ქართლის სამეფოში შედიოდა მიწაწყალი ვიდრე ეგრისწყლამდე (ანდა მდ. კლისურამდე), ხოლო აფხაზეთის საერისთავო მოიცავდა მიწაწყალს ბზიბისწყლიდან ვიდრე მდ. ყუბანამდე.
თუ ასე იყო, ისმის კითხვა, რა სახელი ერქვა ქვეყანას ეგრისწყალსა (კლისურასა) და ბზიბისწყალს შორის?
როგორც ზემოთ აღინიშნა, VI-VII საუკუნეებში ქვეყანას მოქცეულს ეგრისწყალსა (ანდა მდ. კლისურასა) და ბზიბისწყალს შორის ერქვა სახელი „ალანია“, ზოგჯერ კი ოსეთი. ის, მე-8 საუკუნიდან, უკვე აფხაზეთის ნაწილად გადაიქცა და აფხაზეთი ეწოდა.
რასაც ადასტურებს `ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანის~ ანონიმი ავტორი წინადადებით – “ალანთა ქუეყანა, რომელ არს აფხაზეთი”; ამ ცნობის მიხედვით, ალანთა ქვეყანას აფხაზეთი დაერქვა (იხ.: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი. ქართლის ცხოვრება. ტ. II. რედ. ს. ყაუხჩიშვილი. თბ. 1959, გვ. 15).
ამიტომ ცხუმი-ალანითურთ ერთი საერისთავოში გააერთიანა აფხაზთა პირველმა მეფემ ლეონ მეორემ.
ანუ აფხაზთა სამეფოს შემადგენლობაში შვიდა ალანიის ერთი ნაწილი, მოქცეული აღნიშნულ ეგრისწყალსა და ბზიბისწყალს შორის, ამ ოლქის მთავარი ქალაქი იყო ანაკოფია, ამიტომაც ოლქს ეწოდა „ანაკოფია ალანითურთ“.
ჩანს, უკვე იქამდე, აფხაზთა ერისთავმა ლეონ პირველმა განაცრცო აფხაზთა საერისთავოს საზღვარი, გადმოლახა მდ. ბზიბისწყალი და ტერიტორია ბზიბისწყლიდან ეგრისწყლალ-კლისურამდე შეიყვანა აფხაზთა საერისთავოში, ამ ტერიტორიული გაფართოვების გარეშე ის გურანდუხტის შერთვის შემდეგ ქართლის სამეფოში შემავალ დასავლეთ საქართველოზე ვერ განახორციელებდა თავის უფლებამოსილებას, რადანაც გურანდუხტს წილი ოლქი იყო „ეგრისი, არგვეთი, თაკვერი, სვანეთი და გურია“. ამ ეგრისსა საზღვრავდა მდ. ეგრისწყალი (ანდა კლისურა, ხოლო აფხაზთა საერისთავოს ტავდაპირველი საზღვარი იდო მდინარე ბზიფისწალზე. ხოლო,აფხაზთა საერისთავოს თვდაპირველ საზღვარ ბზიფისწალსა და კლისურას შუა იდო სხვა ტერიტორია, ალანია.
წყაროდან ჩანს,რომ მირ მეფის ქალიშვილ გურანდუხტსა და მეფე მირის ძმას არჩილს საუხუცესოდ ერგოთ დასავლეთ საქართველო “ეგრისი, არგევეთი, თაკვერი და გურია“. ეს მიწაწყალი მდებარეობდა მდ. კლისურამდე.
როგორც ითქვა, გურანდუხტის მეუღლის ლეონის სამფლობელო (ანუ აფხაზეთის საერისთავო) იყო მიწაწყალი ყუბანიდან ვიდრე ბზიფისწყალმდე. ამ ტერიტორიებს შორის (ანუ ბზიბისწყალსა და კლისურას შორის) იდო ოლქი „ალანია“.
ლეონ ერისთავის დროს ამ ოლქის სტატუსი შეიცვალა, მოხდა პოლიტიკური სახეცვლილება, ეს „ალანია“ (ტერიტორია ბზიბისწყალსა და კლისურას შუა) მიუერთეს აფხაზთა საერისთავოს. შესაბამისად ალანიის ეს ნაწილი (მიწაწყალი ბზიბისწყალსა და კლისურას შუა) აფხაზეთად იწოდა, ამის შემდეგ შეეძლო ეთქვა მემეტიანეს – “ალანთა ქუეყანა, რომელ არს აფხაზეთი”.
ამ აზრს განამტკიცებს ცნობები ანდრია პირველწოდებულის საქართველოში მიმოსვლის შესახებ, აქ ნათქვამია, რომ ანდრია ქართლიდან ჯერ ოსეთში შევიდა, შემდგომ კი აფხაზეთში, ჩემეული კვლევით ეს ასე უნდა გავოგოთ – ანდრიამ გადალახა ქართლის (ეგრისის) მდინარეები ეგრისწალი და მდ. კლისურა და შევიდა ალანიაში, ამის შემდეგ გადალახა ბზიფისწყალი და შევიდა აფხაზეთში, თუ ასე გავიგებთ ამ ცნობას, უფრო ლოგიკური გახდება მისი მარშრუტი, რადგანაც ამჟამად მიიჩნევა, რომ ანდრია ქართლის შემდეგ ოსეთში შევიდა იქედან კი აფხაზეთში, რაც გაცილებით არალოგიკური მარშრუტია.
უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ამჟამად საყოველტაოდ ცნობილი სახელები, ტერმინები დ ტოპონიმები წარსულში სხვა ტერიტორიებსაც ერქვა. მაგალითად, წყაროს მიხედვით, წმ. ანდრია თავდაპირველად შევიდა ქართლის ქვეყანაში და გადალახა მდინარე ფაზისი, ამ მდინარეს წმ. ექვთიმე მთაწმიდელი ჭოროხს უწოდებს („მიიწივნეს ქუეყანასა ქართლისასა…ვიდრე მდინარედ ჭოროხადმდე“), ამ მდინარიიდან იწყებოდა სვანეთი, ანუ თანამედროვე გურია-იმერეთს ოდესღაც სვანეთი ერქვა (…მიიწივნეს სვანეთისა ქუეყანასა…), მართლაც მე-6 საუკუნეში ბიზანტია-სპარსეთის ომების დროს, ისინი დასავლეთ საქართველოს უწოდებდნენ სვანეთს“, რაც კარგად ჩანს, როგორც პროკოფი კესარიელისა და აგათია სქოლასტიკოსის, ისევე სხვა ბიზანტიელი ავტორების შრომების განხილვისას (იხ. ჩემი წიგნი „საეპისკოპოსოები ლაზიკაში“). წმ. ანდრია პიველწოდებულის ცხოვრების მიხედვით წმ. მოციქული სვანეთიდან შესულა „ქვეყანასა ოსეთისასა“
ისმის კითხვა, რომელი ქვეყანა მოიაზრებოდა ამ ტერმინით – „სვანეთი“ ანდა „ოსეთი“?
ამ წყაროდან შეიძლება გვიგოთ, რომ ოსეთი (ალანია) რერქვა მიწაწყალს მდ. კლისურას იქით, ბზიბისწყლის მიმართულებით.
ანუ წმ. ანდრიას გადაულახავს მდ. ეგრისწყალი და მდ. კლისურა და შესულა ალანიაში (ანუ აფხაზეთის ალანიაში, მას ქართველები იმჟამად ოსეთს უწოდებდნენ), რომელსაც წყაროში „ანაკოფია ალანითურთ“ ეწოდება, და ამის შემდეგ გადაულაზავს ბზიფისწყალი ანუ შესულა აფხაზეთში, აქედან კი ჯიქეთში.
მასასადამე ანდრისა მარშრუტია ქართლი (ჭოროხი, სვანეთი), ოსეთი და აფხაზეთი ანუ ჭოროხის შემდეგ დასავლეთ საქართველოს მიწაწყალს უწოდებდნენ სვანეთს, მდ. კლისურას იქით იყო ალანია (ანუ ოსეთი) და ამის შემდეგ აფხაზეთი, ანუ ექვთიმე მთაწმიდელს წმ. ანდია მოციქულის მიმოსვლის თარგმნის დროს გამოუყენებია წინა საუკუნეთა ანუ VI-VII საუკუნეების გეოგრაფიული ნომენკლატურა.
„მიიწივნესქუეყანასა ქართლისასა…ვიდრე მდინარედ ჭოროხადმდე,…მიიწივნეს სვანეთისა ქუეყანასა…ხოლო დიდი ანდრია სიმონითურთ შევიდა ქუეყანასა ოვსეთისასა, და მიიწია ქალაქად, რომელსა ეწოდებოდა ფოსტაფორი…წარვიდეს და შევიდეს ქუეყანასა აფხაზეთისასა“.
ასეთი ნომენკლატურა შეესაბამება ჩვენს კვლევას, რომ მდ.ეგრისწყალი (ან კლისურა) ერთმანეთისაგან ყოფდა იბერიასა (აქ სვანეთსა) და ალანიას (ანუ „ ანკოფია-ალანითურთ“), როლის შემდგეგაც იწყებოდა აფხაზეთი (კონკრეტულად კი აფხაზთა საერისთავო ბზიფისწყლიდან ვიდრე ყუბანამდე), იქვე იყო ჯიქეთი.
ამის გარდა სხვა მრავალი წყაროს ცნობით აფხაზეთის სანაპიროს ტერიტორიას ოსეთს უწოდებდნენ, მაგალითად „ცხოვრება შვიდათ მოწამე ძმათა-ორიენტოსისა…“ და სხვა.
აი ეს „ალანია“, მიწაყალი (ტერიტორია კლისურასა და ბზიფისწყალს შორის, კავკსიის ალანიასთან ერთად ) არ ეთმობოდა ბიზანტიას, და მას ედავებოდა აფხაზთა სამეფოს. აქ მდებარეობდა ანკოფიის დიდი პორტი, რომელიც ჩრდილო კავკასიიდან შემომავალი აბრეშუმის გზის მნიშვნელოვანი პუნქტი იყო, ამ ალანიაში იდგენენ ცნობილი ტაძრები არხიზ-ზელენჯუკისა, სენტისა და შოანასი.
ამიტომაც ეს ალანია სადავო იყო აფხაზ მეფეთა და ბიზანტიას შორის, აქ სურდა ნიკოლოზ მისტიკოსს თავისი ეპარქიის დაარსება, რისი ნებაც არ მისცეს აფხაზთა (წყაროშია-ალანთა) მეფეებმა,
ამის საწინააღმდეგდ, ანუ ბიზანტიის ეკლესიური ექსპანსიის გასანეიტრალებლად აფხაზთა მეფეებმა ამ მიწაწყაკზე დაარსეს ბიჭვინთის ქართულენოვანი საკათალიკოსო, აქ ააგეს ქართული წარწერებით დამშვენებული დიდებული ეკლესიები, მოქვისა, ლიხნისა და სხვა, რათა ბიზანტიური ბრწყინვალებაც კი გადაეფარათ მორწმუნეთა გასამხნევებლა. ეს ალანია გადასცა 1032 წელს ალდე დედოფალმა ბიზანტიას და დაიბრუნა გიორგი მეორემ, მარიამ ალანელის ძმამ, 1074 წელს. აქაური ალანების პრინცესები უნდა ყოფილიყვნენ ბიზანტიისა და საქართველოს ზოგიერთი დედოფალი.
საერთოდ, აღსანიშნავია, რომ ზოგადად ქართველობა აფხაზთა მეფეებს თანამეტომედ და ეროვნულ წინამძღვრებად მიიჩნევდა, ხარობდა მათი წარმატებებით, და მათ ვახტანგ გორგასალსა და ეროვნული დიდების კორიფეებს ადარებდა. ეს სიყვარული იყო გულწრფელი, რაც ჩანს, იმით, რომ წერილობითი წყროების გარდა ამას ადასტურებენ ხალხური წარწერები ეკლესიების კედლებზე, მაგალითად, ერედვის ეკლესიის წარწერაში, სადაც განდიდებულია აფხაზთა მეფე კონსტანტინე, რომელსაც ნიკოლოზ მისტიკოსი ბერძენი სამღვდელოების დახმარებას ევედრებოდა, ის კი ბერძნულის ნაცვლად, ქართულ ეკლესიებს აგებდა ქართული წირვა-ლოცვით. მაგალითად ერედვის ეკლესიის წარწერიდან ჩანს, რომ აფხაზთა მეფე თავისი განმათავისუფლებელი ომებისას სწრაფი მარშებით, არწივსაა შედარებული, ამ წარწერით, აფხაზთა ეს მეფე კახეთ-ჰერეთში მნიშვნელოვანი ბრძოლის შემდეგ ცისკარზე ალავერდში მივიდა და ილოცა, საღამოს კი უკვე ბრეძაში იყო (ლიხის ქედთან ახლოს), მალევე კი არწივის სისწრაფით, კვლამ ჩავიდა კახეთში და ვეჯინის ციხე გაათავისუფლა. ის ერედვის ანუ შიდა ქართლის ეკლესიის წარწერაში იწოდება წმიდა მეფედ, რომელიც „ღთივდამყარებულია“
ეედვის ეკლესიის რ. მეფისაშვილისეული წარწერა ასეთია – “სახელითა ღმრთისაითა, მამისა, ძისა და სულისა წმიდისაითა, მეოხებითა წმიდისა და ღმრთისმშობელისაითა, შეწევნითა წმიდისა გიორგისაითა ხელმწიფობასა ღმრთივდამყარებულსა წმიდისა კონსტანტინე მეფისასა, რომელმან ბრძანა და ჩავიდა ჰერეთს შიგან, ჰერთა მეფეი გააქცია და მუნით მშვიდობით იქცა, ცისკრად ალავერდს ილოცა, მწუხრი ბრეძას გადაჰხთა; მეორედ კულა ავიდა, ვეჯინისა ციხე დალეწა;ქართლსა შინა უფლობასა ტბელისა ივანესა, მთავარეპისკოპოსობასა სანატრელისა ყუარყვარესა, ჯუარითა მისითა, განზრახვითა ნიქოზელისა – სანატრელისა სტეფანე ებისკოპოსისაითა, ძალითა, შეწევნითა მოყუასთაითა, მე თეოდორე თაფლაისძემან დავდე საძირკველი – წელნი იყუნენ ხფი, ქრონიკონსა რკვ”.
მაშასადამე, ქართლსა და კახეთში აფხაზთა მეფეები წმიდა მეფეებად, ანუ ამ ეპოქის ქართლ-კახეთის ხალხისათვის საყვარელ, საამაყო მეფეებად ითვლებოდნენ, და არა უცხო დამპყრობლებად.
იგივე ჩანს სხვა ხალხური (არაოფიციალური) წარწერებიდანაც, სამშვილდიდან, კუმურდოდან და სხვა. მაგალითად, ქართლში ატენის წარწერაშიც აფხაზთა მეფე იქაური ხალხის მიერაა განდიდებული, ის სახალხო მეფეა. წარწერა ასეთია –
“ქ. სახელითა ღვთისათა, მე გრიგოლ-მან მირიანის ყმა-მან თარხნის ძისა-მან, ატენის ციხისთავმან, ავაგენ ატენს სახლნი ქულბაქი მას ჟამსა ოდეს, ადიდენ ღმერთმან, ძლიერ-მან მეფეთა მეფე-მან ბაგრატ უბრძანეს მიწასა მათსა მირიანს პატრონსა ჩემსა, სეფესა ზუარსა შიდა ქალაქის აშენებაO გაუმარჯვა ღმერთ-მან და ბედ-მან მეფეთ მეფობისა მათისა-მან. ვითა სწადდა მეფობასა მათსა ეგრე ავაშენეთ დარბაზი და ქალაქი…სალოცველად ჰგიანმცა უკუნისამდე ძრიელი მეფეთა მეფე[მ] ბაგრატ სევასტოსი და ძე მათი გიორგი კურაპალატი”.
ეს უკანასკნელები ანუ ბაგრატ მე-4 იყო მამა მარიამ-მართა ბიზანტიის დედოფლისა, რომელსაც „ალანელს“ უწოდებდნენ. და ბიძა, მამის ძმა, ირინე ალანელისა. ხოლო გიორგი კურაპალატი, ძმა მართა-მარიამისა არის დავით აღმაშენებლის მამა.
იმის შემდეგ რაც ბიზანტიიის ყოვლის შემძლე დედოფალმა „მარიამ ალანელმა“ სადედოფლო ტახტი დაიჭირა, უმალვე თავისი უახლოესი დიდმოხელის გრიგოლ ბაკურიანისძის ხელით თავის ძმას საქართველოს მეფე გიორგი მეორეს ანუ საქართველოს სახელმწიფოს გადასცა ყარსის ციხესიმაგრე, მიმდებარე ქვეყნით, და ამასთანავე ბიზანტიაში შემავალი იბერიის თემის უმეტესი ნაწილი, რომელიც ჯერ კიდევ არ იყო დაპყრობილი თურქ-სელჯუკთა მიერ.
საერთოდ, იბერიის თემიდან გამოსული ჯარი, ანუ იბერიელი ჯარისჯაცები ქმნიდნენ 50 000 კაციან არმიას, ბიზანტიურ რეგულარული სამხედრო შენაერთს, რომელიც წარმატებით იგერიებდა თათურქ-სელჯუკთა შემოსევებს, მარიამ ალანელის მამამთილმა, იმპერატორმა კონსტანტინე მე-10 დუკამ მთლიანად დაშალა იბერიის თემის 50 000-იანი არმია, ხარჯების შემცირების მიზნით, მაგარამ უიდიდესი შეცდომა დაუშვა, რამაც დააჩქარა ანდა გამოიწვია კიდეც დაცემა ბიზანტიის იმპერიისა.
„იბერიელების ჯარი“, ნუ იბერიის თემის რეგულარული არმა, დაიშალა, ამით თურქ-სელჯუკებს გზა გაეხსნათ ბიზანტიის დედაქალაქისაკენ, მალევე 1071 წელს მანასკერტთან ბიზანტიის არმია სასტიკად დაამარცხა თურქ სელჯუკებმა, იმჯამინდელი იმპერატორი რომანოზ IV დიოგენე (1068-1071) წლებში კი, დაატყვევეს.
როგორც ითქვა, იბერიის თემის ჯერ კიდევ დაუპყრობელი ნაწილი გრიგოლ ბაკურიანის ძის ანუ მარიამ ალანელის ღვაწლით, საქართველოს დაუბრუნდა ანაკოფიის ციხექალაქთან ერთად,
ისმის კითხვა, თუ რატომ იყო დაინტერესებული ბიზანტიის ქართველი დედოფალი მარიამ ალანელი, რომ მის სამშობლოს უკან დაბრუნებოდა ისტორიულად ქართული მიწაწყალი ტაო-იბერიის თემსა და აფხაზეთ-ალანიაში?
ამ მიწაწყლის იბერულობას მიუთითებდა ჯერ კიდევ სტრაბონი.
სტრაბონი წერდა – მოგვითხრობენ, რომ წარსულში არმენიის პატარა ქვეყანა გაფართოვდა არტაქსიასა და ზარიადრიას ომების შედეგად. ისინი იყვნენ ანტიოქ დიდის მხედართმთავრები, მისი დამარცხების შემდეგ კი მეფეები გახდნენ. მათ ერთად გააფართოვეს თავიანთი სამფლობელო, ჩამოაჭრეს რა ირგვლივ მცხოვრებ ხალხებს ოლქები. კერძოდ, იბერებისაგან მიიტაცეს პარიადრეს მთისწინეთი, ხორძენე და გოგარენე, რომელიც კირის მეორე მხარესაა, ხალიბებს და მოსინიკებს ჩამოაჭრეს კარენიტი და ქსერქსენე, მცირე არმენიის მოსაზღვრე ნაწილები» (სტრაბონი, გეოგრაფია, XI, 14, 5).
მაშასადამე, პარიადრეს კალთები (რომელიც ტრაპეზუნტიდან არზრუმის მიმართულებითაა განფენილი) ისტორიული ქართული მიწაწყალია, სტრაბონის ცნოით, კარენიტი ანუ არზრუმის რეგიონი იყო იბერიელებისა, ხალიბებისა, ხოლო, ტაო ხორძენას ნაწილი იყო, ხორძენა კი ჩვენი კვლევით განფენილი იყო არზრუმის ოლქიდან ვიდრე მტკვარ- არაქსის შესართავამდე (იხ. ჩემი წიგნი „ქართული საეპისკოპოსოები ისტორიულ ივერიაში“), იბერიელების არაქსზე ცხოვრებას სტრაბონის გარდა აპოლოდორეც მიუთითებს, შესაბამისად იბერები ანისის ოლქის მკვიდრი მოსახლეობა იყო, რომელიც არმენიზაციის მძიმე პროცესის ქვეშ იმყოფებოდა სტრაბონისავე ცნობით (ის წერს, რომ არმენიელთა მიერ მიტაცებულ მიდიის, იბერიისა და ქართული ტომების მიწაწყალზე უკვე მის დროს ერთი-სომხური ენა იყო გავრცელებული, ანუ არმენიის იბერია არმენიზაციის პროცესში იყო სტრაბონის ეპოქამდეც და ასევე ეს პროცესი გაგრძელდა სომხეთის გაქრისტაინების შემდეგაც, ეს მოსახლეობა სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში მოექცა, ამის მიუხედავად, არმენიის განაპირა მხარეების იბერებმა გარკვეულწილად შეძლეს თვისი ქართული იდენტობის შნარჩუნება, იგულისხმება ტაო-ბასიანიას, არძრუმისა და მიმებარე ოლქების ქართველობა, ამ ხალხს ბიზანტიელები „იბერებს“ უწოდებდნენ, ხოლო მათ ქვეყანაც „იბერიას“, ბასილი ბულგარმმუსვრელის ლაშქობას ამ ქვეუანაში „ომი იბერიასთან“ ეწოდებოდა და ამ მიწაწყლის დაპყრობის შემდეგ აქ იბერიის თემი დაარსა.
არ იყო შემთხვევითი, რომ მაგალითად ბიზანტიის სახედრო-ადმინისტრაცული ერთეულის „იბერიის თემის“ დედაქალაქები იყვნენ არზრუმი და ანისი და ორივე ამ ქალაქს მოიცავდა ქართული საეპისკოპოსოები. ამ ოლქებში ქართული საეპისკოპოსოების – ანელის, არზრუმელის, ვალაშკერტელისა თუ დადეშნელის მრევლი ის უძველესი ქართული მოსახლეობა იყო, რომელიც სტრაბონის მიერ აღწერილ პარიადრესა, კარენიტიდასა, ხორძენესა თუ გოგარენაში მკვიდრობა ძველთაგან.
(ჩვენ სტრაბონის მიერ ნახსენებ იბერიულ პარიადრეს კალთებს, ხორძენესა და გოგარენას ვუწოდებთ „ძველ, თავდაპირველ, ისტორიულ ივერიას და მას მივიჩნევთ „არიან-ქართლად“, ტერიტორიულად ის მოიცავდა მიწაწყალს შავი ზღვიდან, ტრაპეზუნტის სამხრეთიდან, პარიადრეს მთიანეთის დასაწყისიდან, ვიდრე მტკვარ-არაქსის შესარტავამდე, მტკვრის მარცხენა სანაპიროს ჩათვლით. ამ მიწაწყლის იბერებს არ გაუმართლა იმით, რომ სტრაბონის ცნობით ეს მიწაწყალი არმენიის მეფეებმა (არტაქსიამ და ზარიადრემ ძვ. წ. 190 წლისათვის) დაიპყრეს – ამის შემდეგ დაიწყო აქაურ ქართველთა არმენიზაცია. არმენიის გაქრისტაიანების შემდეგ არმენიის იბერები სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში აღმოჩნდნენ, ამიტომაც, მაგალითად ზოგერთი კონსტანტინოპოლელი პატრიარქი, არმენიის კათალოკოსებს „სომეხთა და ქართველთა“ მწემსს უწოდებდნენ, ხოლო სომეხთა ზოგიერთ მეფეს „სომეხთა და ქართველთა მეფე“ ერქვა. ანტიოქიის პატრირიარქიას ტიტულატურაშიც კი, დღემდე იხსენიება ივერია (полный титул: Его́ Боже́ственное Блаженство, Патриарх Великого Божия града Антиохии, Сирии, Аравии, Киликии, Иверии, Месопотамии и всего Востока).
ამ ტიტულში „ივერიის“ ქვეშ იგულისხმება არა თანამედროვე საქართველო, არამედ „არმენიიის ივერია“ ანუ მიწაწყალი არზრუმიდან ვანის ტბამდე.
როგორც ითქვა, ამ მიწაწყალს ბიზანტიელებიც ივერიას უწოდებდნენ, ამიტომაც დაარქვეს ტავიანთ სამხედრო-ადმინისტრაციულ ოლქს -“იბერიის თემი“, მხოლოდ ქალკედონიტობის გავრცელების შემდეგ სომხებისაგან განსასხვავებლად და თავისი განსხვავებული იდენტობის შესანარჩუნებლად არმენიის იბერები მკაცრად ემხრობოდნენ ქალკედონიტობას, ისინი თავიანთ თავს მუდამ ქალკედონიტებად წარმოაჩენდნენ, რადგანაც თავისუფალი საქართველოს ანუ მცხეთის ივერიის ქართველობა ასევე მტკიცე ქალკედონიტი იყო, არმენიის ქართველობას თავიანთი ქალკედონიტობით თავის თავისუფალ ქვეყანასთან (მცხეთის ივერიასთან) სულიერი კავშირის გამოხატვა სურდათ.
კარტაშევის კვლევით, რომელიც განხილულია ჩემს წიგნშიც, აღმოსავლეთის მრავალი ხალხი ეთნიკური ნიშნითაც ირჩევდა სარწმუნოებრივ აღმსარებლბას. მსგავსადვე, არმენიის ქართველები უფრო ეთნიკური ნიშნით უჭერდნენ მხარს ქალკედონიტობას, ამით თავიანთ იდენტობას განასხვავებდნენ სომხებისაგან, რომელნიც უფო მონოფიზიტობისაკენ იხრებოდნენ.
საბოლოო ჯამში, არმენიის იბერების ერთმა ნაწილმა მართლაც შეძლო ამ გზით გათავისუფლება სომხური საეკლეიო იურისდიქციისაგან.
არმენიის იბერების გათავისუფლება სომხური საეკლესიო უღლისაგან უკავშირდება მანასკერის 726 წლის სომხურ საეკლესიო კრებას, სადაც დაწყევლეს ქალკედონიტები ანუ შესაბამისად არმენიის ივერები.
726 წლის ამ კრების ანათემებმა გამოაფხიზლა ტაოს, ბასიანის, არზრუმისა და მეზობელი თემების ქართველობა. მაგრამ, მათ თითქმის ნახევარი საუკუნე დასჭირდათ ურთულესი მდგომარეობიდან ანუ სომხური ეკლესიის უღლისაგან გასათავისუფლებლად, დაახლოებით 780 წლისათვის მათ, ჩვენი მოსაზღებით, იქაური, ქართული საეკლესიო კრების გადაწყვეტილებით, დაადგინეს სომხური ეკლესიისაგან საბოლოოდ გათავისუფლება, მათ (ტაოს, ბასიანის, არზრუმისა და მიმდებრე ოლქების იბერებმა) უარყვეს ეკლესიებში სომხურენოვანი ღვთისმსახურება, აღიდგინეს დედა ქართულ ენაზე მსახურება, მსგავსადვე იმისა, როგორც ერთი საუკუნით ადრე კირიონ კათალიკოსის დროს გუგარქის ქართველობამ ეკლესიებში აღიდგინა ქართულენოვანი მსახურება.
ეს იყო უდიდესი განმანტავისუფლებელი ნაბიჯი და სამწუხაროდ, ასეთი დიდი განმანტავისუფლებელი ნაბიჯის გადადგმა ვერ შეძლო ალბანეთის ეკლესიის მრევლმა, სადაც გაბტონებულმა სომხურმა ეკლესიამ აკრძალა ალაბანურენოვანი მსახურება და დაადგინა სომხურენოვნება, ამის შესახებ წერს მოვსეს კალანკატუაცი, რომელიც იმასაც აღნიშნავს თუ როგორ გადაყარეს გაბატონებულმა სომხის მსახურებმა ალანურენოვანი წიგნები ბარდავთან ახლოს გამავალ მდინარე ტრტუტში და სეკელეიო კრების გადაწყვეტილებით დაადგინეს ალაბანეთის ეკლესიებში სომხურენოვნება.
ანუ, 726 წლის შემდეგ, რაც სომხურმა ეკელიამ საბოლოოდ მიიღო მონოფიზიტობა, ხოლო ქალკედონიტები დაწყევლა, არმენიის იბერიული მხარეების მკვიდრმა მოსახლეობამ ანუ იბერებიმა თავი გაიტავისუფლეს სომხური ეკლესიისაგან (უფრო 780 წელს), ანუ ქათველთა არმენიზაცია ამ ოლქებში შენელდა, უფრო მეტიც, ეკლსიურად გათავისუფლებულმა იბერებმა ტაოში დარსეს სახელმწიფო – „ქართველთა სამეფო“,
სამწუხაროდ, ქართველტა სამეფო, რომელიც თითქმის მთლიანად მოიცავდა არმენიის იბერიულ მხარეებს ტაოდან ვანის ტბამდე, სასტიკად დაამარცხა ბასილი ბულგარმმუსვრელმა და ამ მიწაწყალზე დაარს იბერიის თემი.
აქაური “იბერიული ჯარი“ თურქ-სელჯუკებისაგან იცავდა ქრისტიანულ იმპერიას და ებრძოდა ქრისტიანობის მტრებს.
საბოლოოდ, 1074 წლისათვის ეს მხარეები საქრთველოს სახელმწიფოს ნაწილად გადაიქცა მარიამ ალანელისსა და გრიგოლ ბაკურიანის ღვაწლით, უფრო კი მარიამის ძმისშვილის დავით აღმაშენებლის დროისათვის.
(საინტერესოა, რომ შემდგეში კვლავ შეიცვალა აქაურ ქართველთა ბედი. არმენიის იბერია ანუ ყოფილი იბერიის თემის მიწაწყალი თამარის დროს აღმოჩნდა მონოფიზიტი ზაქარია მხარგრძელის ხელში, რამაც ანისი ოლქის იბერიელების არმენიზაციის პროცესი ნაწილობრივ კვლავ გააგრძელა, ყოფილი იბერიის თემის მნიშვნელოვანი ნაწილი XIII საუკუნის 80-იან წლებში სამცხის სამთავროს ფარგლებში შედიოდა: ტაო, შავშეთი, კლარჯეთი, კოლა, არტაანი, კარნიფორი, აჭარა, „კარული ქვეყანა“, (ყარსის რეგიონი) და სპერი. საბოოოდ ყოფილი იბერიის თემის დიდი ნაწილი აღმოჩნდა სამცხე-საათაბაგოს ხელში, რომელიც თავიდან ქრისტინაული სახელმწიფო იყო. მისმა გამაჰმადიანებამ აქ გააბატონა ოსმალეთის სახელმწიფო, 1628 წელს ოსმალეთმა დაიპყრო სამცხე-საათაბაგო. ის იმპერიის რიგით საფაშოდ გამოცხადდა. 1795 წლამდე მას გამაჰმადიანებული ქართველები, ყოფილი მთავრები – ჯაყელი ფაშები განაგებდნენ.
ამ დოს განხოლციელდა უდიდესი რელიგიური ცვლილებები, კერძოდ, ყოფილი სამცხე-საათაბაგოს მკვიდრი მოსახლეობის, კერძოდ კი ქართველი ქრისტიანების უდიდესი მასსა შეიყავნა ე.წ. „სომხურ მილეთში“, იგივე არმენიულ მილეთში.
ოსმალეთში სომხური მილეთის შსახებ წერს სანდრო ბაკურაძე – „სულთნის ხელისუფლება, რელიგიურ და კულტურულ საკითხებში, არადომინანტ ჯგუფებს ფართო ავტონომიას ანიჭებდა, რომელიც არ გახლდათ ტერიტორიული შინაარსის, შესაბამისად, აბრკოლებდა რაიმე სახის ფეოდალური ოპოზიციის წარმოქმნას. იმპერიის მოსახლეობა რელიგიის მიხედვით იქნა დაყოფილი და რელიგიური ჯგუფების ლიდერები ფაქტობრივ ეთნარქებად იქცნენ, რომლებიც თავიანთ სამწყსოებს სულთნის კარზე წარმოადგენდნენ. ხოლო დომინანტი რელიგიური ჯგუფის – მუსლიმების ლიდერი თავად სულთანი გახლდათ, რომელმაც, ეგვიპტის დაპყრობის შემდეგ, 1517 წელს, ხალიფის ტიტული მიიღო და მსოფლიო მუსლიმების ლიდერობაზეც განაცხადა პრეტენზია. თავდაპირველად ოსმალეთის იმპერიაში სამი ძირითადი არამუსლიმი მილეთი არსებობდა – ესენი იყვნენ
1. მართლმადიდებელი ქრისტიანები, რომელთაც კონსტანტინოპოლის პატრიარქი მეთაურობდა და იმპერიის ყველა მართლმადიდებელ ქვეშევრდომს აერთიანებდა ეთნიკური კუთვნილების მიუხედავად, დაპყრობილი ქვეყნების ავტოკეფალური ეკლესიები როგორც წესი უქმდებოდა და მათი ეპარქიები და ქონება კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ხელში გადადიოდა.
2. ებრაელები, რომელთაც ხახამბაში მეთაურობდა და
3. სომხები, რომელთაც კონსტანტინოპოლის სომეხი პატრიარქი ედგათ სათავეში.
მილეთის სისტემა, საშინაო საქმეებში რელიგიურ ჯგუფებს ფართო ავტონომიას ანიჭებდა; ისეთი საკითხები როგორიც იყო ქორწინება, მემკვიდრეობის გადანაწილება და სხვა, როგორც წესი თემის შიგნითვე წყდებოდა და ცენტრალური სასამართლო სისტემა, რომელსაც სულთნის მიერ დანიშნული მუსლიმი მოხელეები განაგებდნენ, მხოლოდ ერთგვარი სააპელაციო ინსტანციის როლს ასრულებდა, რომელსაც მაშინ მიმართავდნენ, როცა სათემო სასამართლოს გადაწყვეტილება არ ჰყოფნიდა პრობლემის გადაწყვეტას“
არმენიული ანუ ოსმალეთის სომხური მილეთის ქართველობა (ყოფილი სამცხე-საათაბაგოს ქართველობა), როგორც ვახუშტი აღნიშნავს, „უპატრონობის“ გამო ერთმანეთს შორის გადაინაწილეს ოსმალეთის ბერძნულმა და სომხურმა მილეთებმა, ბერძნულ მილეთში ძირითადად შეიყვანეს ლაზები და მიმდებარე ქართველები, არმენიულ მილეთში კი მესხეთის ანუ ყოფილი იბერიის თემის ერთი ნაწილის ქართველები, საერთოდ, რადგანაც ოსმალეთში არც არსებობდა „ქართული მილეთი“, აღნიშნული ტერიტორიის ქრისტიანი ქართველობა იძულებული იყო მიკედლებოდა რომელიმე მილეთს, მათ ერჩიათ სომხური მილეთი, რადგანაც ბერძნული მილეთი უფრო სასტიკად დევნიდა ქართულ (ლაზურ) ენას, მის გამოყენებას ოჯახებშიც კი, ხოლო სომხური მილეთი ოჯახებში ქართული ენის გამოყენებას არ კრძალავდა, მაგრამ მათი არმენიზაციის პროცესი გრძელდებოდა, ისინი თავისებურად ითვისებდნენ სომხური ენის ელემენტებს, საბოლოოდ კი ამთ წიაღში ჩამოყალიბდა ე. წ. „ახალი სომხური ენის ადგილობრივი დიალექტი“, ნ. მარი და ასევე სხვები აღნიშნავდენ, რომ ეს „ახალი სომხური ენა“ უფრო ახლოს იდგა კავკასიურ ანუ ქართულ ენასთან, ვიდრე ძველ სომხურ ენასთან. იგი საერთოდ დაშრორებული იყო ინდოევროპული ძველი სომხური ენისაგან, ყოფილი იბერიის თემის ქართველობა, ანუ ყოფილი სამცხე-საათაბაგოს მოსახლეობამ შეადგინა კონსტანტინოპოლის სომხური საპატრიარქოს ძირითადი სამრევლო, საბოლოოდ, ისინი ე. წ.წ. სოხების გენოციდს შეეეწირნენ 1914 -იან წლებში, ანდა გადასახლდნენ უფრო სამხრეთით და საბოლოოდ გასომმხდნენ).
საბოლოოდ, შეიძლება ითქვას, რომ არმენიის ივერიის ქართველთა მხოლოდ მცირე ნაწილმა შეინარჩუნა იდენტობა, მათი უდიდესი ნაწილი გასომხდა, თვით სომეხი ისტორიკოსებიც აღნიშნავენ, რომ ყოფილი სამცხე-საათაბაგოს ქრისტიანმა მოსახლეობამ შეადგინა კონსტანტინოპოლის სომხური საპატრიარქოს ძირითადი სამრევლო ნაწილი. საქმე ის იყო რომ კონსტანტინოპოლის სომხური საპატრიარქოს დაარსებისას სომხების ძირითადი მასა ეკლესიურად უკვე ექვემდებარებოდა ეძმიაძინის, იერუსალიმისა და კილიკიის სომხურ საკათალიკოსოებს, ასეთ დროს ახლადდაარსებული კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს სამრევლოდ კი გადააქციეს ის ქართველები, რომელიც ცხოვრობდა უკვე ოსმალურ ყოფილი სამცხე-საათაბაგოს მიწაწყალზე.
ჩვენში მიღებულია ტერმინები და სადავო არ არის, რომ ქართველთა ე. წ. „გათათრების“ გვერდით არსებობდა ტერმინიც – „გაფრანგება“ ანუ გაკათოლიკება, მაგრამ მეცნიერები არ ხმარობენ ტერმინებს „არმენიზაცია“, ანუ გასომხება, „გაბერძნება“ ანუ დენაციონალიზაცია ქართველთა გადაყვანისას კონსტანტინოპოლის ბერძნული საპატრიარქოს იურიდიქციაში, „გააფხაზება“, რაც თვალხილული ფაქტია, ანდა „გაოსება“ (მაგალიტად ამჟამინდელ სამხრეთ ოსეთში ქართველების მასიური დენაციონალიზაცია), ანდა საინგილოსა და ყოფილ ჭარ-ბელაქანში ქართველების „გალეკება“. ამ საკითხების კვლევა ისტორიკოსთა გარდა მოეთხოვება ეთნოგრაფებსაც, მაგალითად ისინი უნდა დააკვრდნენ ამჟამად უცხოეთში გადასული თითქმის მილიონი ქართველის დენაციონალიზაციის პროცესს.
ასეთ საყოველთაო ფონზე უფრო გასაგებია ის ვითრება, რომელიც იყო მეორე ათასწლეულის დადგომამდე არმენიის ივერიაში. აქაურ ქართველთა დენაციონალიზაციას აფერხებდა საქართველოს სახელმწიფოს არსებობა, რომელიც არმენიის ივერიას უშუალოდ ემიჯნებოდა ჩრდილოეთის მხრიდან.
ასეთ ვითარებაში განსაკუთრებითაა დასაფასებელი ბიზანტიის ქართველი დედოფლის მარიამ-მართას ანუ ე. წ. მარიამ ალანელის ღვაწლი. მას ურთულესი ცხოვრება ჰქონდა, მაგარმ ამის მიუხედავად, მუდამ ცდილობდა ყურადღება არ დაეკლო თავისი ძმის მეფე გიორგი მეორეს სახელმწიფოსა და ქართული ეკლესიისათვის.
საერთოდ, აღნიშნულია, რომ აჯანყებული სარდალი ნიკიფორე ბოტინატი ვერ მოიპოვებდა საიმპერატორო ლეგიტიმაციას კანონიერი დედოფლის მარიამ ალანელის გარეშე.
მართლაც მიხეილ დუკა დაამხო უზურპატორმა ნიკიფორე ბოტინატმა მარიამ ალნელის თანხმებით და მასთან თანხმობითვე დაიჭირა საიმპერატორო ტახტი, თანხმობის პირობა კი ეხებოდა მარიამის შვილს – კონსტანტინე დუკას.
საიმპერატორო ტახტზე ასვლის სანაცვლოდ მოხუცმა ნიკიფორე ბოტინატმა დაწერა ანდერძი, რომ მის შემდეგ იმპერატორი გახდებოდა კონსტანტინე დუკა, ამიტომაც ეწოდება სენტის წარწერაში კონსტანტინეს ბასილევსი.
მაშასადამე სენტის წარწერა შესრულებულია ნიკიფორე ბოტინატის დროს ანუ 1078 – 1081 წლებში და არა 965 წელს.
თვითონ ამ წარწერის რუსი მკვლევარები აღნშნავენ, რომ წარწერის დათარიღებაში ერთერთი ასოს ამოიკითხვა მათ ვერ შეძლეს. შესაბამისად, დათარიღბის მათეული ახსნა ძალზე საეჭვოა, ამის მიუხდავად, თუკი გავზიარებთ მათეულ დათრიღებას, წარწერაში არსებული თარიღი „сотворения мира в 6473 г.“ მიუთითებს არა წარწერის შესრულების, არამედ ტაძრის აგების 965 წელს.
1081 წლის შემდეგაც, რაც ალექსი 1 კომნინმა ჩამოაგდო ნიკიფორე ბოტინატი, მარიამ ალანელი შეუთანხმდა ახალ მმართველს, რომ ის მხარს დაუჭერდა დუკების დინასტიას. იგულისხმებოდა, რომ მარიამის შვილი კონსტანტინე დუკა ავიდოდა საიმპერატორო ტახტზე, ასევე, ალექსის შემდეგ.
ამ თანხმობის შესაბამისად მარიამის შვილმა კონსტანტინემ მიიღო უმაღლესი ტიტული იმპერატორის „თანამმართველი და მემკვიდრე“. ის ხელს აწერდა ყველა ოფიციალურ დოკუმენტს. ასეთი მდგომარეობა გაგრძელდა ვიდრე 1087 წლამდე, როცა დაიბადა ალექსი კომნინის ვაჟი იოანე, მაგრამ უმთავრესი მიზეზი იყო კონსტანტინეს მუდმივი ავადმყოფობა, მისი სუსტი ჯანმრთელობა.ის მალევე, 1095 წელს გარდაიცვალა.
სენტის ტაძრის წარწერაში მოხსენიებული კონსტანტინე დუკა სამი იმპერატორის თანამმართველი და მემკვიდრე იყო არა მხოლოდ მისი დედის, ბიზანტიის დედოფლის მარიამ ალანელის ავტორიტეტისა და გავლენის გამო, არამედ იმიტომაც, რომ ის იყო „პორფიროგენეტი“ ანუ დაბადების თანავე ბიზანტიის საიმპერატორო ტახტის ლეგიტიმური პრედენდენტი.
საქმე ისაა, რომ ბიზნტიის საიმპერატორო ტახტს ძალზე ხშირად იჭერდნენ უზურპატორები, ძირითადად ჯარის მთავარსარდლები, რომელნიც თვიანთ თავს იმპერატორად აცხადებდნენ, ამიტომაც მათ უჭირდათ ტახტზე ლეგიტიმაციის მოპოვება, მათთან შედარებით სრულაიდ განსხვავებული იყო პორფიროსნების (პორფიროგენეტების) მდგომარეობა, მიღებული წესის თანახმად, მათ ტახტზე „უეჭველი“, კანონიერი უფლება გააჩნდათ „პორფიროგენეტობის“ გამო.
„პორფიროგენეტად“ ითვლებოდა იმპერატორის არა ყველა შვილი, არამედ მხოლოდ ის, რომელიც დაიბადებოდა მისი საიმპერატორო მმართველობის წლებში. ამასთანავე, ბავშვის დედაც, უნდა ყოფილიყო დედოფალი ანუ, იმპერატორის ოფიციალური მეუღლე. ის, ვითარცა კანონიერი მმართველი დედოფალი ვალდებული იყო ემშობიარა საგანგებო სახლში, რომელსაც „პორფირა“ ერქვა. ის იყო სასახლის ერთერთი ნაგებობა, რომლის დარბაზი მოპირკეტებული იყო წითელი ქვით – პორფირით, მეწმული თეთრწინწკლებიანი მინერალით. საერთოდ, მეწამული ფერი – საიმპერატორო სიმბოლოდ მიიჩნეოდა. ამგვარად ნაშობ ბავშვს უფო მეტი უფლება ჰქონდა იმპერატორის სხვა შვილებთან, თუნდაც პირველშობილთან შედარებით, რომელიც არ იყო პორფიროსანი.
როგორც ითქვა საიმპერატორო ტახტზე ასვლა ოცნება იყო მრავალი უზურპატორისა, მაგრამ მათთნ შედარებით ტახტზე ასვლის სრული უეჭველი უფლება პორფიროსანს ენიჭებოდა. მას დიდი ლეგიტიმაცია გააჩნდა, მაგრამ რეალური გავლენის სფეროს სიმცირე ზოგჯერ აფერხებდა მათ წინსვლას.
მარიამ ალანელის ვაჟი კონსტანტინე დუკა მე-10 საუკუნეში ბიზაანტიის ტახტის ყველაზე ლეგიტიმური, კანონიერი და უეჭველი პრედენდენტი იყო თავისი პორფიროგენეტობის გამო. მაგრამ, ვინაიდან ის მცირეწლოვანი იყო მის საიმპერატორო უფლებებს მისი რეგენტი-დედა მარიამ ალანელი ახორციელებდა.
მარიამ ალანელი, კონსტანტინეს მცირეწლოვნობის დროს სახელმწიფოს მმართელად ითვლებოდა, რომელიც, დროებით, შვილის სრულწლოვანებამდე ახორციელებდა მონარქის უფლებამოსილებას, სახელმწიფოს მართავდა მონარქი-შვილის ნაცვლად.
მაშასადამე, დედოფალ მარიამ ალანელს თავისი შვილის კონსტანტინე პორფიროგენეტის გამო 1070/80-იან წლებში დიდი საიმპერატორო უფლებანი გააჩნდა, ამ მიზეზის გამო შეძლო მან ტახტზე ორი უზურპატორი იმპერატორის აყვანა, ნიკიფორე ბოტინატისა და ალექსი 1 კომნინისა.
ამ მიზეზების გამო ერთად მოიხსენებიან კავკასიის ალანიაში მდებარე სენტის ეკლესიის წარწერაში იმპერატორი ნიკიფორე ბოტინატი, მისი თანამმართველი კონსტანტინე დუკა და დედოფალი მარიამი, რომელსაც, ჩანს, „ალანიის ეკსუსიოკრატორის“ ტიტულიც გააჩდა.
3. „ეკსუსიოკრატორი“ მარიამ ალანელი
სენტის ტაძრის ბერძნულ წარწერაში ნახსენებ „დავითს“ აქვს ტიტული „ალანიის ეკსუსიოკრატორი“, მაგრამ მარიამს ეწოდება არა „ალანიის ეკსუსიოკრატორი“ არამედ პირდაპირ – „ეკსუსიოკრატორი“. ამ ტიტულს აფხაზთა მეფეებსაც ანიჭებდნენ.
რომელი ტიტული ჰქონდა სამი იმპერატორის ზეობისას ბიზანტიის ყველაზე გავლენიან მმრთველ-დედოფალს მართა-მარიამს, ის ჩვეულებრიცი ეკსუსიოკრატორი იყო თუ „ალანიის ეკსუსიოკრატორი“, როგორც ქვემოთაა გამოკვლეული ამ ტიტულებს (ეკსუსიოკრატორი) მართა-მარიამის გარემოში ატარებდა მრავალი დიდებული, მაგალითად მისი უახლოესი ნათესავის ირინა ალანელის მამა და სხვები.
იმის კითხვა, ჰქონდა თუ არა დედოფალ მართა-მარიამს ტიტული „ალანიის ეკსუსიოკრატორი“?
დავსვათ ასეთი შეკითხვა, ბიზანტიაში რატომ უწოდებდნენ დაბადებით ქართველს, საქართველოს მეფის ბაგრატ მე-4-ის ასულს მარიამ-მართა ბაგრატიონს – „ალანელს?“
ამ უცნაურ მოვლენას ხსნიან, თითქოსდა მას „ალანელს“ უწოდებდნენ იმის გამო, რომ მას მრავალი ალანელი ემსახურებოდა, მაგრამ ეს ვერ ხსნის ფაქტს.
ვფიქრობ, რომ მარიამ-მართა ბაგრატიონს ალანელს უწოდებდნენ სწორედ იმის გამო, რომ მას მინიჭებული ჰქონდა მაღალი ტიტული „ალანიის ეკსუსიოკრატორი“.
რატომ მიანიჭეს მას ეს ტიტული?
მარაიამ ალანელი იყო მემკვიდრე მისი დიდი დედის ბორენა ალანელისა, რომელიც საქართველოს დედოფალი იყო, მაგრამ იყო ალანიის მეფის ასული და შესაბამისად ალანიაში თავისი ქონება და მამულები გაანდა, ისევე, როგორც მარიამ ალანელის ბებიას ალდე ალანელს, მაშასადამე მარიამ ალანელს თავისი დედის, ალანიის მეფის ასულ ბორენა ალანელის, დიდი ბებიის ალდე ალანელისა და სხვა ალანელი დიდებულების მემკვიდრეობის გამო ალანიაში მამულები, ციხე-ქალაქები და დიდი უფლებები გააჩნდა
მართლაც, ბიზანტიის დედოფალ მართა-მარიამ ბაგრატიონს ალანიასთან აკავშირებდა მისი დედა, საქართველოს დედოფალი ბორენა ალანელი, შესანიშნავი ქართველი პოეტი ქალი, მუდამ საქართველოს ეკლესიის გაძლიერებისათვის მზრუნველი.
ქვემოთ განხილულია, რომ, ზოგადად, ალანიის პრინცესებს დიდი მემკვიდრეობით უფლებები გაანდათ, მაგალითად ალდე ალანელს, საქართველოს დედოფალს, იურიდიულ საკუთრებაში ჰქონდა ანაკოფიის ციხესიმაგრე – კავკასიის ალანიის პორტი, და მან, განაწყენებულმა იმით, რომ თავისი შვილი ვერ აიყვანა საქართველოს სამეფო ტახტზე – პირადი საკუთრება – ანაკოფიის ციხექალაქი და პორტი, ბიზანტიის იმპერიას გადასცა, თავისი მიმდებრე ქვეყნით ანუ „ანაკოფია-ალანითურთ“. შემდგომ მარიამ ალანელის ძმამ, საქართველოს მეფე გიორგი მე-2-მ, საქართველოს დაუბრუნა ანაკოფია, 1074 წელს, ეს მოხდა ეპოქაში, როდესაც მარიამ ალანელის ხელმწიფობრივი გავლენა ბიზანტიის იმპერიის პოლიტიკაზე – ზენიტში იდგა.
ჩანს, ფაქტი იმისა, რომ საქართველოს დაუბრუნდა „ანაკოფია-ალანითურთ“ განხორციელდა დედოფალ მარიამ ალანელის ნებით ანდა უზენაესი თანხმობით.
დედოფალ ალდეს მსგავსად, ბორენას, ალანიის პრინცესას, ალანიის მეფის ასულს და საქართველოს დედოფალს დიდი მიწები და სხვა მემკვიდრეობითი უფლება უნდა ჰქონოდა ალანიაში, რომელიც ალბათ თავის ქალიშვილს მარიამ-მართას გადასცა.
ჩანს, იმის გამო, რომ ბიზანტიის დედოფალს მარიამს ალანიაში მნიშვნელოვანი მემკვიდრეობა და შესაბამისად უფლებებიც გააჩნდა, ბიზანტიაში მიანიჭეს მაღალი ტიტული „ალანიის ეკსუსიოკრატორი“, თუმცა მას შეეძლო თავისი თავისთვის მიენიჭებინა კიდეც ეს ტიტული თავის ქმრის ნიკიფორე ბოტინატის მეშვეობით.
ჩვენი ეს მოსაზღება შეიძლება უსაფუძვოლდ ჩანდეს, მაგრამ გაცილებით უსაფუძვლოა ბელეცკი, როდესაც ის სენტის წარწერაში მოხსენიებულ დავითსა და მარიამს ცოლქმრად მიიჩნევს ჯერაც გამოუქვეყნებელი ყარაჩაული თქმულების საფუძველზე, რომელიც პედაგოგ რ.ბატაშევს შეუკრებია. ამ ლეგენდის მიხედვით ვინმე დაუდხანი და მისი ცოლი მარიამი ალნიის მმართველები ყოფილან (ამსათან დაკავშირებით უნდა ითქვას, რომ ასეთი თქმულების არსებობა საეჭვოა, რადგანაც ათასი წლის წინანდელ წვრილმანებს ხალხის მეხსიერება არ იმახსოვრებს).
ამ ზღაპარ-გადმოცემაზე დაყდნობით ტაძრის აგების დათარიღება ძალზე საეჭვოა, გაცილებით საფუძვლიანად მიგვაჩნია ჩვენი სხვა მოსაზრება, რომ წარწერაში მოხსენიებული დავითი შესაძლოა იყოს ბიზანტიის დედოფალ მარიამ ალანელის ძმისშილი, ის იყო ბორენა ალანელის მეუღლის, მეფე გიორგი მე-2-ის შვილი პრინცი დავითი, რომელსაც შესაძლოა, ჯერ ჯიდევ უფლისწულს მისმა მამიდამ, ბიზანტიის დედოფალმა მართა-მარიამმა მოუხერხა დიდი ბიზანტიური ტიტულის „ალანიის ეკსუსიოკრატორი“-ის მინიჭება. ეს შეიძლება ყოფილიყო სიმბოლური გამოხატულება იმისა, რომ დედოფალმა თავის ძმისშვილს საკუთარი დედისეული ალანური ქონება და უფლებები გადასცა.
დავით აღმაშენებელს ასევე კარგი ურთიერთობა ჰქონდა მარიამ ალანელის შვილობილთან იმპერატორ ალექსი კომნენთან, როგორც ამას მიუთითებს იერუსალიმის პატრიარქის ცნობა, რომელიც ქვემოთა მიმოხილული. ასე, რომ დავით აღმაშენებელს ძალზე კარგი ურთიერთობა ჰქონდა თავის მამიდა მარიამ ალანელთან და საიმპერატორო კართან. ამიტომა, როგორც ვთქვით, შესაძლოა მარიამ ალანელმა დავით აღმაშენებელს გადასცა თავისი ალანური მემკვიდრეობა, რაც ალანიის ეკსუსიოკრატორის ტიტულით დაადასტურა.
მართლაც. თუ წარწერის დავითი მომავალი დავით აღმაშნებელია, მას ოსი მეფეები ემორჩილებოდნენ „ვითარცა მონები“, მისმა სამეფომ მალე მოიცვა ალანია.
მემატიანე აღნიშნავს – დავითი „შევიდა ოსეთში, შემოეგებნენ ოსეთის მეფეები და მათი მთავრები, როგორც მონები დადგნენ მის წინაშე“.
წყარო წერს – „შევიდეს ოვსეთს და მოეგებნეს მეფენი ოვსეთისანი და ყოველნი მთავარნი მათნი, და ვითარცა მონანი დადგეს წინაშე მისსა“ http://www.amsi.ge/istoria/qc/daviT2.html
ეს ფაქტიც მიუთითებს, რომ შესაძლოა დავით აღმაშენებელს ასეთი ტიტული „ალანიის ეკსუსიოკრატორი“, ჰქონოდა ჯერ კიდევ გამაფებამდე ის ამ დროს იქნებდა 8-9 წლისა, ხოლო მისი მამიდაშვილი კონსტანტინე დუკა 3-4 წლისა თუმცა ის უკვე თანამეფე იყო იმპერატორისა. იმ ეპოქაში ასაკს ნაკლები მნიშვნელობა ჰქონდა, უმთვრესი იყო მათი სამეფო უფლებები და რეგალიები.
უფლისწულ დავითის ტიტული „ალანიის ეკსუსიოკრატორი“ ეთანადება მის სიჭაბუკის წლებში განვითარებულ მოვლენებს, კერძოდ, მის გამეფებამდე დადებითად შეიცვალა დამოკიდებულება ბიზანტიასა და საქართველოს შორის. სწორედ მისი უფლისწულობის დროს ბიზანტიამ საქართველოს გრიგოლ ბაკურიანის ხელით საჩუქრად გადასცა დიდი მოსაზღვრე კარის ქვეყანა და მიმდგომი რეგიონები, ამავე დროს, როგორც აღინიშნა, ბიზანტიამ საქართველოს დაუბრუნა ანაკოფიის უდიდესი ციხექალაქი, შესაბამისი მიმდგომი ქვეყნით ანუ მთის ალანიით.
ამის მიზეზად მიიჩნევა თურქსელჯუკების შემოსევის გამო ბიზანტიის საგარეო პოლიტიკის ცვლილება, როდესაც იმპერიამ გადაწყვიტა საქართველოს სამეფოს გაძლიერება ერთიანი ფრონტის შექმნის მიზნით. თუმცა საფიქრებელია ისიც, ეს მოხდა გრიგოლ ბაკურიანის ძისა და მარიამ ალანელის უთიერთსიახლოვით, მათ გადაწყვიტეს თავიანთი სამშობლოსათვის საქართველოსათვის მოსაზღვე ქვეყნების უკან დაბრუნება.
ეს შეეძლო ბიზანტიის მართველ დედოფალს, რომელმაც საქართველოს უამრავი სიკეთე არგუნა.
საფიქრებელია, ისიც, რომ გრიგოლ ბაკურიანისძე 1074 წელს საქართველოსაკენ გამოემგზავრა ბიზანტიის დედოფალ მარიამის ბრძანებით. ამ დროს საქართველოს მართავდა მარიამის ძმა მეფე გიორგი მე-2 და გადასცა მას კარის (ყარსის) ციხე-ქალაქი მიმდგომი ქვეყნებით, ამავე დროსვე ანკოფიის ასევე უდიდესი ციხექალაქის დაბრუნება საქართველოს შემადგენლობაში გავაფიქრებინებს, რომ ეს ფაქტის უკანაც მარიამ ალანელის ღვაწლი იდგა.
ანაკოფია წყაროებში ხშირად მარტო არ მოიხსენიება, არამედ მოიხსენიება ალანიის ნაწილთან ერთად ტერმინით – „ანაკოფია ალანითურთ“.
როგორც აღინიშნა ცხუმის საერისთავოში შედიოდა მიწაწყალი ანუ ოლქი „ანაკოფია ალანითურთ“.
ამჟამად არასწორად განმარტავენ, რომ თითქოსდა ცხუმის საერისთავო მხოლოდ ალანიიამდე ვრცელდებოდა, მაშინ როცა წყარო გარკვევით და ერთმნიშვნელოვნად აცხადებს, რომ ამ საერისთავოში შედიოდა „ანკოფია ალანითურთ“.
საერთოდ, ალანიაში ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი მრავალი ტერიტორიული ერთეულები არსებობდა თვიანთი მეფეებით, მათ შორის ერთერთი უნდა ყოფილიყო „ანაკოფია ალანითურთ“, რომელიც 1032 წელს ალდე დედოფალმა ბიზანტიას გადასცა, მაგრამ საქართველლოს სამეფოს შემადგენლობაში კვლავ შევიდა იმის შემდეგ, რაც ანაკოფია 1074 წელს საქრთველოს სამეფოს დაუბრუნდა, ხოლო უფრო ადრე, ის 931-1032 წლებში, თითქმის ერთი საუკუნის მანძილზე, ანუ მე-10 საუკუნის ¾ და მე-11 ს. 1/3 ის აფხაზთა სამეფოს შემადგენლობაში შედიოდა, ამიტომაც შეძლეს აქ ქართული სტილის ჯვარ-გუმბათოვანი ეკლესიების აგება აფხაზთა მეფეებმა, სწორედ ამ პერიოდში, უმეტესად, მე-10 ს. მეორე ნახევარში. თუმცა,როგორც ითქვა, შემდეგ ეს ოლქი ალდე დედოფლის წყალობით ბიზანტიამ დაიჭირა. ალანიის ამ ნაწილში ბიზანტიის გაბატონებისას ანუ 1032 წლისათვის აქ უკვე აგებული იყო აფხაზ მეფეთა მიერ სენტის, არხიზ-ზელენჯუკისა და შოანას ეკლესიები.
წყაროს ცნობას, რომ ანაკოფია ალანიასთან იყო დაკავშირებული, ადასტურებს არქეოლოგიაც. კერძოდ ანაკოფიაში აღმოჩნდა ბეჭედი, რომლის წარწერაშიც ალანიის მმართელის შვილის სახელი მოიხსენიება, რაც ალანიასთან ანაკოფიის კავშირს მიუთითებს.
ჩვენი მოსაზღებით მარიამ ალანელმა ალანიის ეკსუსიოკრატორის ტიტული მიანიჭა თავის ძმისწულს, მცირეწლოვან უფლისწულს დავითს. საფიქრებელია, რომ ის, ანუ შემდგომი დავით აღმაშენებელი, დედის მხრიდანაც ალანიასთან იყო დაკავშირებული. მის სამეფო ოჯახში (ამ პერიოდში) თითქმის ორი საუკუნის მანძილზე დედოფლებს ალანური წარმოშობა ჰქონდათ, თუ არას ვიტყვით თამარ მეფის მეუღლე დავით სოსლანზე.
თუ უფლისწულ დავითს გამეფებამდე ნამდვილად გააჩნდა „ალანიის ეკსუსიოკრატორის“ ტიტული, ეს ნიშნავს, რომ მარიამ ალანელის დედოფლობისას ბიზანტიამ საქართველოს სამეფოს ანაკოფიასთან ერთად მიმდებარე მთის ალანიაც გადასცა, ისევე, როგორც ამავე დროს გრიგოლ ბაკურიანის ხელით გადაცა ყარსის ციხე-ქალაქი და მიმდგომი ქვეყანა.
როგორც მრავალჯერ აღინიშნა, ანაკოფიის მიმდგომი ქვეყანა მთის ანუ კავკასიის ალანია იყო .
„ანაკოფია ალანითურთ“ 1074 წელს საქართველოს სახელმწიფოს დაუბრუნდა. ეს ნიშნავს, რომ ანაკოფიის მოსაზღვრე მთის ალანიაშიც მოხდა დიდი პოლიტიკური ცვლილება ეკლესიური იურისდიქციის თვალსაზრისით, 1074 წლის შემდეგაც, ჩანს 1081 წლამდე, მთის ალანია კვლავ კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში რჩებოდა, ამის სადემონსტრაციოდაა გაკეთებული სენტის აღნიშნული ბერძნული წარწერა, რომელიც უნდა დათარიღდეს 1074-1080 წლებით, ანუ ეს წარწერა 1081 წლამდე უნდა გაკეთბულიყო ნიკიფორე ბოტინატის მმართველობისას, ალექსი კომნინის გამეფებამდე.
მაშასადამე, ჩვნი აზრით სენტის ბერძნულენოვანი წარწერა განაცხადია იმისა, რომ 1074 წელს მომხდარი პოლიტიკური ცვლილების მიუხედავად კონსტანტინოპოლი თავის იურისდიქციაში ინარჩუნებდა ალანიის ამ ნაწილს 1081 წლამდე, ამის შემდეგ ალექსი კომნინის ქრისობულით ალანიის ეპარქიას ადგილი მოუნაცვლეს, მისი იურისდიქცია განივრცო ბარის ანუ დონისპირეთს ალანიაში, საკათედრო ქალაქად კი განესაზღვრა სოტირიუპოლი.
კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს აქტებში მრავალჯერაა ნახსენენი მომთაბარე ალანების ეპარქია, რომლის მღვდელმთავარსაც ვერ გამოუძებნეს საკათედრო ქალაქი ალანიაში, რადგანაც საერთოდ ამ ალანიაში არ არსებობდა ქალაქები, რადგანაც იქაური ალანები მიწაზე დამჯდარნი არ იყვნენ, რადგანაც მომთაბარეობდნენ საქონელთან ერთად, ანუ მწყემსური ცხოვრებიძთ ცხოვრობდნენ. აქ კვლავ უნდა შევეკითხოთ რუს მკვლევარებს, თქვენი დაბეჯითებული მტკიცებებით ალანიაში, მაგალითად არხიზ -ზელენჯუკში თქვენ თვითონვე არქეოლოგიურად შეისწავლეთ ამ ეპოქის მრავალი დიდებული ნაკალაქარი, გრანდიოზული თავდაცვითაი სისტემები, აღწერეთ შესანიშნავი აღნიშნული ეკლესიები, გამზადებული საეპისკოპოსო კათედრების სახით, არნიშანვთ რო აქური მოსახლეობა მიწათმოქმედი იყო და ჰქონდათ ქალაქებისა და სოფლებით, ამავე დროს კი კონსტანტინოპოლის წმ. სინოდის აქტები მიუთთებს ზემოთაღნიშნულს, რომ ალანებს არ გააცNდათ ქალაქები მომთაბარე ანუ მწყემსური ცხოვრების გამო, რომ ამის გამო იმპერატორმა ალექსი კომნინმა ალანიის მღვდელმთავრისატვიოს საგანგებო ბრძანებით გამოყო ქალაქი თვით იმპერიის შიგნით, ალანიისაგან ტერიტორიულად ძალზე დაშორებულ ლაზიკაში, ტრაპეზუნტთან ახლოს სოტირიოპოლი.
ჩენ ამ მოვლენას, როგორცვაღვნიშნეთ ვხსნით ალანიის აღნიშნული ტაძრების მომცველი ნაწილის საეკლესიო იურისდიქციის ცვლილებით, რაც სახელმწიფოთა შორის საზღვრების ცვლილებასთან იყო დაკავშირებული. კერძოდ ანაკოფია -ალანითურთ, ანუ აღნიშნული მიწაწყლით დაუბრუნდა საქაღტევლოს სახელმწიფოს 1074 წელს, ამის გამო შეიცვალა საეკელსიო იურისდიქციაც, ეს ვე მოხერხდა იმპერატორ კონსტანტინე ბოტინატის დროს, მაგრამ განხორციელდა მარიამ ალანლის შვილობილის, იმპერატორ ალექსი კომნინის დროს, უფრო 1081 წლისათვი. კერძოდ, სადავო მთის ალანია ეკლესიურად გადაეცა აფხაზეთის საკათალიკოსოს, კვლავ მარიამ ალანელის წყალობით, ხოლო ბიზანტიუტ=რმა ალანიის ეპაერიამ სანაცვლოდ მოიცვა მომიჯნავე ტერიტორია დონის სტეპებში, სადაც კვლავ ალანური ტომები მომთაბარეობდნენ. ამ იურისდიქციატა ცვლილებების წლებში ანი 1074 წლიდან ვიდრე 1081 წლწმდე ჩანს დიდი ვნებატაღელვის საგანი იყო ალანიის იურისდიქციის საკითხი, ამის ასახვა უნდა იყოს სენტის ეკლესიის ბერძნული წარწერა.
კვლავ დავუბრუნდეთ ამ წარწერაში აღნიშნული სენტის ხელმეორე კურთხევის საკითხს.
სენტის ტაძარი თავდაპირველად, ცხადია, იკურთხა აგებისთანავე. ის, ჩვენი აზრით აიგო, როგორც ბელეცკიც აღნიშნავს, 965 წელს, ოღონდ არა მითიური ალანი არქიტექტორების მიერ, არამედ სტანდარტული ქართული საეკლესო არქიტექტურის შესაბამისად აფხაზთა მეფე ლეონ III-ის მიერ, რომელმაც 964 წელს ააგო კუმურდო და ამავე წლებში მოქვი, სწორედ მოქვისა და კუმურდოს არქიტექტურის გავლენითაა ნაგები სენტის ტაძარი, სხვა მხალობელი ეკლესიების მსგავსად.
მეორედ ანუ ხელახლად კურთხევა ტაძრისა უნდა გამოეწვია იურისდიქციის ცვლილებას დედოფალ ალდეს მიერ ანაკოფიის ბიზანტიისათვის გადაცემის, ანუ 1032 წლის შემდეგ, ანკოფია-ალანითურთ, კვლავ ბიზანტიელტა ხელში აღმოჩნდა, შიცვალა იურისდიქცია, სენტის ქართულენოვანი წირვა ლოცვა ბერძნულმა ჩაანაცვდლა, შეიცვალა სამღვდელოება და იერარქია, რისი სიმბოლური ნიშანი იქნებოდა ტაძრის ხელმეორე ენკენია ანუ კურთხევა-განახლება.
მაგრამ სხვაა ხელმეორე კურთხევა და სხვაა ფატი იმისა თუ როდის, რომელ წელს წააწერეს ეკლესიის კედელს ამ ფაქტის აღმნიშვნელი ცნობა. ეს შესაძლოა მოხდა იურისდიქციათა ახალი ცვლილების 1074-1080 წლებში, როდესაც ერთი ((კონსტანტინოპლის კარი) არ თმობდა არსებულს და თავის უფლებას წარწერით გამოხატავდა, ხოლო მეორე (აფხაზეთის საკათალიკოსო) ცდილობდა ძველი სტატუსის აღდგენას.
ამიტომ შესაძლოა დაახლოებით 1080 წელს სენტის ტაძრის კედელზე ბერძნულად წააწერეს აღნიშნული ფაქტების ერთობა (ტაძრის აგება, მისი ხელმეორე კურთხევის ცნობა). ამ წარწერის დედანი ელეცკის აზრით თავდაპირველად რაღაც მაგარ ლითონზე იყო დაწერილი და აქედან გადაიტანეს ტაძრის კედელზე საგანგებო კალიგრაფის ხელით.
კვლავ შვეცადოთ ავხსნათ ეს მოვლენა –
1074 წელს ანაკოფიის მიმდებარე მთის ალანიიდან ბიზანტიის გასვლას და მის საქართველოს სახელმწიფოში შეყვანას, უნდა მოყოლოდა ცვლილება საეკლეისო იურისდიქციის სფეროშიც და ასეც მოხდა, საბოლოოდ, მთის ალანია დაუბრუნდა აფხაზეთის საკათალიკოსოს ანუ მასზე დაკარგა თავისი საეკლესიო უფლებამოსილება კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ, 1074-1080-იანი წლები ჩვენ შეიძლება განვიხილოთ ვითარცა ჭიდილი ორი იურისდიქციისა, ერთი ცდილობდა მის შენარჩუნებას, მეორე კი ცდილობდა მის აღდგენას, რადგანაც ეს რეგიონი, როგორც აღინიშნა იქამდე, ანუ ნახევარი საუკუნით ადრე 931-1032 წლებში აფხაზეთის საკათალიკოსოში შედიოდა და ამ დროს აიგო კიდეც აღნიშნული ტაძრები.
1074-1080-იან წლებში სენტის, შოანასა და არხიზ-ზელენჯუკის ეკლესიები დაუბრუნდა საქართველოს საეკლესიო წიაღს უფრო ბიზანტიის ქართველი დედოფლის მარიამ ალანელის წყალობით. . ასე გაგრძელდა დიდხანს, როგორც ითქვა, თემურ ლენგის შემოსევამდე და დიდხანს მის შემდეგაც.
საერთოდ, მარიამ ალანელის გარშემო თითქმის ყველა კავკასიური წარმოშობის დიდებულს „ეკსუსიოკრატორის“ ტიტული გააჩნდა, მაგალითად ასეთი იყო ირინე ალანელის მამა, თვითონ ირინა გახლდათ იმპერატორის ძმის მეუღლე და უახლოესი ადამიანი მარიამ ალანელისა.
თავის ჩანაწერებში ისტორიკოსი ვრიენიოსი აღნიშნავს, რომ ირინა ალანელის მამა ატარებდა ტიტულს „ალანიის ეკსუსიოკრატორი“.
მისი ცნობა სანდოა, რადგანაც ვრიენიოსი იყო ანა კომნენოსის ქმარი, თვითონ ანა კი იმპერატორ ალექსი კომნენის ქალიშვილი.
ირინა ალანელი იყო ანა კომნენის უშუალო ბიცოლა, ანას მამის ძმის – ისააკის მეუღლე.
მაშასადამე, სენტის ტაძარის წარწერაში ნახსენები ტიტული „ალანიის ეკსუსიოკრატორი“ მარაიამ ალანელის გარემოცვაში ბუნებრივი იყო.
მარიამ ალანელის წინაპარ აბხაზთა მეფე კონსტანტინე მე-3-ს (899-929) აბაზგიის ეკსუსიოკრატორს უწოდებს თავის წერილში კონსტანტინოპოლის პატრიარქი ნიკოლოზ მისტიკოსი 914-916 წლებში.
ასევე, აფხაზთა მეფე გიორგი მე-2-ს (929-960) იმპერატორი კონსტანტინე მე-7 პორფიროგენეტი უწოდებს „მაგისტრსა და აბაზგიის ეკსუსიოკრატორს“.
აქედანაც, ჩანს, რომ მარაიმ ალანელის გარემოში მრავალი დიდებული ტარებდა ამ ტიტულს, ამიტომაც ვფიქრობ, რომ წარწერაში ნახსენები მარიამ ეკსუსიოკრატორი (Эксусиократор) უნდა იყოს მარიამ ალანელი.
როგორც ცნობილია, აღმოსავლეთში საქართველოს მეფეებს დავით აღმაშნებელსა და ლაშა გიორგის „ალანთა მეფესაც“ უწოდებენ. ეს პატივი თავდაპირველად უნდა მიეღო დავით აღმაშეებელს, ჩანს მას მისმა მამიდამ იმპერატორის უფლებებით აღჭურვილმა მარიამ ალანელმა მიანიჭა ალანიის ეკსუსიოკრატორის ტიტული, ჯერ კიდევ სიყმაწვილისას, ტახტზე ასვლამდე, ხოლო შემდგში, შსაძლოა ამ უფლების ძალითაც, ქართული წყაროს ცნობით, მას (დავით აღმაშენებელს) ოსეთის (ალანიის) მეფეები ემორჩილებოდნენ (ვითარცა მონები) ანუ ის ალანიის უმაღლესი მმართველი, რეალური ეკსუსიოკრატორი-ხელმწიფე იყო.
(В своих письмах, направленных Давиду I Строителю персидские шахи называют его «царь царей Абхаза, Шаки, Алана и Руса» 276. Вообще,По протоколу персидского двора к царю Абхазскому Георгию Лаша надлежало обращаться— «царь царей Абхаза, Шаки и Алана).
4. „ანაკოფია ალანითურთ“ – წყაროები ზღვისპირა ალანიის შესახებ
ბატონიშვილი ვახუშტი თავის ნაშრომში საკმაოდ ხშირად ახსენებს ტერმინს „ალანს“ ანუ ალანიას. ის გულისხმობს კავკასიის ალანიის იმ ნაწილს, რომელიც ჩრდილოეთ კავკასიაში ანკოფიის სიხლოვეს მდებარეობდა და რომელშიც შედიოდა სენტის, შოანასა და არხის ზელენჯუკის ეკლესიების სამრევლოები.
ჩვენ მას აფხაზეთის ალანიას ვუწოდებთ და ამ ოლქში მდებარეობდნენ არხიზ-ზელენჯუკის, შოანასა და სენტის ტაძრები, ხოლო მისი მმართველი ანუ ალანური იერარქია შესისხორცებული იყო აფაზეთის სამეფოსა და შემდეგ საქართველოს სახელმწიფოს მმართველ იერარქიასთან.
საზოგადოდ, ადმინისტრაციის, ეკლესიის, ლიტურგიისა, სახელმწიფო და კულტურის ენას კი ამ დიდ ქართულ სამყაროში ქართული ენა წარმოადგენდა. ამიტომაც არიან, მაგლითად, ალანელი ბორენა დედოფალი, მარიამ ალანელი თუ დავით სოსლანი ქართულენოვანი მოღვაწეები სხვებთან ერთად.
„ანაკოფია ალანითურთ“ – ვახუშტის ცნობით, ცხუმის საერისთვოს ერთერთ ძირითად ოლქს (ნაწილს) წარმოადგენდა, ანუ თავდაპირველად აფხაზთა სამეფოს ნაწილი იყო, შემდეგ კი გაერთიანებულ საქართველოსი, ამასვე მიუთითებს უცხოური წყაროც.
ვახუშტის ცნობით- „სუანეთი და ალანი იყო კავკასისავე წილნი,და მეფეთა ქართველთა თჳთ განიმკჳდრეს“, ანუ ის არეალი, რომელსაც ვიკვლევთ, ვახუშტის ცნობით, ქართველ მეფეთა სამკვიდროს, ანუ საქართველოს ნაწილს შეადგენდა.
მისი ცნობა დასტურდება უცხო, კერძოდ სპარსული წყაროებით, ეს წყაროები აღნიშნავენ, რომ ამ ეპოქის ქართველ მეფეებს ასევე „ალანიის მეფესაც“ უწოდებდნენ.
დიპლომატიური მიმართვებისას დავით აღმაშენებელს ასევე „ალანიის მეფეს“ უწოდებდნენ, არც ესაა გამონაკლისი, შემდგში ასევე საერთაშორისო წრეები „ალანიის მეფეებად“ მოიხსენიებდნენ ლაშა გიორგის და, ჩანს, საქრთველოს სხვა მეფეებსაც.
В своих письмах, направленных Давиду I Строителю персидские шахи называют его «царь царей Абхаза, Шаки, Алана и Руса» … „По протоколу персидского двора к царю Абхазскому Георгию Лаша надлежало обращаться (за вычетом пышных восточных эпитетов и религиозных наречений) — «царь царей Абхаза, Шаки и Алана»
(თოდუა მ. XII საუკუნის ქართველ მეფეთა და სახელმწიფო მოღვაწეთა ტიტულები და სახელოები // ქართულ-სპარსული ეტიუდები, III, თბ., 1979, გვ. 9, გვ. 28 ).
კავკასიის ანუ მთის ალანიის იმ ნაწილის შესახებ, რომელიც ანაკოფიასთან ერთად ცხუმის საერისთავოში შედიოდა, ვახუშტი შემდეგს წერს –
„ამის ბიჭვინტის დასავლით დის კაპპეტის ემდინარე, დიდი და ჩქარად მდინარე. გამოსდის ესე რაჭის მთას, კავკასსა, გამოვლის სუანეთს, ალანსა და მას ქუეითთა ორს კავკას-შორისთა და მოერთვის აქა ჩდილოდამ ზღუასა“.
დასავლით სუანეთსა და ოდიშს-შორისი კავკასი და ალანის საზღვარი. სიგრძით არს რაჭის კავკასის თხემიდამ ოდიშის კავკასის თხემამდე და ალანამდე, ჩვენი ფიქრით ეს ის ალანიაა, სადაც მოქმედებდნენ სენტის, არხიზ-ზელენჯუკისა და შოანას ეკლესიები და რომელიც ქრისტიანი ხალხით.
აქაური წარმოშობის ბიზანტიელი მოღვაწის იოანე ცეცეს თქმით ქართველთა ერთსისხლი, ნათესავი ხალხები იყვნენ აბაზგები და ალანები. იოანე ცეცესა ეს ტომები ერთ ხალხად მიაჩნია.
იოანე ცეცე კი, როგორც ითქვა, აქაური იყო და კარგად იცოდა აქაურთა ენა და წარმოშობა.
ალანური უმაღლესი არისტოკრატიის თიტქმის ყველა ცნობილი წარმომადგენელი, მათ შორის მარიამ და ირინა ალანელები, მარიამ ალანელის დედა ბორენა, დედოფალი ალდე, ბურდუხანი, თამარ მეფის დედა და მეუღლე -დავით სოსლანი, იყვნენ ქართულენოვანი მოღვაწეები, პოეტები და ქართველი ლიტერატურული მოღვაწეები,
ალანიის სენტისა და შოანას ტაძრის მომცველ ქვეყნებს, ცეცეს მიერ აღწერილი ეთნიკური ერთგვაროვნების გამო, უფრო ხშირად სვანების მიწაწყალსაც უწოდებენ, რის შესახებაც გამოკვლევა აქვს ლავროვს (Л. И. Лавров, РАССЕЛЕНИЕ СВАНОВ НА СЕВЕРНОМ КАВКАЗЕ ДО XIX ВЕКА, Краткие сообщения института этнографии АН СССР, Вып. X. М-Л. АН СССР. 1950).
ვახუშტის მტკიცება, რომ „სუანეთი და ალანი იყო კავკასისავე წილნი“, მიუთითებს იმის შესახებ, რომ კავკასიის ალანები ვახუშტის მაჩნდა არა სტეპების ალანების ანდა სარმატების შთამომავლებად, არამედ თარგამოსის ძის „კავკასოსისა“.
ეგროსი და კავკასოსი სისხლისმიერი ძმები იყვნენ, თარგამოსის სხვა შვილებთან ერთად, ანუ ვახუშტის ცნობა ასე ვთქვათ ეთანადება იოანე ცეცეს ცნობას აბაზგების, ალანებისა და იბერების ერთნათესაობის შესახებ.
აღსანიშნავია, მაგალითად, რომ ქართლის ცხოვრება სხვადასხვა წარმოშობის ხალხებად მიიჩნებს ოსებსა და კავკასიის ალანებს, მაგალითად, ამ წყაროს ოსები ხაზართა ანუ თურქულენოვანი ეთნარქის „უობოსის“ შთამომავლებად მიაჩნია, ხოლო, როგორც ითქვა, კავკასიის ალანები – თარგამოსის ძის „კავკასოსისა“, ანუ მიიჩნეოდა, რომ ისინი სხვადასხვა წარმოშობის ხალხია. მაგრამ, მათგან კიდევ უფრო განსხვავდებოდა, თავისი კულტურის დონით „ანაკოფიის“ ანუ აფხაზეთის ალანია, ის ქართული კულტურული წიაღის ნაწილი იყო და შესაძლოა ეთნიკურადაც ადგილობრივი წარმოშობისა.
ანაკოფიის მხარის ალანები ქართველთა ეთნიკური მონათესავენი ყოფილან, ხოლო ოსებთან დაკავშირებით მიიჩნევა, რომ ხაზარი (თურქულენოვანი) უობოსის შთამომავლება შეერია ჩრდილოკავკასიელ ქართველურ მოსახლეობას და ამის შედეგად ჩამოყალიბდა მონღოლებამდელი ოსი ხალხი.
მონღოლებმა, როგორც ალანები, ისე თურქულენოვანი ოსები გააქრეს ისტორიიის ასპარეზიდან, მათ მიწაწყალზე კი თანდათან ჩამოსახლდენ უფრო მეტედ შუა აზიიდან გამოსული მოთაბარეები, რომელნიც ნელ-ნელა ჩასახლდენ ჩრდილო კავკასიის ყოფილ, უკვე გაუკაცრიელებულ ყოფილ ოსეთსა (შემდეგი ჩერქეზეთი) და ალანიაში (შემდგეგი ბაყარეთი).
თემურ ლენგის შემდეგ ამ არეების ეთნიკური სახე რამდენჯერმე შეიცვალა. კერძოდ შუააზიელი მომთაბარეები მალე შეცვალეს ადიღებმა, ანუ ოქროს ურდოს ბეგლარბეგის ედიღეს (ადიღეს, эмир Едигей), მიერ ჩრდილო კავკასიაში ჩამოყვანილმა ულუსმა, შემდეგში მამ მხარეებში დამკვიდრდნენ ყირიმის ხანების მიერ შემოყვანილი თურქულენოვანი მომთაბარეები.
ჩრდილოკავკასიის ოსეთი ერქვა შემდეგდროინდელ ჩერქეზეთს. ის მონღოლლური გაუკაცრიელების შემდეგ დაუსახლებელი იყო, მაგარმ მალე შეიცვალა მისი დემოგრაფიული სახე, უფრო მეტად თემურ ლენგისა და თოხტამიშთან მებრძოლი ედიგეის (ადიღეს) შემდეგ.
ამ გაუკაცრიელებულ ოსეთში ჩასახლადა ჩანს ინდოევროპული ენის მატარებელი ტომი და ახალ ხალხსაც, მიწაწყლის სახელის მიხედვით ქართველებმა ოსები უწოდეს, მათ დაიპყრეს დვალეთი და დიგორი, ამი შედეგად მოახდინეს კავკასიელი დვალებისა და რაჭულ-სვანური წარმოშობის დიგორელების ასიმილაცია.
საერთოდ, ამ მხარეებში ალანთა ხსენება მონღოლების შემდეგ შეწყდა, აღსნიშნავია, რომ ყოფილი კავკასიის ალანიის მეზობლად მცხოვრებ ხალხებს ახსოვდათ, რომ ამ მიწაწყალს საზოგადოდ ალანია ერქვა, ამიტომაც იქ შემდეგში, მე-15 საუკუნის შემდეგ, ყირიმის ხანის აქ ლაშქრობისას ჩასახლებულ დონელ მიმთაბარე თურქულენოვან ტომს (ბალყარელებს) ადგილის სახელის მიხედვით, მაგალითად მეგრელები ალანებს უწოდებდნენ, რაჭველები კი ოსებს, სვანები სავიარებს. თვითონ ის ხალხიც კი, რომელსაც დღეისათვის ჩვენ ოსებს ვუწოდებთ, სახელ „ოსებს“ – უწოდებენ არა საკუთარ თავს, არამედ ამ ბალყარელებს.
როგორც სვანები, ისე ძველი კავკასიელი ალანები – სახელმწიფოებრივად და კულტურის თვალსაზრისით – ქართულენოვანი ტომი იყო, რაზედაც იოანე ცეცეც მიუთითებს, მაგალითად, ალანთა მეფის ასული, დედოფალი ბორენა-ქართულენოვანი პოეტი იყო და მისი ქართული ლექსი მოღწეულია, ასევე მისი ქალიშვილი, იოანე ცეცეს დედოფალი მართა-მარიამ ალანელი ასევე ქართულენოვანი საეკლესიო მოღვაწე იყო. იგივე ითქმის ყველა ჩვენთთვის ნაცნობ ალანელ სახელმწიფო მოღვაწეზე, დავით სოსლანსა თუ ბურდუხანზე.
ამჟამადაც კი, როგორც აღინიშნა, ადგილობრივი ოსები და ყარაჩაელები შოანას ეკლესიას თავიანთ ენაზე „სვანების ეკლესიას“ უწოდებენ Шоанинский храм (карач.-балк. Чууана клиса, осет. Суаны Уастырджы(Осетины, проживающие в селе имени Коста Хетагурова, называют храм Суаны Уастырджы. См.: Калоев Б. А. Вторая родина Коста. — Владикавказ: Ир, 1999 ]
სენტის ტაძარს სახელი მიუღია სვანეთში სეტის ცნობილი ეკლესიისაგან, შესაძლოა სენტი სეტის სახიზარი იყო.
ვახუშტი წერს – „ოდიშის აღმოსავლით არს ეცერი. აქა არს ეკლესია სუეტიად წოდებული, სახიზარი სუეტის ცხოველის სამკაულ-საუნჯისა, რომელსა შინა იტყჳან სუეტის-ცხოველის კანკლის ყოფასა დღესაცა, რომელი მოიღო გორგასალ ინდოეთიდამ, წითლის იაგუნდისა ქმნილი. არამედ საჩინოდ არიან აწცა ხატნი და ჯუარნი ოქროვეცხლისანი და მოოჭვილნი ქვითა, მრავალნი და პატიოსანნი, დიდნი და მცირენი, რომელთა ზედა აქუსთ სასოება და პატივ-სცემენ. არამედ უმჯობესი ხატი უბიათ ძეწკჳთა ოქროსათი“.
ვახუშტი ასევე წერს კავკასიის ალანიის შესახებ –
„ალანისათჳს
ხოლო ალანი არს სუანეთის დასავლით და ბედიის ჩდილოთ. აქუს აღმოსავლით კავკასი და საზღვარი სუანთა; სამჴრით კავკასი ბედია-ოდიშს და ამას შორისი; დასავლით კავკასი; ჩდილოთცაკავკასი. უდის შუაში სუანეთის მდინარე. მოსავლით და პირუტყჳთ სცან, ვითარცა სუანეთი. არამედ კაცნი კერპნი, უსჯულონი. გარნა პირველ იყვნენ ქრისტეანენი და აწ კერპნი, და რომელნიმე მოჰმადიანი და მისიცა უმეცარნი. ხოლო კავკასნი, რომელნი აღვსწერეთ ამ ადგილებთა შინა, კედელის კავკასის მთიდამ, ვიდრე ჯიქეთამდე, არიან ეგრეთივე მყინვარენი მთანი, ვითარცა ქართლისანი და ოსეთისანი, სიმაღლით, მყინვარებით და ყოვლითურთ. არამედ სუანეთი და ალანი იყო კავკასისავე წილნი, და მეფეთა ქართველთა თჳთ განიმკჳდრეს,ვითარცა აღვსწერეთ“.
მაშასადამე, ვახუშტის ცნობით კავკასიის ალანია ქართველ მეფეთა სამფლობელოს წარმოადგენდა -„მეფეთა ქართველთა თჳთ განიმკჳდრეს“ (ცხორება ეგრისისა, აფხაზეთისა, ანუ იმერეთისა).
იოანე ცეცეს ცნობას, აბაზგებისა და იბერების ეთნიკური მთლიანობის შსახებ როგორც აღინიშნა, ეთანადება უხტანესის ძალზე მნიშვნელოვანი სხვა ცნობა.
კერძოდ უხტანესი საუბრობს ქართველთა კავკასიაში გავრცელების შესახებ მსგავსად მოვსეს ხორენაცისა წერს შემდეგს- ივერების ერთი ნაწილი ლიბიის ანუ ლუბიის ქვეყნიდან შავიზღვისპირეთში ჩამოასახლა ნაბუქოდონოსორმა ძვ. წ. მე-6 ს.-ში, აქ ეს ხალი გამრავდაო-წერს უხტანესი, გავრცელდა და მოიცვა ვრცელი არეები სომხეთისა და ალბანეთის საზღვრამდე, მათ ქვეყანას აფხაზეთი ეწოდება, ხოლო ხალხს ქართველები ჰქვიაო-წერს ის, მაშასადამე, უხტანესის ცნობით აფხაზეთია მოსახლეობა ანუ აფხაზები- ქართველებია, ისინი გამრავლებული ივერიელები არიან. ამ მხრივ უხტანესის ცნობა ძალზე მნიშვნელოვანია, კიდევ უფრო ადრე მსგავს ცნობას იძლევა სტრაბონი, ის წერდა სვენების შსახებ ‘ძოგიერთები მათ იბერიელებს უწოდებენ“, სამეგრელოს ხალხსაც ივერიელებს უწოდებდა თვით სამეგრელოს მთავარი ლევან მეორე დადიანი თავის წერილებში რუსეთის ხელმწიფისადმი, თავის მხრივ რუსეთის ხელმწიფეც მას ივერიის მეფედ მოიხსენიებდა. მხოლოდ მისიონერების შმდეგ შეიცვალა ეს წარმოდგენები, კერძოდ პირველად არქანჯელო ლამბერტიმ უწოდა სამეგრელოს მოსახლეობას კოლხები, იმ დროს როდესაც მისი თანამედროვე აღნიშნული ლევან დადიანი მათ ივერებს უწოდებდა. ასე, რომ არა მხოლო იოანე ცეცე უწოდებდა აბაზგებს, იბერებსა და ალანებს ერთი სისხლის ხალხს.
5. სენტის, არხიზ-ზელენჯუკისა და შოანას ტაძრების აგება აფხაზ მეფეთა მიერ
როგორც აღინიშნა, ჩვენ სენტის ეკლესიის ბერძნული წარწერის ცნობას სენტის ხელმეორე კურთხევის შესახებ ვათრიღებთ ნიკიფორე ბოტინატის მმართველობის 1078 – 1081 წლებით. სიადვილისათვის ავიღოთ 1080 წელი.
ტაძრის წარწერა მიუთითებს 6473 წელს სამყაროს შექმნიდან.
ბელეცკის კვლევით ის ტაძრის ხელახალი კუთხევის (განახლების) წელს მიუთითებს ბიზანტიური ერის შესაბამისად , კერძოდ კი 965 წელს. ჩვენი მოსაზრებით ის ტაძრის აშენებისა და პირველი კურთხევის წელს მიუთითებს.
სენტი, ჩანს, თავდაპირველად აკურთხეს 965 წელს.
როგორც ჩვენ გავარკვიეთ 931 წლიდან ერთი საუკუნის მანძილზე 1032/3 წლამდე, კავკასიის ალანია აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში შედიოდა, ამ პრიოდში, ანუ 965 წელს ნამდვილად იყო შესაძლებელი სენტის ტაძრის აგება.
965 წლისათვის აფხაზთა მეფე იყო ლეონIII, ის გამეფებამდე იყო ქართლის ერისთავი 926-960 წლებში, ხოლო 960-969 წლებში იყო აფხაზთა მეფე.
ლეონ III გამფებამდე „ქართლის ერისთავის“ ტიტულით აქტიურად იღწოდა საქართველოს გასაერთიანებლად, რისთვისაც საჭიროდ მიიჩნევდა კახეთის სამეფოს შემოერთებას. ამასთანავე ლეონ მეფე გრანდიოზულ ეკლესიათა მშენებელიც იყო, მან აფხაზთა მეფობის დროს ააგო მოქვის საკათედრო ტაძარი და ასევე ჯავახეთში კუმურდოს დიდებული საკათედრო ტაძარი, უამრავი ქართული წარწერით დამშვენებული.
აღსანიშნავია, რომ სენტის არქიტექტურაშიც, ზოგიერთი კვლევით, იგრძნობა მოქვის გავლენა. ჩვენ კი ის ლეონ მეფისავე ნაგებ კუმურდოს ტაძარს გავაგონებს, მათ ერთნაირი, ქართული ჯვარგუმბათოვანი სტილი აერთიანებთ.
კუმურდოს ტაძარი
ჩენი კვლევით, სენტის ტაძარი 965 წელს აუგია აფხაზთა მეფე ლევან III -ს, შესაბამისად, შიყვანეს აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში და და მაშინვე პირველად უკურთხებით კიდეც, ხოლო მეორეჯერ სენტი აკურთხეს ანუ განაახლეს 1032 წლის, ანუ ალდე დედოფლის გამცემლობის შემდეგ, როდესაც სენტი და მისი ოლქი კვლავ ბიზანტიელთა ხელში აღმოჩნდა, ხოლო სენტის ტაძრში წარწერა გააკეთეს, დაახლოებით 1080 წელს ბიზანტიის იმპერატორ ნიკიფორე ბოტინატისა, მისი თანამმართველის კონსტანტინე დუკას და დეოფალ მარიამ ალანელის დროს. ყველა მათი სახელი სეტის წარწერაშია მოხსენიებული.
საერთოდ სენტის ტაძარში ამ წარწერის გაჩენა ანუ მისი მეორედ კურთხევა -განახლება გამოიწვია საქართველოს მეფის გიორგი 1-ის მეუღლის ალდე ალანელის ღალატობრივმა მოქმედებამ, როდესაც მან 1032/3 წლისათვის ანაკოფია და მიმდგომი ქვეყანა (კავკასიის ალანიის ნაწილი) გადასცა ბიზანტიის იმპერიას. ამ ქმედების გარეშე ეს წარწერა ტაძარში არ აღმოჩნდებოდა.
აფხაზთა მეფეები კახეთ-ჰერეთშსა და კიდევ უფრო სამხრეთით იბრძოდნენ და ავრცელებდნენ თავის ძალაუფლებას ადგილობრივი, ანუ ქართული მოსახლეობის მხურვალე მხრდაჭერით, რასაც უამრავ საბუთთან ერთად, მოწმობს მაგალითად ერედვის ეკლესიის წარწერა, რომელიც აღფრთოვანებულია აფხაზტა მეფით, რომელიც ათავისუფლებს ისტორიული საქართველოს კუთხეებს, ამ წარწერას ერედვს ეკლესიისა, რომელიც ამჟამად შიდა ქართლის ოკუპირებულ ოლქში მდებარეოს, რომელსაც ოკუპანტებმა სამხრეთ ოსეთიუწოდეს. აფხაზთა მეფეები, ვითარცა ქართაველი გულმხურვალე პატრიოტები, საქართველოს მრავალ კუთხეში, ქართლსა თუ თრიალეთში აგებდნენ უამრავ ტაძრს, და საქართველოს ეკლესიის გაძლიერებისათვის მუდმივად იღწოდნენ, აარსებდნენ ქართულ ეპარქიებს, ზრუნავდნენ ქართული საეკლესიო კულტურის ამაღლებისათვის, მაგალითად, ქართული საგალობლებისა და პოეტური თხზულებების შექმნა განვრცობისათვის (იოანე მინჩხის სახით), ეკლესიათა შემკობისათვის (მაგალითად, აფხაზეთიდან დაშორებულ კახეთშიც კი შეამკეს ალავერდის წმიდა გიორგის ხატი), ამიტომაც თუკი ისინი თავიანთი საეკლესიო ცენტრიდან, ბიჭვინთიდან, ასე დაშორებით ნათლად აჩვენებდნენ თავიანთ საეკლესიო პოზიციას, გამოიხატულს ქართული ეკლესიის მიმართ მხურვალე მხრდაჭერით, ნუთუ შესძლებელია, რომ ბიჭვინთასთან სულ რამდენიმე კილომეტრში მდებარე სენტსა, არხიზ-ზელენჯუკსა და შოანაში ისინი თავიანთ საეკლესიო ნებას არ განახორციელებდმენ, რომელიც პროქართული იყო და არა ბიზანტიური?
კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ძველი აქტები ალანიის ეპარქიის შესახებ, აჩვენებს, რომ იმპერატორ ალექსი კონნენოსის მმართველობის პირველ წლებში რაეალურად განხორციელდა ალანიის ეპარქიის ადგილის შეცვლა.
ანუ კონსტანტინოპოლის ალანიის ეპარქია მთის ალანიიდან გადაადგილებულ იქნა დონისპირეთის სტეპებებში, ხოლო, მთის ალანია კი ანუ „ანაკოფია ალანითურთ“ დაუბრუნდა ქართული ეკლესიის წიაღს.
ეს ფაქტი არაა გამონაკლისი, სწორედ ამ წლებში ბიზანტიამ საქართველოს გადასცა ყარსის (კარის) ციხექალაქი თავისი მიმდგომი ოლქებით, სადაც, ამ პოლიტიკური აქტის შემდგეგ, საქართველოს ეკლესიამ აღიდგინა თავისი იურისდიქცია, ამავე 1074 წელს, როდესაც ანაკოფია გადმოეცა საქართველოს, ცხადია აქ თავისი იურისდიქცაი აღიდგინა ქართულმა ეკლესიამ, მსგავსადვე, ანაკოფიის ალანიაში, ანუ მთის ალანიაში, ალექსი კომნინის დროს ქართულმა ეკლესიამ აღიდგინა თავისი იურისდიქცაია.
ალექსი კომნინმა, ცხადია, არც ბიზანტიური საპატრიარქოს ინტერესები დაივიწყა, რაც მან არხიზ-ზელენჯუკ-სენტ-შოანას რეგიონიდან ადგილი მოუნაცვლა ალანიის ეპარქიას და გადაანაცვლა ის დონისპირეთის ალანიაში, იმის შემდგომ გამოძბნა იმპერიაში აგანგებო ქალაქი ალანელი მღვდელმთავისათის (სოტირპოლი), რადგანაც დონისპირეთის ალანია ფართოდ გაშლ სტეპს წარმოადგენდა, სადაც მწემსური ცხოვრების მქონე მომთაბარე ალანებს არ გააჩნდათ ქალაქები.
საერთოდ, კომნინების ბიზანტიურ დინასტიას საუკეთესო ურთიერტობა ჰქონდა საქართველოს სახელმწიფოსთან, ამით ისინი გამოხატავდნენ მადლიერებას ბიზანტიის დედოფალ ქართველთა მეფის ბაგრატ მეოთხის ასულ მარიამ ალანელისა და მის გარშემო შემოკრებილ მძავრი ქართველთა მიმართ, დასავლეთის დომესტიკოს გრიგოლ ბაკურიანიძის სახით, რომელთაც ის ტახტზე აიყვანეს.
დედოფალი მარიამ ალანელი მართალია ბიზანტიის მმართელი დედოფალი იყო, მაგარმ ასევე წარმოადგენდა საქართველოს გულმხურვალე პატრიოტს, მისი მმართველობის დროს მის ძმას საქართველს მეფე გიორგი მეორეს ბიზანტიის იმპერიამ უდიდესი პატივი მიაგო კარისა და ანაკოფიის ციხე-ქალაქებისადა მიმდებარე ოლქების დაბრუნებით, ჯერ კიდევ მიხეილ VII დუკას იმპერატორობის (1071-1078) დროს 1074 წელს.
ასევე ერთმანეთან შესანიშნავი ურთიერთობა ჰქონიათ ბიზანტიის იმპერატორ ალექსი კომნინსა და საქართველოს მეფე დავით აღმაშნებელს, ერთმანეთის თანამედროვე ლიდერებს, იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის ცნობის მიხედვით.
ამ დროს კონსტანტინოპოლში საიმპერატორო კარზე ქართველთა საკმაოდ დიდი პარტია არსებობდა. ისინი, უპირველესად, ბიზანტიის დედოფლის, ქართველი მართა-მარიამის გარშემო იყვნენ თავმოყრილი. ჯერ კიდევ მარიამ ალანელის პირველი მეუღლე-იმპერატორობის დროს. საფიქრებელია, რომ ამ დაჯგუფებას მიეკუთვნებოდა გრიგოლ ბაკურიანის ძეც. პოლიტიკურმა ვითარებამ და საქართველოს სამეფო ოჯახთან ახლო ნათესაობამ იმპერატორს უბიძგა, იბერიის თემში შემავალი ციხეები საქართველოს მეფისთვის, გიორგი II-ისთვის გადაეცა. ამ გადაწყვეტილების მიღებაში დედოფლის გარშემო დაჯგუფებულ ქართველთა დასსაც უნდა შეესრულებინა საგრძნობი როლი. საბოლოოდ ეს საქმე იმპერატორმა მარიამ ალანელის ახლობელს გრიგოლ ბაკურიანისძეს მიანდო. გიორგი II და ბაკურიანისძე ბანაში შეხვდნენ ერთმანეთს. საქართველოს ბიზანტიამ გადასცა კარის (ყარსის) ციხე-ქალაქი და მისი მიმდებარე ტერიტორია. ასევე ქართველთა ხელში გადავიდა ისტორიულ სამხრეთ საქართველოში ბიზანტიელთა გამგებლობაში მყოფი ციხეები.
თურქ-სელჩუკთა გაბატონების გამო, რადგანაც „იბერიის საკატეპანო“ გაუქმდა, გრიგოლმა მოღვაწეობა ბიზანტიის დასავლეთ ნაწილში განაგრძო.
1081 წელს ალექსი კომნენოსმა აჯანყება მოაწყო. იმპერატორი ნიკიფორე III ტახტიდან ჩამოაგდო და თავი იმპერატორად გამოაცხადა. ამიერიდან ბიზანტიის სათავეში თითქმის ერთი საუკუნე კომნენოსთა საგვარეულო იდგა. ეს გადატრიალება კონსტანტინოპოლში არსებულ ქართველთა ხელდებით განხორციელდა. შეთქმულებას ფარულად ხელმძღვანელობდა მარიამ დედოფალი. ალექსი კომნენოსს მხარში ედგა და მასთან ერთად იბრძოდა გრიგოლ ბაკურიანის ძეც.
წარმოშობისა შესახებ გრიგოლ ბაკურიანისძე გვაუწყებს, რომ იგი არის “იბერთა უბრწყინვალესი გვარიდან”, ამის მიუხედავან, ნ. მარამ ის ეთნიკურ სომეხად გამოაცხადა და საევეა მიღებული უცხოეთში. მიუხედავად იმისა, რომ გრიგოლ ბაკურიანისძე ტავის ტიპიკნში მრავალგზის მიუთითებს თავის „ნათესავით ქართველობას“, „გვარად ქართველობას“ ანუ ეთნიკურ ქართველობას, თუმცა მას სომხური სარწმუნების მქონე მსახურებიც ჰყოლია.
ტიპიკონში აღნიშნულია – „..მონასტერსა პეტრიწონისასა, რომელი-ესე აღიწერა და დაემტკიცა ბრძანებითა ჩემ გრიგოლისათა, ნებითა ღმრთისაითა სევასტოსისათა და დიდისა დომესტიკოსისა ყოვლისა დასავლეთისაითა, ძისა სანატრელისა ერისთავთა მთავრისა ბაკურიანისაითა აღმოსავლელისა და ქართველისაითა და თანამეღვიძლისა ძმისა ჩემისა სანატრელისა აბაზ მაგისტროსისა…
მამანო და ძმანო რომელნი-ესე მკვიდრ ვართ მონასტერსა ამას შინა, ვინაითგან ქართველნი ვართ ნათესავით მხნენი და მხედრობით აღზრდილნი…
ვინაიცა მენებოს, ნათესავთა ჩემთა და მსახურთა ჩემთა, დაღაცათუ სომეხნი იყვნენ სარწმუნოებითა…
მონაზონნი მონასტრისა ჩემისა გუარად ქართველნი არიან…“
დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსის ცნობათ გრიგოლ ბაკურიანისძეს “ჰქონდეს ოლთისნი, კარნუ-ქალაქნი და კარი”, რომელნიც გადასცა საქართველოს მეფეს.
იერუსალიმის პატრიარქ დოსითეოსის ცნობიდან შეიძლება გავიგოთ, რომ , ერთმანეთის ახლო მეგობრები იყვნენ საქართველოს მეფე დავოთ აღმაშენებელი, მეფე 1089-1125 წლებში და ალექსი კომნენი (კომნენოსი) იმპერატორი იმავე 1081-1118 წლებში. ეს უკანასკნელი დავითის მამიდა მარაიამ ალანელის არა მარტო შვილობილი იყო, არამედ მოვალეც, რადგანაც საიმპერატორო ტახტზე აიყვანა.
გიორგი კალანდიას კვლევით, იერუსალიმის პატრიარქმა დოსითეიმ მოქვი 1659 წელს მოინახულა და შემდეგი შინაარსის წარწერა ამოიკითხა: “მოხატულია იმპერატორ ალექსანდრე კომნენის და აფხაზეთის დიდებული მეფის დავითის დროს”. ალექსანდრე პირველი კომნენი მეფობდა 1089-1125 წლებში. ამ წარწერის თანახმად ისინი მეგობრები ყოფილან.
მოქვში 1899 წელს კარგად იკითხებოდა ხუცური ლაპიდარული წარწერები.
მოქვის ტაძარი
მოქვის ქართული სახარება
5.ალანიის ეპარქიის გადანაცვლება მთის ალანიიდან
ბარის ალანიაში
(При Алексии Комнине Аланская митрополия была соединена с Сотириупольской)
როგორც ითქვა, ანაკოფია და კავკასიის ალანია 1032 წლიდან კვალავ ბიზანტიელთა ხელში აღმოჩნდა ვიდრე 1074/80 წლებამდე.
ამ დრისათვის ანუ 1032/3 წლამდე კავკასიის ალანიაში აფხაზ მეფეთა მიერ უკვე აგებული იყო არხიზ-ზელენჯუკის, შოანასა და სენტის ტაძრები, რომელნიც ახლა უკვე 1032/3 წლიდან, ალდეს გადაწყვეტილების შედეგად, კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში გადავიდა და ისინიც ხელახლა აკურთხეს. წერილობითაა დადასტურებული სენტის წარწერით, რომ ის ხელახლა აკურთხეს.
მაგრამ პოლიტიკური ვითარება მკვეთრად შიცვალა, ბიზანტიის სიძლიერე დაასუსტა ანატოლიაში თუტქ-სელჯუკების გამარჯვებებმა, 1071 წელს მათთან მანსკერტის ომში ბიზანტია სასტიკად დამარცხდა, ჩანს საიმპერატორო კარზე მიხვდნენ, რომ საქართველოს სამეფოსთან კი არ უნდა ებრძოლად, როგორც წინა იმპერტორების დროს ბასილი მე-2 -ის, რომანოზისა და კონსტანტინეს დროს, არამედ, პირიქით უნდა გაეძლიერებინათ, რათა საერთო მტერი შეეჩერებინათ.
ჩანს აამიტომ ბიზანტიელმა სარდალმა გრიგოლ ბაკურიანის ძემ, როგორც ითქვა, თავისი მამულები კარის ანუ ყარსისა და მიმდგომ ქვეყანაში საჩუქრად გადასცა საქართველოს სახელმწიფოს, ჩემის მოსაზრებით ამავე 1074 წელს ბიზანტიის დედოფალმა მარიამ ალანელმა თავისი მამული „ანაკოფია ალანითურთ“ გადასცა თავის ძმას, საქართველოს მეფეს.
აქ შეიძლება მოვიტანით შედარება -ისევე, როგორც ერთმა ალანელმა დედოფალმა ალდემ შეძლო ანკოფიის გადაცემა ბიზანტიისათვის, მსგავსადვე შეძლო მეორე დედოფალმა მარიამ ალანელმა თავის მამულის ანაკოფიის დაბრუნება უკან-საქართველოსათვის.
ქართველთა მეფეებმა 1074 წელს ბიზანტიელებისაგან უკანვე დაიბრუნეს უდიდესი ზღვისპირას ციხე-ქალაქი ანაკოფია, ამ ქალაქის მნიშვნელობას აძლიერებდა ის, რომ ის წარმოადგენდა ერთადერ საზღვაო პორტს მთის ანუ კავკასიის ალანიისათვის.
როგორც ჩანს, ეს ციხე-ქალაქი ალანიის სამეფო ოჯახის ქალიშვილების იურიდიულ საკუთრებას წარმოადგენდა. ამიტომაც ალდეს უფლება გააჩნდა მისი გასხვისებისა. უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს საკუთრება გაუგრძელდა ბორენა და შემდგომ მარია ლანელებს, იგულისმება ამ ქალაქთან ერთად მიმდგომი ქვეყნების ფლობა, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ქართული წყაროებით ალანია ერქვა ქვეყანას ასევე კლისურადან ვიდრე ბზიფისწყლამდე. აქ კარგი სანადირო ადგილები იყო მეფეებისათვის. ამიტომაც ანაკოფიის კვალდაკვალ მთის ალანიაც უკვე საქართველოს სახელმწიფოს ხელში გადავიდა და ბიზანტიას მისთის ნაკლებ ეცალა, მხოლოდ მარიამ ალანელი იყო დაინტერესებული თავის დედისა და მისი აქაური სავარაუდო მამულებით.
საფიქრებელია, რომ მარიამ ალანელი ეცადა მშვიდობიანად მოგვარებულიყო ალანიის საეკლეიო საკითხიც.
რადგანაც მთის ალანია პოლიტიკურად დაკარგა ბოზანტიამ, უკვე დადგა ჯერი იმისა, რომ ის დაბრუნებოდა აფხაზეთის საკათალიკოსოს წიაღს.
მთის ალანიის მოსაზღვრედ გადაჭიმული იყო ვრცელი ოლქი ბარის ანუ დონისპირეთის ალანია ბიზანტიის გავლენის სფეროსა და კონსტანტინოპოლის იურიდიქციაში. მარიამ ალანელს ეს მომენტი უნდა გამოიყენებინა რთული საეკლესიო საკითხის გადასაჭრელად
კერძოდ, მთის ალანიიდან ბარის ალანიაში გადმოანაცვლეს კავკასიის ანუ მთის ალანიის ეპარქია.
ამის მიღწევა ვერ მოხერხდა ნიკიფორე ბოტინატის დროს, ხოლო მისი ჩამოგდებიდან მალევე, მარიამ ალანელის შვილობილის ალექსი 1-ის დროს ეს მოხერხდა, ანუ ალანიის ეპარქიის ადგილსამყოფელი განისაზღვრა უკვე ბარის ანუ დონის სტეპების ალანიაში.
Запись о соединении Аланской и Сотириупольской кафедр относилась к патриаршеству Николая III Грамматика (1084—1111). Сформулирована она так: «Алании отдан Сотериуполь»[14]. Первым митрополитом и архиепископом стал Иоанн Монастириот. При этом Сорериупольская кафедра упразднена не была, она так и продолжала числиться в нотициях как автокефальная архиепископия и занимавший эту двойную кафедру иерарх именовался митрополитом Аланским и архиепископом Сотериупольским. Правда в документах вторая часть часто опускалас
Запись о соединении Аланской и Сотириупольской кафедр относилась к патриаршеству Николая III Грамматика (1084—1111). Сформулирована она так: «Алании отдан Сотериуполь»[14]. Первым митрополитом и архиепископом стал Иоанн Монастириот. При этом Сорериупольская кафедра упразднена не была, она так и продолжала числиться в нотициях как автокефальная архиепископия и занимавший эту двойную кафедру иерарх именовался митрополитом Аланским и архиепископом Сотериупольским. Правда в документах вторая часть часто опускалась
6. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ძველი აქტები დონიპირეთის ალანიის ეპარქიასთან დაკავშირებით
Древние акты константинопольского патриархата, относящиеся к новороссийскому краю
ბიზანტიის იმპერატორ ალექსი კომნინის დროს ალანის ეპარქია გადანაცვლებულ იქნა მთის ანუ კავკასიის ალანიიდან, ბარის ანუ დონისპირეთის ალანიაში. ამ პროცესს ზოგჯერ გამოხატავენ ფრაზით – При Алексии Комнине Аланская митрополия была соединена с Сотириупольской
ამასთან დაკავშირებით ისმის კითხვა, რატომ გახდა საჭირო ალანიის ეპარქიისა და სოტირიუპოლის კათედის გაერთიანება?
ძველი დოკუმენტები და აქტები, რომელნიც კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს სინოდმა გამოსცა, ამ ფაქტს ხსნის ასეთნაირად – ალანები მომთაბარე ხალხია, ანუ მესაქონლეობას მისდევენ, მწყემსური ცხოვრებით ცხოვრობენ, არ არიან მობინადრენი, არა აქვთ მუდმივი დასახლებები, რადგანაც იქ შლიან კარვებს, სადაც კარგი საძოვარია მათი ცხვარ-ძროხისათვის, ამის გამო არა აქვთ ქალაქები, ალანიის ეპარიის მმართველ ეპისკოპოსს კი ესაჭიროება კალაქი თავისი კათედრისათვის, ამიტომაც გადაწყდა ალანიის მღვდელმთავრისათვის გამოვყოთ ქალაქი ალანიიდან დაშორებით, ბიზანტიურ ლაზიკაში (ქართულ ჭანეთში), ესაა ქალაქი სოტირიუპოლი ტარპეზუნტთან ახლოს. ეს მომხდარა იმპერათორ ალექსი კომნინის დროს.
ავხსნათ ეს უცნაური საეკლესიო მოვლენა, რომელიც პოლიტიკასთან და სახელმწიფო საზღვრების ცვლილებასთანაა დაკავშირებული –
მონღოლების შემოსევამდე ალანია ორი ძირითადი გეოგრაფიული ნაწილისაგან შედგებოდა, ესენი იყვნენ კავკასიის მთებში კავკასიის ალანია, და ბარის ანუ დონისპირეთის ალანია, აზოვის ზღვის მარჯვენა მხარის სტეპებში.
ქრისტიანული სარწმუნოება თავდაპირველად კავკასიის ალანიის დასავლეთ ნაწილში გავრცელდა, რომელსაც ქართულ წყაროში „ანაკოფია ალანითურთ“ ეწოდება, ანუ მთის იმ რეგიონში, რომელიც ესაზღვრებოდა ანაკოფიას.
ანკოფიასა და მიმდებარე მთის ალანიას ერთმანეთთან უჭიდროესად აკავშირებდა საერთაშორისო აბრეშუმის გაზა.
შემდგში სწორედ ამ რეგიონში ანუ ანაკოფიის ალანიაში აიგო ცნობილი ეკლესიები არხიზ-ზელენჯუკისა, სენტისა და შოანასი, მათზე გამავალი აბრეშუმის გზა ანაკოფიის შემდეგ უკავშირდებოდა ბიზანტიას ე. წ. „დარინის გზით“, ეს გზა გაივლიდა დასავლეთ საქართველოს და პუნქტ როგატორიონიდან შედიოდა ფაზისში, იქედან კი საცხენოსნო-საჭაპანე გზით სანაპიროს გავლით შედიოდა ბიზანტიაში.
საერთაშორისო, ე.წ. აბრეშუმის გაზა ანუ ე.წ. „დარინის გზა“ გაივლიდა არხიზ-ზელენჯუკს, უერთდებოდა ანკოფიას, იქედან კი დასავლეთ საქართველოს გავლით შედიოდა ბიზანტიაში.
ეს მიწაწყალი აბრეშუმის გზსა და რეგიონზე მიბმული საზღვაო პორტის-ანაკოფიის ციხე-ქალაქის გამო მდიდარი ქვეყანა იყო, მთებში აგებული გრანგიოზული თავდაცვით ზღუდეებით, ციხე-ქალაქებითა და დასახლებებით. აქ ამ სიმდიდრის წყალობით აიგო აღნიშნული ეკლესიები და ციხე-ქალაქები. , ეს ტერიტორია სადავო იყო ხაზრთა და ბიზანტიელთა, შემდეგ კი აფხაზთა სამეფოსა და ბიზანტიას შორის. აქ ინება პატრიარქმა ნიკოლოზ მისტიკოსმა თავის იურისდიქციაში ეპარქიის ჩამოყალიბება, გამოაგზავნა კიდეც ეპისკოპოსი და ამასთანავე ევედრებოდა აფხაზთა მეფეებს კონსტანტინე მე-3-სა და გიორგი მე-2-ს დახმარებოდნენ ალანიის ეპისკოპოსს ეპარქიის ჩამოყალიბებაში. მაგრამ აფხაზთა მეფეები ეკლესიურად და ადმინსტრაციულად არ ექვემდებარებოდნენ ბიზანტიურ საპატრიარქოებს, რადგანაც მათ თვითონვე ჩამოყალიბეს ადმინისტრაციულად დამოუკიდებელი აფხაზეთის საკათალიკოსო, დაარსეს მისთვსის ქართული ეპარქიები, მარტვილისა, ბედიისა, მოქვისა, დრანდისა, მთელ საქართველოში აგებდნენ ბრწყინვალე ეკლესიებს ქართულენოვანი ლიტურგიისათვის, ქართული ფრესკებით და წარწერებით დამშვენებულთ.
საერთოდ აფხაზეთის საკათალიკოსო ეკლეიურად ექვემდებარებოდა საერთო ზოგადქართული საეკლესიო კრების დადგენილებებს, სჯულისკანონს (იხ. ჩემი წიგნი – ქართულია საეკლესიო კრებების სამართალი), შესაბამისად, მისი საეკლესიო ენა იყო ქართული.
აფხაზეთის საკათალიკოსო მხოლოდ ერთერთ ნაწილს შადგენდა ქართული ეკლესიისა, მეორე ასეთივე ადმინისტრაციული ფრთა იყო „ქართლის სკათალიკოსო“, კიდევ უფრო შემდგ ჩამოყალიბდა ასევე ქართული ეკლესიის ახლი ადნინისტრაციული ერთეული „ხუნძეთის საკათალიკოსო“ მთიელი ქრისტიანებისათვის, ხოლო ყოფილი იბერიის თემის მიწაწყალზე არსებული ქართული საეპისკოპოსოები თავდაპირველად ტაოს “აღმოსავლეთის საკათალიკოსოში“ გაერთიანდნენ ( ვალაშკერტის, ანისის, დადაშენის, ტბეთისა და სხვა ეპარქიები), ხოლო მოგვიანეთი ქართულ ე.წ. „სომხითის მიტროპოლიტოში“, ყველა ეს თანაბარი ღირსებების მქონე ქართული სამიტროპოლიტო ოლქები აღიარებდა მცხეთელი პირველიარარქის პირველობას.
მემატიანის ცნობით „830 წელს ბაგრატ მეფემ განაჩინა ქათალიკოსი აფხაზეთს“. ეს ბაგრატ მეფე ჩვენთის ტაო-კლარჯეთის მეფის „ბაგრატ 1 კურაპალატის“ (826-876) სახელითაა ცნობილი.
მატიანე წერს – „ხოლო ამან ბაგრატ გააჩინა და განაწესა კათალიკოსი აფხაზეთს ქრისტეს აქეთ ყ~ლ“.
ამ მიზეზის გამო, ანაკოფიის მიმდებარე ალანიაში, ბიზანტიური ეპარქიის ჩამოყალიბება, ეწინაღმდეგებოდა აფხაზ მეფეთა საეკლესიო ინტერესებს.
ჩანს ეს იყო უმთავრესი მიზეზი იმისა, რომ მალვე, 931 წელს ალანიის მეფეებმა ალანიიდან გააძევეს ბერძენი სასულიეო პირები.(და არა ხაზართა ნება).
ამ დროს აფხაზთა მეფე იყო გიორგი მე-2 (922-957), ქართულ ეკლესიათა მაშენებელი, მთელ საქართველოში სახელოვანი, მამა ქართლის ერისთავ ლეონ მე-3-ისა, რომელმაც შემდეგ აფხაზთა მეფის ტიტული მიიღო და შეძლო საქართველოს გაერთიანების ეტაპის შექმნა კახეთის შემოერთებით.
ეს ის აფხაზთა მეფე გიორგია, რომელსაც კონსტანტინოპოლი თხოვდა ეცნო მისი საპატრიარქოს უზენაესობა კავკასიის ალანიაში, მან კი ქართული ეკლესია გააძლიერა უამრავი ქართული ტაძრის აგებითა და ჭყონდიდის კათედრის დაარსებით.
გიორგი მე-2-ის მამა კონსტანტინე მესამე (893-922), ასევე, შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოს გამაერთიანებელი იყო, მას ასევე წერდა წერილებს კონსტანტინოპოლის პატრიარქი ნიკოლოზ მისტიკოსი, რათა კავკასიის ალანიაში ბერძნული საეკლესიო უპირატესობა ეცნო, მაგრამ ის, როგორც წესი ქართული ეკლეიის უზენაესობას აღაიარებდა, ამიტომაც კონსტანტინე მე-3-ს შიდა ქართლის ერედვის ეკლესიის წარწერაში განადიდებენ და ემადლიერებიან – „ხელმწიფობასა ღმრთივ და-მყარებოლისა წმიდისა კონსტანტინე მეფისასა, რომელმან ბრძანა და ჩავიდა ჰერე
თს შიგან, ჰერთა მეფე გაქცია და მუნით მშვიდობით იქცა. ცისკრად ალავერდს ილოცა; მწიხრი ბრეძას გადაჰხთა. მეორედ კულა ავიდა, ვეჯინისა ციხე დალეწა“. ეკლესიის ამ წარწერას ეთანადება მატიანის ცნობაც -„მოვიდა კოსტანტი, აფხაზთა მეფე, ილოცა ალავერდს წმიდის[ა] გიორგის წინაშე და შემოსა ხატი მისი ოქროჲთა. ხოლო ლაშქარი მისი უმრავლესი წარავლინა გზასა გარესა და ფრიად პატივ-სცა კჳრიკე ქორეპისკოპოსმან და წარვიდა* ქუეყანად თჳსად“. ჰტტპს://წიკისოურცე.ორგ/წიკი/”მატიანე_ქართლისაჲ”_(2008)
უფრო მეტიც, ქართული მატიანე აფხაზტა მეფეს ვახტანგ გორგასლის მემკვიდრედ მიიჩნევს და მას ადარებს – „შემდგომად დიდისა მეფისა ვახტანგ გორგასლისა არავინ გამოჩენილ არს სხუაი მსგავსი მისი დიდებითა და ძალითა და ყოვლითა გონებითა“.
როგორც აღვნიშნეთ, არა ხაზართა, არამედ აფხაზ მეფეტა მოთხოვნით გააძევეს ალანთა მეფეებმა ბერძენი სასულიერო პირები ალანიიდან 931წელს. ამის შემდეგ მთელი ერთი საუკუნე 931 წლიდან ვიდრე 1032 წლამდე, კავკასიის ალანია აფხაზეთის კათალიკოსების იურისდიქციაში შედიოდა და ამ დროს ააგეს კიდევაც აფხაზთა მეფეებმა არხიზ-ზელენჯუკის, შოანასა და სენტის ეკლეიები.
საქართველოს მეფის გიორგი 1-ის ქვრივის ალდე დედოფლის ღალატის შემდეგ შემდეგ ანუ 932 წლიდან „ანაკოფია ალნითურთ“ კვლავ ბიზანტიელთა ხელში აღმოჩნდა, ამ დროს ბიზანტიელებმა ანაკოფიაში და ალანიაშიც თავისი საეკლეიო რეფორმები გაატარეს რაც აისახა სენტის ეკლესიის ბერძნულენოვან წარწერაში.
როგორც აღინიშნა, პოლიტიკური ვითარება კვლავ შეიცვალა 1074 წელს, ანაკოფია ბიზანტიამ საქართველოს დაუბრუნა, ჩანს მიმდებარე ალანითურთ. მაგრამ მას მყისიერად არ მოყვა ეკლეისური იურისდიქციის ცვლილება, ეს, მოხდა 1081 წლისათვის, იმპერატორ ალექსი კომნინის დროს.
შექმნილი პოლიტიკური ვითარების გათვალისწინებით, რადგანაც ანაკოფია ალანითურთ აღმოჩნდა საქართვლოს სახელმწიფოს ხელში, იმპერატორმა ინება თვითონვე გადაეწყვიტა ალანიის საეკელესიო საკითხი, კერძოდ, მან ადგილი მოუნაცვლა ალანიის ეპარქიას, გადაიტანა ის მთის ანუ კავკასიის ალანიიდან ბარის ანუ დონისპირეთის ალანიაში.
დონისპირეთის ალანიაში მომთაბარე ალნებს არც კი ესაჭიროებოდათ ქალაქები, მწყემსური ცხოვრების სტილიდან გამომდინარე, ეს კი ქმნიდა რეალურ პრობლემას, რადგანაც აღმოჩნდა, რომ ალანიის მღვდელმთავრისათვის ალანიაში არ არმოჩნდა ქალაქი. ამიტომაც იმპერატორმა გადაწყვიტა ასეთი ქალაქი გამოეძებნა ალანიის გარეთ, კერძდ ტრაპეზუნტთან – სოტირიოპოლი, მან გააერთანა ეს ორი კათედრა ალნიისა და სოტირიოპოლსა. ეს ფაქტი ასახა კონსტანტინოპოლის წმ. სინოდის ძველმა აქტებმა. При Алексии Комнине Аланская митрополия была соединена с Сотириупольской.
ამ აქტებიდან სრულიად ნათლად ჩანს, რომ ისინი ეხებიან არა მთის ანუ კავკასიის ალანიას, არამედ დონისპირეთის ალანიას. ეს ფაქტი ხაზასმითაა აღსანიშნავი, რომ ეს საბუთები ეხებიან დონისპირეთის ალანიას და არა კავკასიის ალანიას.
XLI. (6826—1317-18 г. 2)
…намереваясь строить божественные храмы. А те приписали их 3 к храмам воздвигнутым за много лет, и с тех пор присвоивают их себе, как патриаршие.
Донес же 4 и то, что за много лет перед сим случилось опустеть некоторым селам его епархии совсем от набега татар. Когда же снова возвратились в них жители и заселили их, то пришли туда экзархи священейшего и пречестного митрополита Готфского и сделали в селах тех ставропигии митрополита Готфского, и с тех пор требуют себе от жителей тех сел и законного 5, сколько приходится на долю митрополии Сугдейской, относительно чего и искали получить Синодальное рассуждение.
В следствие чего мерность наша вместе с священнейшими архиереями Ираклийским, Никейским, Филадельфийским, Прусским, Пигийским, Серрским, Диррахийским, Атталийским и Месинским положили: сделать на месте через ближайших архиереев исследование, но так, чтобы при сем исследовании находился и священнейший архиерей Готфский, и что окажется истинным в деле том заметить, и свое замечание прислать сюда, что бы потом сделать, на сколько скажется правды, Синодальное рассуждение.
Возлагаем же дело это на священнейших и пречестных архиереев Аланийского,Вичинского и Зикхо-Матрахского которые и должны отправиться на те места и исполнить что нужно для Синодального сего нашего рассуждения.
Поелику же священнейший оный აპხиეპეй Сугдейский донес, что в его епархии бывают браки, возбраняемые божественными и любоблагочестивыми [446] законами, как от крови так и от сватовства, и совершающие их не слушаются увещания и совета აპხиეპეя, то священнейшие сии архиეреи должны сделать воззвание к тамошним христианам, чтобы они не смели делать ничего подобного, что это обратится в суд и погибель душ их, и что они не должны ослушаться своего истинного აპხиეპეя как в этом, так и в прочем, что он говорит им в пользу душ их. А если подобный брак отыщется, то следует расторгнуть его. В уверение чего и дана сия Синодальная граммата нашей мерности. В месяце …. индиктиона 1. +
მონღოლთა შემდეგ დონისპირეთის დაცარიელებულ და შემდეგ კვლავ დასახლებული მიწების მოსახლეობას, ანუ მრევლს ისაკუთრებს „გოთეტის მიტროპოლიტი, მას ედავება სუგდეას მიტროპოლიტი. სინოდმა საკითხის შსწავლა დაავალა კომისიას გოთეთის, ალანიის, ვიჩინისა და ჯიქეთის (ზიხიის)-მატრახის მღვდელმთავრების მონაწილეობით. 1317-18 წ.
LXXXIII без года.
+ Избираемые святою и кафолическою Церковию Божиею в აპხиეрეи, как другие, так и те, кои посылаются к христианскому народу, находящемуся под властию народа нечестивого, должны всячески держать в уме своем, что они взяли на себя апостольский подвиг, и поставлены проходить путь честных учеников и Апостолов Христовых, которым между множеством других бедоносных слов сказано и ცиე: Аз посылаю вы яко овцы посредть волков. Поелику же и я, имиже Бог весть судьбами, избран святою Церковию Божией и определен к церкви Херсонской, которою удалось завладеть нечестивой руке языческой, и поелику есть подозрение, если будучи рукоположен туда, я не отправлюсь или, и отправившись, возвращусь опять в сей царствующий град для спокойствия и для избежания предстоящих трудностей то я даю на сей конец настоящее письменное обещание всесвятейшему нашему владыке, вселенскому пაтриაპხყ и божественному и священному Синоду, и говорю и заверяю, что не имею позволения, после бывшего над мною по благодати Божией рукоположения, оставаться здесь отыскивая предлог к праздности и откладывая отъезд, ни, после отправления к церкви, куда назначен возвратиться сюда, оставивши вверенную мне паству, опричь великой нужды и надобности, которую всесвятейший наш владыка, вселенский патриарх и божественный и священный Синод найдут благословною и истинною. Да и в таком случае обещаюсь вовсе не безпокоить всесвятейшего моего владыку, вселенского патриарха, ни докучать ему, ища управления, и другой церкви пасения и предстоятельства, но жить мирно и невозмутимо, пока откроется возможность мне вести дела своей церкви, как заповедано. Если же Бог попустит мне преступить ცиე мое обещание и отречься от того, в чем теперь заверяю [447] я навлекаю и охотно принимаю на себя всякий, какой заблагорассудит произвесть надо мною суд, всесвятейший наш владыка вселенский патриарх с божественным и священным Синодом. На сей конец сделано настоящее мое письменное обещание для верности.
+ Смиренный митрополит Херсонский пречестный Иеремия принимая и подтверждая вышеписанное подписался+.
Такое же точно дает митрополит Вичинский (BუზუნჰV) 6 и пречестный Макарий. Под обещанием подписано: + Смиренный митрополит Вичинский и пречестный Макарий, принимая и подтверждая вышеписанное, подписался +.
Священнейший митрополит Аланийский и пречестный, возлюбленный о Господе брат и сослужитель нашей мерности, донес священному и божественному при нас Синоду, что святейшая митрополия Сотиропольская с незапамятных почти лет соединена Синодальным актом и честным хрисовулом, и стала одно тело, с святейшею митрополиею Аланийскою по причинам, изложенным в предъявленных документах и определена состоять навсегда кафедрою Аланийского აპხиეპეяკონსტანტინოპოლის სინოდი წერს –
„ჩენ მოგვმართა ალანიის მიტროპოლიტმა რომ სოტიროპოლის მიტროპოლია დიდი ხნის წინ სინოდის აქტითა და პატიოსანი ხრისოვულით გაერთიანდა და სამუდამოდ მიკუთვნა იქნა ალანიის მღვდელმთავრის კათედრასთან, იმ მიზეზის გამო, რომ ამ სამიტროპოლიტოს არ გააჩნია საკუთარი სამღვდელმთავრო კათედრა, რადგანაც ეს ხალხი არის მომთაბარე“ (იგულისხმება დონისპირეთის ალანიის მიტროპოლიტი, რომელსაც საკათედრო ქალაქი და ტაძარი არ გააცნდა სტეპების ალანიაში, მისი მოსახლეობის ნომადური ცხოვრების გამო)
так как митрополия сия не имеет собственной архиерейской кафедры по той причине, что народ ея пастушеский.
Акт оный соблюдался и пребывал оттоле и впредь неизменным.
Не задолго же перед сим невесть каким образом был избран и рукоположен к сей Сотиропольской церкви особенный აპხиეპეй бывшим перед нами патриархом, нарушившим порядок сей и отделившим ее от кафедры Аланийской; из чего по необходимости вышло то, что народ лишился своего აპხиეპეя, так как тот не имел собственного местопребывания, что предвидя он (народ) и решился на это дело, соединив оба места в одно. დონისპირეთის ალანიისა და სოტერიოპოლის კათედრები გაერთიანდა, მაგრამ ეს წესი დაარღვია იმ ფაქტმა, რომ სოტიროპოლის ეკლესაში დაადგინეს საკუთარი მღვდელმთავარი, რამაც წესრიგი დაარღვია, რადაგანაც ამ ფაქტით სოტიროპოლი განაშორა ალანიის კათედრა. ამის შედეგად კი ალანიის ხალხი აღმოჩნდა თვის მღვდელმთავრის გარეშე, რადგანაც მას საკუთარი ადგილსამყოფელი არ გააჩნდა (ანუ სოტიროპოლში უკვე აღარ შეეძლო ალანიის მღვდელმთავარს სამყოფელი კათედრა ჰქონოდა)
Донося обо всем этом, Аланийский აპხиეპეй искал, чтобы Синодальным рассуждением решено было, как поступать в таком случае, предъявивши при сем и сказанные стародавния права, т. е. Синодальный акт и хрисовул. По сему, по предложению мерности нашей, прочтены были оные во всеуслышанье, и найдены согласными [448] с тем что он говорил. А именно: Синодальный акт наложил и нерешимую узу от всесвятые и живоначальные Троицы на всякого имеющего взойти на высокий престол сей,
чтобы он сохранил верным то, что установлено, и ничего в нем не трогал, не изменял, не колебал, но еще более укреплял бы и усиливал по неразрывному союзу братской любви,
წმ. სინოდი ადგენს-„დაცული უნდა იქნას უცვლელეად ძველთაგან დადგენილი წესი…რა მიზეზიც არ უნდა ყოფილიყო მიუღებელია სოტიროპოლის კათედრაზე განსაკუთრებული იერარქის ხელდასხმა, რადგანაც წინათ არსებული წესი სასრგებლო იყო ალანი ხალხისათვის“ (აქ ალანი ხალხის ქვეშ იგულისხმება სტეპების ანუ დონისპირეთის ალანიის ნომადები).
зная, что восколько он поддерживает оное, востолько укрепляет свое положение. По сему мерность наша обдумавши дело это с священнейшими архиереями …. присудили, что как бы там ни было, не хорошо было и несправедливо сделано, что на Сотиропольскую кафедру рукоположен особый აპხиეპეй, и через то отменено было хорошо сделанное распоряжение относительно обеих сих церквей на пользу толикого народа Аланов.
Ибо надлежало, если не другое что, то устрашится одной узы, и постараться оставить совершено неприкосновенным и нетронутым сказанное распоряжение.
„ხელუხლებელი უნდა იყოს ძველად არსებული წესი, ამიტომაც კვლავინდებურად გაერთიანებულნი უნდა იყვნენ ორივე, ალანიისა და სოტიროპოლის მიტროპოლიები ერთ სხეულად და განუყოფელ ერთობად უწყვეტად შემდგომ წლებშიც ძველი სინოდალური აქტისა და პატიოსანი ქრისოვულის შესაბამისად“.
Почему и опять обе те митрополии т. е. Аланийская и Сотиропольская да будут соединены в одно тело, и единство неразъятое и неразрывное да имеют во все следующие непрерывные годы, по содержанию тогдашняго Синодального акта и честного хрисовула.
Ибо и вообще належит долг хранить неизменным все что до нас хорошо установлено, а тем более то, что сделано ради душевной пользы толикого народа.
Мы не можем понять, как бы кто нибудь взялся пастырствовать без сего утешения, т. е. без архиерейской кафедры. „საზოგადოდ ჩვენი ვალია დავიცვათ შეუცვლელად რაც კი წარსულში, ჩვენამდე, კარგად იყო დადგენილი.
ჩვენ არ შეგვიძლია გავიგოთ, როგორ უნდა მწყსოს იერარქმა საკუთარი კათედრის გარეშე სამღვდელმთავრო (ალანიაში კი ქალაქების არ არსებობის გამო არაა სამღვდელმთავრო კათედრა) ამიტომაც ალანიის მღვდელმთავარი დაე კვლავ იწოდებოდეს სოტიროპოლელეად, და დაე, მას ერთდროულად ჰქონდეს ორი წოდება, რომელიც მიმართულია ერთსა და იმავე საგნისადმი, თნახმად, როგორც ნათქვამია ძველ სინოდალურ აქტში.
ამ მიზეზით მივეცით ეს სინოდალური აქტი ალანიისა და სოტიროპოლის მიტროპოლიტს.ინდიქტიონის 15, აგვისტოს თვე“.
Посему აპხиეპეй Аланийский пусть называется опять и Сотиропольским, и пусть в одно и тоже время имеет два названия, как относящиеся к одному и тому же предмету, согласно с тем, что говорится об этом в старобывшем Синодальном акте.
Ради чего и дается настоящий наш Синодальный акт нынешнему священнейшему митрополиту Аланийскому и Сотиропольскому и пречестному, возлюбленному о Господе брату и сослужителю нашей мерности в уверение.
В месяце Августе, индиктиона 15-го +
სად მდებარეობდა ვიჩინის კათედრა, რომელიც ხშირად იხსენიება ამ აქტებში, ის ამჯამინდელ რუმინეთში მდებარეობდა და არაფერი ჰქონდა საერთი ბიჭვინთის კათედრასთან.
„ВИЧИНСКАЯ ЕПАРХИЯ. Вичинское викариатство Румынской архиепископии в Америках Румынской Православной Церкви (недейств.)
Город Вичина (наиболее часто отождествляемый исследователями с Исакчей, Румыния), известен по Восточно-Римским источникам уже с XI века, и тогда, как и вся дельта Дуная, входил в состав империи, будучи оспариваем также Болгарией и Русью. С конца XI века усилился приток кочевых тюркских племен в Подунавье, печенеги, а затем куманы (половцы), заполонили всю придунайскую низменность, а в середине XIII века край на более чем вековой период попал в состав монгольской Золотой Орды. В Вичине находилась ставка беклярибека эмира Ногая. Но византийское присутствие вероятно сохранилось, также как и Церковь.
В середине XIII века, когда Никейская империя поддерживала связь с устьем Дуная, и в Вичине известна православная епископия Константинопольской Церкви. В списке епархий времен императора Андроника II Палеолога (1282-1328) Вичинская епархия значиться митрополией, под 95 номером. С 1300 года есть данные и о Вичинских митрополитах. Валашский воевода Николай Александр запросил патриарха Константинопольского святителя Каллиста I позволить Вичинскому митрополиту переместиться в стольный город Валахии Арджеш (ныне Куртя-де-Арджеш). В 1359 году патриарх дал свое благословление, приняв Церковь Валашского господарства под свой омофор и положив начало Унгро-Влахийской митрополии.
В 2006 году Вичинская епархия была восстановлена решением Священного Синода Румынской Православной Церкви как титулярная епископия, викариатство Румынской архиепископии в Америках. При этом сам город Исакча и его округа находятся в ведении Тулчинской епископии Мунтенской митрополии“. აქედანაც ჩანს, რომ აქტების „ვიჩინი“ არ არის ბიჭვინთა.
ჩXXXI. без года.
-|- Все, проповеданное Св. Апостолами и утвержденное седьмью святыми Вселенскими Соборами принимая от души, чту и духовно лобызаю, как содержащее точное учение божественного и святого Евангелия, а равно и всесвятейшему моему владыке и вселенскому патриарху, господину Исидору и божественному и священному при нем Синоду, поелику и они [449] точнейшим образом содержат всенепорочное ცиე учение, т. е. божественных и священных отцев, покаряюсь вседушевно, и и сомудрствую и единомудрствую и подчиняюсь во всем. Варлаама же и Акиндина…. единомысленников и приверженцев их, согласно с смыслом произнесенных над ними священных приговоров, отвергаю как зловерных, и, если не раскаются, подвергаю анафеме, как не следующих не сомудрствующих и несогласующих божественным и священным нашим отцам, и божественнейшему моему владыке, вселенскому патриарху господину Исидору и божественному и священному при нем Синоду. ჩиე во всю жизнь мою хранить и соблюдать обещаюсь, и с сею верою желаю предстать судищу Христа, и получить от него ცпაცეниე, Его силою и благодатию, что и подписал в извещение и точное уверение собственноручною отметкою.
Была и подпись: + Евсевий иеромонах и кандидат святейшей митрополии Сугдейской +
ქვემოთ მოყვანილ აქტში პირდაპირაა ნაჩვენები, რომ კონსტანტინოპოლის ეს განჩინებანი შეეხებიან დონისპირეთის ალანიას, სწორედ დონელი და ტანაისელი სამღვდელოება ეძებს საეკლესიო სამართალს კონსტანტინოპოლში, და მათ აძლევენ კიდეც შესაბამის საბუთებს, და არა კავკასიის ალანიის სამღვდელოებას.
ჩLXII. 6864—1356 8.
+ Синодальное низложение бывшего Аланийского архиерея. +
+ За несколько лет перед сим благочестивейшие священники Донские (თანაიტაი) 9, протопоп Михаил, пресвитер Николай и другий с ними пресвитер Феодор вошли в немалые распри и ссоры, с бывшим აპხиეреем Аланийским лишавшим их, как они утверждали, издревле принадлежащих и присвоенных им, прав церковных. Поелику же и после многой мольбы к нему о том, они совершенно не могли отклонить его от его любостяжательных и спорливых наклонностей и в тоже время не могли более сносить обиды, прибегли тогда к бывшему святейшему патриарху Исидору, и объявили ему о том с горестию. Вследствие чего многократно и разнообразно составляемо было Синодальное судилище, на котором присутствовал и сам противник их, Аланийский.
წმ. სინოდი აღნიშნავს, რომ რამდენიმე წლის წინ დონელ (ტანაისელ) სამღვდელოებას, დეკანოზ მიხეილს, პრესვიტერ ნიკოლოზს და სხვებს, მათთან ერთად პრესვიტერ თეოდორეს ჰქონდათ დავა და წინააღმდეგობა ალანიის ყოფილ მთვდელმთავართან, რომელთაც მან საეკლესიო უფლებამოსილება ჩამოართვა
Поелику же, после долгого и тщательного исследования оказалось ясно, что пресвитеры [450] те несправедливо терпели от него, быв отчуждаемы собственности по нездравому его рассуждению, то им выдано было от святейшего пაтриაპხა господина Исидора Синодальное решение, возвращающее им право пользования отселе и впредь, по прежнему принадлежащими им, вышесказанными церковными правами, по существующему в тех местах порядку и обычаю. Но сказанный Аланийский хотя и показал вид, что покаряется решению, и будет воздерживаться от спорливых и любостяжательных наклонностей, и принимает (чтоб выиграть время) письменное оное Синодальное рассуждение и определение, но чуть выехав отсюда, достиг своего места, мало заботясь о Синодальном решении, показал себя нарушителем его. И сейчас же, как бы позабывши о том, какой образ он носит на себе, встав и возбесстыдствовав отправился к Хану, дыша мщением против священников, терпевших незаслуженную обиду от нарушения и испровержения синодального оного рассуждения и определения. Взяв же себе оттуда (от Хана) и так называемый Диалихий, как бы намереваясь не подчиняться более церкви, не мало бед, озлоблений и убытков причинил, непотребствуя, священникам тем. Но и страдая от него жестоко, они переносили все, прося его, умоляя и ожидая перемены к лучшему. Поелику же увидели, что он явно презирает и отвергает и ни во что ставит Синодальные решения и определения, до того еще преступает долг свой, что решился запирать тамошние всечестные и божественные храмы без всякого благословного предлога, и несправедливо запрещать служить в них священникам; отчего и случилось раз, что двое усопших христиан, по причине неразумного его запрещения, наложенного на священников без суда, остались не отпетыми, и не получили того, что требовалось по закону. Мало того,— он же был причиной, что двух младенцев из благочестивого от предков рода принуждены были окрестить в Армянской церкви. Не вынося более, они (священники) письменно донесли о том сперва в Синод при бывшем господин Филофее. Потом же, по прошествии немалого времени, некоторые из начальства, из купцов и из обывателей богопрославленного, богохранимого и боговозвеличенного Константинополя, по обычаю бывающие в тех местах, — люди и по жизни и по совести достойные вероятия, и с этой стороны почти всем известные, как-то: г. Константин Агапит, и брат его родной Агапит, из Пигейцев Сгуропул, Монемвасиец, и другие, изведавшие и испытавшие бывшее, и самолично видевшие запрещенные оные и беззаконные действия его и воодушевившиеся отсюда надлежащею ревностию, находясь тогда в собрании Синода, в присутствии и заседании и самого Аланийского, [451] тщательно изложили божественному и священному собранию священнейших архиереев и пречестных обвинения на него и его преступления, в числе коих и то, что он бесстыдно осмелился рукоположить епископа на Кавказскую митрополию, издревле причисленную к священному Синоду, подлежащую патриаршему надзору и суду, и состоящую в нашей святейшей, кафолической и апостольской церкви. Хотя он и пытался софистически обмануть и увернуться утверждая, что иная есть Синодальная та Кавказская митрополия, и иная Кавказская епископия, состоящая в его ведении. По тщательном же, как и надлежало быть, исследовании, для чего — в уяснение истины — представлены были и канонические книги, и учинен надлежащий перечет всех митрополий и подведомых им епископий, по издревле существующему чину и уложению, не найдено было никакой епископии подведомой Аланийскому и называемой Кавказскою, как он оправдываясь говорил, а только найдена была на самом деле наша митрополия Кавказская, издревле сопричисленная к Синодальным митрополиям, по предписанному порядку. Также рассмотрено было и обличено и то, как он того самого епископа, которого беззаконно и вопреки правилам рукоположил на святейшую митрополию Кавказскую, состоящую в числе Синодальных, незаконно в свою очередь рукоположившего во священника некоего, женатого на вдове, когда это обличилось, сперва низложил, а потом оправдал самовольно, и, не обращая внимания на божественные и священные правила не только удостоил прощения, но и служил с ним. А равно и — то, что, прибывши туда, он рукоположил Сарайского епископа, дав ему позволение служить невозбранно, точно как бы не сделал ничего, противного правилам, в чем и прежде собственноустно сознался перед Синодом, не могши бороться против истины. Довольно и сего в том виде, как оно есть, чтобы подвернуть его низложению; ибо по слову Соломона: стьтъ кртьпка мужу свои устнтъ, и плтьняется устнами своих уст всякий, а тем более — человек, на священном суде Синода и всей почти Церкви сам собою, как сказано, признавшийся, что не ради чего другого он низложил беззаконно им рукоположенного на свою, Кавказскую будто бы, в самом же деле Синодальную сию святейшую митрополию, а именно за то, что тот неосторожно совершил рукоположение над пресвитером оным, женатым на вдове, бывшей за другим мужем, как сказано. Здесь сам Бог конечно, благоволящий, чтоб истина повсюду преобладала и являлась дерзновенно, помог словить его, и связать осуждением того, кто сам собственными устами, как бы нерушимыми нашими узами затянул [452] себя. Когда дело находилось в таком положении благоволением Божиим державнейший и святый мой Самодержец преславно вступил в сей богопрославленный, богохранимый и боговозвеличенный Константинополь, так как, за принадлежащее ему очевидное право на прародительское и отеческое начальствование, Бог оправдал его боголюбиво царствовать и сиять во всяком превосходстве, не менее же — и в человеколюбии, благости и правде. Вместе с тем, содействием Божиим, возвратилась и наша мерность из ссылки оной к своей церкви. В то время сказанные пресвитеры, Донцы, не были здесь. Между тем сюда прибыл брат его (Аланийского), не виновный в причиняемой тем священникам обиде, как это засвидетельствовали вышесказанные горожане и купцы, ушедший же к Персам по той причине, что не хотел (кто он или брат его — неизвестно) возвратить тех издержек, которые сделали священники, из за него (кого?) ездившие к Хану, там приставший к их (кого ?) нечестию и зделавшийся мусульманином 9. Он весьма просил Синодольно и нашу мерность и все священное при нем братство, что бы ради обращения от заблуждения и нечестия его брата, он (Аланийский, или брат?) получил некоторую временную отсрочку, и за тем самым отправился туда, обещаясь собственноручным письмом его (?), заверенным собственною его (?) подписью, неложно предстать священному и божественному при нас Синоду и оправдаться и в других, взводимых на него, преступлениях, в течение минувшего Октября месяца, на каковый конец вызваны были и находились здесь и его противники. Поелику же он не сдержал своего обещания, а сказанные священники жили при Церкви, бедственно злострадая и нуждаясь в самом необходимом, то многократно и различным образом посыланы были к нему Синодальные определения, приказывавшие ему явиться неотложно в Синод, и оправдаться, если может, в взводимых на него стольких обвинениях, при чем дан был ему вторичный срок, а именно до самого минувшего Апреля; а священники по прежнему здесь жили и переносили столько бедствия и злострадания, в ожидании его, иждивая время в течение не только осени, но и зимы, да даже вот — и наступившего лета. И так еще раз послано было к нему строгое Синодальное определение с крепким подтверждением что если и на сей раз, относясь презрительно, он недаст ответа в течение назначеного ему по великому снисхождению, срока, т. е. до минувшего, как сказано, Апреля, пренебрегая с одной стороны приказанием и [453] распоряжением божественных и священных правил, а с другой — явно нарушая и собственное его перед Синодом обещание, то будет подвергнут низложению ради таковых его доказанных преступлений, в которых он показал себя нарушителем и оскорбителем правил. Ибо сам он, когда был здесь, ясно сознался, болезнуя будто бы о душевной погибели брата, что если бы он (кто?) возвратил наложенные на него издержки священников, по его вине ездивших к Хану, как сказано выше, то прекратились бы и все возникшие отсюда соблазны, и брат его не впал бы неподобающим образом в мусульманство. О том же ясно свидетельствуют и священнейшие и пречестные архиереи Христопольский и Кельчинский, а именно, — что действительно в присутствии их, самослышцев, он сам собою высказал и открыл это, скорбя будтобы о брате, хотя и это оказалось впоследствии выдумкою и напрасным предлогом. Мало того, но и самим священнейшим архиереям Христополя, Кельчины и Смирны и некоторым из честнейших сановников церковных он подобным же образом, собираясь ехать отсюда, показал и сказал, что только для лживого предлога он дал от себя письменное обещание, а что намерение его было совершенно другое, а именно, лишь только удастся ему уйти, он не возвратится более, насколько это будет зависеть от него самого. Таким образом он не только оставил в полном небрежении соблюдение божественных и священных правил да и своих собственных писменных обещаний, самым делом выполняя то, о чем говорил прежде, но по безнравственности души и дерзости нрава прямо презирая и осмеивая и ни во что ставя посланные к нему, законным порядком, Синодальные решения, вызывавшие его сюда, дал знать, что ему нет никакого дела и никакой думы о том, чтобы ехать сюда, так как он имеет другия, лежащие на нем, дела. Он даже не захотел послать в Синод письменное донесение, или подать просьбу или назначить какой нибудь определенный срок прибытия своего, или о чем бы то нибыло другом спросить, совершенно не заботясь ни о чем, точно как бы не был разным образом Синодально обличаем в поступках, возбраненных совершенно правилами, ни даже обещаясь письменно отвечать или защищаться, и все это тогда, как посланы были ему, как сказано, Синодальные решения, как данная ему по снихождению отсрочка прошла, и священники во ожидании его изжились почти совсем, а он по своему усмотрению откладывал время, и дышал против них местию! А если бы кто еще захотел и другия дела его разобрать подробно! В следстве сего, если по 13 правилу Карфагенского собора [454] (гласящему до слова так): кто воспротивится собственному заверению или собственной подписи, сам себя лишает своей чести, то во сколько более лишится ее судебно тот, кто, явно сделавшись не только отречником своеручного письменнного обещания и своей подписи, но и явным презрителем божественных правильных установлений, и призывавших его различно Синодальных решений, не принес, как следует, какого бы то нибыло оправдания! И опять, если по 35 Апостольскому правилу, буквально так уложившему, “Епископ не смеет вне пределов своих производить рукоположения в не подлежащие ему города и села, а если обличится, что сделал это без воли заведывающих теми городами и селами, то да низложится и он и тот, кого он рукоположил” и любоблагочестивые законы заповедывают прямо: “За пределами (своего ведомства) рукополагающий или другое что делающий вопреки своему долгу, подпадает гневу и отлучается”, — То не менее подвергся бы низложению тот, кто позволил себе такую дерзость, что святейшую великого Синода Кавказскую митрополию, издревле подлежащую ведению патриаршему и сопричисляемую прочим Синодальным митрополиям, самозаконно и вопреки правилам дерзнул подчинить себе, не только облыгая истину, но и прямо идя против другого своего письменного исповедания, ибо, когда производим был в აპხиეპეи, собственноручно слово в слово писал так: “при том же обещаюсь хранить и патриаршие права неизменно”. Сверх того, не подлежит ли низложению он и за другия нелепые и незаконные дела, в которых и сам он собственными устами признался, и обличаем был сказанными купцами и горожанами, спрошенными Синодально с надлежащими предосторожностями? Наибольшая же частъ непотребств его пройдены словом во избежание длинноты. Да довольно попасть в сеть и признанием собственного языка, чтобы Соломоновское ცиე изречение послужило к низложению его. То, что он у святой Божией, кафолической и апостольской Церкви отнял святейшую митрополию Кавказскую, и бесстыдно присвоил себе, ставит его уже вне всякого снисхождения. Посему мерность наша, обсудивши дело с божественным при нас собором и братством священнейших архиереев: Ираклийским, Силиврийским, заступающим место Никомидийского, Никейским, Халкидонским, Ставропольским, Христопольским, Смирнским, Визийским, Кельчинским, Мидийским, Росийским 11, Сугдейским, Гарелльским и Литовским, положили быть ему отселе низложенным, так как он явно оказался презрителем божественных правил, обнаженным [455] от всякого священства, и совершенно отчужденным лика აპხиეპეეв, и ни от кого не приемлемым на какое бы то ни было архиეрейское и вообще священническое служение; поелику, после долгого и тщательного испытания справедливо и законно все мы сообща Синодально подвергаем его полному низложению. В постоянное же о сем уверение на будущее время состоялось писменное ცиე Синодальное определение о низложении его, внесенное в священные Кодики, как требуют обычай и закон, по существующему издревле в Церкви Божией преданию и установлению.
+ Было: в месяце Июле, индиктиона девятого. +
ჩLXXII. (6867—1359). Май, инд. 12.Синод переводит митрополита Вичинского Иакинфа на митрополию всей Унгровлахии, на желанию Господаря Унгровлахийского Александра, при чем постановляет, чтобы церковь Унгровлахийская была в подчинении у церкви Константинопольской. Кроме имени переводимого лица и его бывшей епархии, в Акте сем для нас нет ничего любопытного. Двусмысленное выражение о близости (პლჰსიატონტა აუტწ) Иакинфа к Господарю, по видимому должно означать личное отношение первого к последнему, а не близость Вичинской епархии к Унгровлахии.
ჩLXXXVIII. (6871-1363). Март.Митрополит Сугдео-Фульский, которого враги выгнали с его кафедры, переводится на Энскую митрополию.Документ самый не напечатан в Актах; находится ли он в рукописи, неизвестно.
ჩჩXIX. (6873—1356) Июль, инд. III.Игнатий, епископ Ниский, переводится на Херсонскую митрополию. Документа самого нет.
ჩჩXXI. (6873—1364). Сентябрь, инд. III.+ О митрополите Аланийском и Сотиропольском, относительно управления царскими церквями. ++ За много лет перед сим святейшая [456] епископия Сотиропольская была присоединена к святейшей митрополии Аланийской в виде придачи, и ცиე единение церквей продолжалось до ныне, так что обе царские церкви состояли под одним митрополитом. Поелику же по причине возникших при бывшем прежде нас патриархе между ним и Аланийским господином Симеоном соблазнов, он (патриарх) захотел и рукоположит в Алании особого митрополита, при бытности сего (Симеона), а сей, прибыв сюда, довел дело до державнейшего и святого моего Самодержца и до божественного и священного Синода, по данному ему на то позволению, когда же произведено было тщательное и многократное исследование по его делу, он был оправдан Синодальным решением, был признан опять митрополитом Аланийским и Сотиропольским, и получил все свои права и преимущества, относящиеся к городу Трапезунду, а именно: находящуюся в нем святейшую церковь, чествуемую о имени Богородицы-Утешительницы, и принадлежащий ей клир и все другия права и преимущества, какие только имеет сия митрополия в городе Трапезунде и подведомых ему местах, а равно и в святейшей церкви Сотиропольской, именно же: церковь Пречистые Богородицы Афинской — она же и Лазская (Лезгинская), кроме того—места около Алании, Кавкасии и Ахохии. Тому же, неправильно рукоположенному, предоставляется владеть всем, что остается сверх этого.
В таком положении дел оканчивает жизнь свою он (незаконно рукоположенный?), а равно и бывший перед нами патриарх. По возвращении, с Божиим благоволением, на патриарший престол мерности нашей, недавно прибыл к мерности нашей митрополит Аланийский, и донес обо всем этом. Почему мерность наша, обсудивши дело вместе с собором священнейших архиереев, Кесарийским, Ефесским, Кизическим, Филадельфийским, Никейским, Халкидонским, Понтоираклийским, Адрианопольским, Мирским, Афинским, Врисийским, Матрахо-Зихийским, Амастридским, Росийским, Херсонским, и Маронийским, признали и присудили, чтобы опять по древному оному церковному положению и обычаю и по предъявленным от него (Аланийского) Синодальным старобытным Актам, и данным на них хрисовулам приснопомятных царей, и по учиненным в последнее время при покойном патриархе господине Исидоре (постановлениям) скрепленным честным хрусовулом царя святого Кантакузина, отселе сей священнейший митрополит Аланийский и Сотиропольский и заступающий место Мелитинского, пречестный и во святом Духе возлюбленный брат нашей мерности и сослужитель, имел все вышереченные права своей митрополии Аланийской и Сотиропольской, как имел их и прежде, совершая в них [457] касающиеся до него церковные дела и действия, и пользуясь всеми, принадлежащими ему правами. В уверение чего и состоялся настоящий Синодальный Акт. Месяца Сентября, инд. 3. +
1364 წელს ალანიისა და სოტიროპოლის მიტროპოლიას განუახლდა უფლება, რომ კვლავინდებურად ფლობდეს ტრაპეზუნტში ღვთისმშობლის ეკლესიას და ასევე სოტიროპოლის ეკლესიებს, კერძოდ, კი ათინას ე.წ. ლაზთა ეკლესიას (ღვთისმშობლის სახელობისას). სინოდის აქტში მითითებულია, რომ ალანიისა და სოტიროპოლის კათედრები გაერთიანებულია ძველთაგანვე სინოდის აქტითა და შესაბამისი სამეფო ქრისობულით.
ქალაქ კაფაში მცირე მონასტერი უშუალოდ ექვემდებარება პატრიარქს და მასზე არ გააჩნია უფლებამოსილება სუგდეის მიტროპოლიტს
ССXL. (6377—1368)სინოდმა გაარჩია ყირიმის ეპისკოპოსთა შორის სადავო საკითხები
ჩჩჩLXVII. (6893—1384 15).წმ. სინოდმა განიხილა სადავო საკითხები ხერსონისა და გუთეთის სამიტროპოლიტოებს შორის. კერძოდ ისინი დავობდნენ ზოგიერთი სამრევლოს კუთვნილების შესახებ, კერძოდ, რამდენიმე სამრევლო და სოფელი, მათ შორის ერთერთ სამრევლოს ერქვა „ალანია“. პატრიარს აქვე, ყირიმში , ასევე გააჩნდა თავისი საპატრიარქო სტავროპიგიები, ანუ სტავროიგიალური ეკლესიები.
ჩჩჩLXVIII. (6893 — 1385).9. Здесь разумеются священники города Танаиса, бывшего там где теперь земли войска донского селения Недвиговка. Подробности о Танаисе см. в Пропилеях, изд. Леонтьева: Разыскания на устьях Дона; книга III, стр. 397. Упоминаемый в этом акте Хан, есть Джанибек. Н. М.
რუსი კომენტატორიც კი აღნიშნავს, რომ ეს აქტები ეხებიან არა კავკასიის ალანიას, არამედ ტანაისის, ანუ დონისპირეთის ალანიას.
ამ აქტებით, სხვადასხვა წლებში, მაგალითად, ქალაქ კაფაში მცირე მონასტერი უშუალოდ ექვემდებარება პატრიარქს და მასზე არ გააჩნია უფლებამოსილება სუგდეის მიტროპოლიტს
სინოდმა გაარჩია ყირიმის ეპისკოპოსთა შორის სადავო საკითხები
პატრიარქი შენიშვნას აძლევს ხერსონის მიტროპოლტს, რომელიც ედავება გოთეთის მიტროპოლიტს სამრევლოების გამო.
პატრარქი აფუძნებს კაფასთან (ყირიმში) ერთერთ ეპარქიაში სტავროპიგიალურ ეკლესიას.
სინოდი კვლავ არჩევს ყირიმის ეპისკოპოსებს სადავო საკითხებს
(пер. Архимандрита Антонина)Текст воспроизведен по изданию: Древние акты Константинопольского патриархата, относящиеся к новороссийскому краю // Записки Одесского общества истории и древностей, Том VI. 1867
კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ყველა ძველი აქტი მიუთითებს, რომ ისინი ეხებიან არა კავკასიის ალანაის, არამედ დონისპირეთის ანუ ტანაისის ალანიას, იმ მიზეზის გამო, რომ კავკასიის ალანია ქართველ მეფეთა ხელში მოექცა, ვახუშტის სიტყვით, და შესაბამისად იმყოფებოდა კიდეც საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში, ხოლო ტანაისის ანუ დონისპირეთის ალანია შედიოდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში, რაც ასახულია ამ აქტებში.
ამ მიზეზის გამო, 1081 წლისათვის, ბიზანტიის იმპერატორმა ალექსი 1 კომნინმა ალანიის ეპარქიას ადგილი მოუნაცვალ და კავკასიის მთებიდან ის გადაიტანა მახლობლად, დონის სტეპების ალანიაიში. ამის შესახებ იმპერატორმა ალექსი 1-მა გამოსცა შესაბამისი ხრისობული-ოქროწერილი. ამ ბრძანების მიხედვით ალანის მღვდელმთავრისათვის საკათედრო ქალაქად განისაზღვრა სოტირიოპოლი ლაზიკაში, ტარპეზუნტთან. ქრისობულში ახსნილია ამის მიზეზი, იქ განმარტებულია, რომ „ვინაიდან ალანები მწემსურად მცხოვრები ანუ მომთაბარე ხალხია (იგულისხმება დონიპირეთის ალანია სტეპებში, რაც რუკაზეც ჩანს), მათ ამის გამო არა ქქვთ ქალაქები, არც ალანიის იერარქის კათედრისთავის, ამიტომაც სოტირიოპოლი დადგინდა ალნიის მღვდელმთავრის საკათედრო ქალაქად (იხ. ამის შსახებ ჩემი „საქართველოს ეკელესიის იურისდიქცია ჩრდილოეთ კავკასიაში“).
7.ალანური თუ სვანური ეკლესიები?
ზოგიერთი რუსი ავტორის აზრით სენტის ტაძარი აიგო 869 წელს. ეს წელი თანხვდება აფხაზეთში სვანი იოანე შავლიანის მეფობის ხანას.
იოანე შავლიანი აფხაზთა მეფე იყო 868 წლიდან, სწორედ მან წამოიწყო პირველად დიდი ბრძოლა საქართველოს გაერთიანებისათვის, სურდა ქართლისა და აფხაზეთის გაერთიანება. მხნედ იბრძოდა საქართველოს ერთობისათვის.
რადგანაც სვანურმა დინასტიამ შავლიანებისა შეძლო აფხაზთა სამეფო ტახტზე ასვლა, ეს ნიშნავს, რომ ზოგადად სვანებს აფხაზეთში ჰქონდათ ძალზე დიდი რაოდენობრივი გავლენა, სამეფო ტახტს ცხადია არისტოკრატიული ოჯახები იჭერდნენ, ანუ აფხაზეთის არისტოკრატიაში სვანებს დიდ წილი ჰქონდათ, იმდენად, რომ სამეფო ტახტზე ასვლაც შეძლეს, ვიდრე მე-9 საუკუნის 80-იან წლებამდე.
იოანე შავლიანის ოჯახის დიდგავროვნებას მოწმობს მისი მოყვრობითი კავშირი ბაგრატიონებთან.
როგორც ითქვა, აფხაზეთის ეს მეფეები, შავლიანები, სვანები ყოფილან, რაც მიუთითებს იმის შესახებ, რომ ზოგადად სვანთა გავლენა ძალზე დიდი იყო ასევე, კავკასიის ალანიაში.
სენტის, შოანასა და არხიზის ეკლესიების კავშირს სვანებთან ამოწმებენ ამჟამად მათ მიწაწყალზე მცხოვრები ხალხები, რომელნიც ამ ეკლესიებს „სვანთა ეკლესიებს“ უწოდებენ.
საერთოდ ამ მიწაწყალზე (კავკასიის ალანიაში) მონღოლთა შემდეგ ცხოვრობდნენ არა ალანები, არამედ სვანები, საუკუნეთა მანძილზე, ვიდრე მე-19 საუკუნემდე, როგორც ეს გამოიკვლია ლავროვმა.
მიიჩნევა, რომ კავკასიის ალანიის მიწაწყალზე მონღოლების შემოსევამდე ალანები ცხოვრობდნენ, რომელნიც აქედან მონღოლებმა გააძევეს.
ისმის კითხვა, როდესაც ალანები გაქრნენ კავკასიის ალანიიდან, ამის შემდეგ (ანუ XIII ს.-დან) რომელი ხალხი ცხოვრობდა ამ ტერიტორიაზე და პატრონობდა აღნიშნულ ეკლესიებს, ვიდრე თითქმის XIX ს.-მდე ?
ეს კითხვა მნიშვნელოვანია, რადგანაც მე-13 საუკუნის შემდეგ, ვიდრე თითქმის XVIII-XIX სს.-მდე ეს ტაძრები მოქმედნი იყვნენ, უფრო მეტიც, მათ გულმოდგინედ უვლიდნენ და ანახლებდნენ. ამის გამო მე-19 საუკუნის დასაწყიშიც კი მათ შენარჩუნებული ჰქონდათ გუმბათები და კედლები ფრესკებით იყო დაფარული, მოღწეული ცნობები, რომ აქ უცხოელმა მოგზაურებმა ადგილობრივი სასულიერო პირებიც კი ნახეს და ლიტურგიკისათვის საჭირო ხელნაწერებიც მოიძიეს.
თითონ შესანიშნავი მკვლევარი ბელეცკიც კი აღნიშნავს, რომ მხოლოდ სენტის ტაძარი ოთხჯერ მაინც მოხატეს იატაკიდან ვიდრე გუმბათის ჩათვლით.
კიდევ ერთხელ დავსვათ კითხვა XIII-XVIII საუკუნეებში, თითქმის ნახევრი ათასწლეულის, 500 წლის მანძილზე, ვინ უვლიდა და პატრონობდა სენტის, შოანასა და არხიზ-ზელენჯუკის ეკლესიებს, ვინ იყო მისი მრევლი, რომელ ხალხს ემსახურებოდნენ აქაური სასულიერო პირები?
როგორც ითქვა ეს ხალხი მე-13 ს.-დან არ იყო ალანები, მონღოლების აგრესიის გამო.
აღნიშნულ კითხვას შესანიშნავი პასუხი გასცა რუსმა მეცნიერმა ლ.ლავროვმა თავის ნაშრომში „სვანთა განსახლება ჩრდილოეთ კავკასიაში მე-19 ს.-მდე (Л. И. Лавров, Расселение сванов на Северном Кавказе до XIX века // Краткие сообщения института этнографии АН СССР, Вып. X. М-Л. АН СССР. 1950).
ლეონიდ ლავროვი დიდი ხნის მანძილზე იყო რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის ეთნოგრაფიის ინსტიტუტში წამყავანი მეცნერი-კავკასიისმცოდენე, მისი ცნობილი ნაშრომები ეძღნება კავკასიის ხალხების – ყარაჩაელების, აბაზინების, ლეკების, ლაკებისა და სხვათა ისტორიებს. თვითონაც კავკასიაში დაიბადა, მღვდლის ოჯახში, შესაბამისად ეცნობოდა და აინტერესებდა კავკასიის ხალხების ისტორიას.
ლ.ლავროვმა ასევე გამოიკვლია სვანების განსახლების ისტორია ჩრდილოეთ კავკასიაში.
ლ. ლავროვის უმთავრესი დასკვნით, მონღოლთა მიერ ალანების გაძევების შემდეგ, კავკასიის ალანიის მიწაწყალი დასახლებული იყო ქრისტემოყვარე სვანი ხალხით, ვიდრე თურქულენოვანი ტომების შემოსვლამდე, ანუ XIII საუკუნედან, ვიდრე XVI-XVII საუკუნეებამდე და გარკვეული ხნით ამის შემდეგაც, ზოგიერთი ეკლესია უფრო დიდხანს მოქმედებდა.
ლ. ლავროვის კვლევა ჩრდილოეთ კავკასიაში ქართველთა (სვანების) განსახლებასთან დაკავშირებით ძალზე მნიშვნელოვანია და განსხვავდება ამჟამად მიღებულისაგან, რომელიც ჩრდილოეთ კავკასიას აუცხოვებს ყოველივე ქართულისაგან.
საოცარია, რომ ლ.ლავროვის ნაკვლევს ალანისთან და სვანებთან დაკავშირებით თითქმის არ იყენებენ ქართველი და მით უფრო არაქართველი სპეციალისტები, თუმცა კი ავტორის დიდი ავტორიტეტის გამო, მისი ნააზრევის უარყოფა არ შეუძლიათ.
ლ.ლავროვმა მრავალ წყაროზე დაყრდნობით დაასკვნა, რომ ყუბანის სათავეები, სადაც განლაგებულია აღნიშნული ეკლესიები სენტისა, შუანასი და არხიზ ზელენჯუკისა, მონღოლების შემოსევის შემდეგ, უკვე მე-13 საუკუნის შემდგომ და მე-17 საუკუნეშიც სვანებით იყო დასახლებული, ის წერს – „Так как до монгольского нашествия верховья Кубани находились в руках аланов, то появление здесь сванов могло произойти между XIV и XVII вв. К сожалению, более точная датировка пока невозможна“ (მისი დასკვნით კავკასიის ალანები შეცვალა სვანებმა)
ლ.ლავროვის კვლევით, რუსული მატიანის თანახმად სვანები განსახლებულნი იყვნენ კიდევ უფრო ჩრდილოეთით და ასევე სხვა მიმართულებითაც, კერძოდ კი ყაბარდომდე და შესაბამისად, ჩრდილო კავკასიაში იყო მრავალი სვანური სოფელი.
ის წერს- „Согласно дополнению к Никоновской летописи, в 1562 г. 500 стрельцов с головою Григорием Семеновым и 500 казаков при пяти атаманах по царскому приказу ходили вместе с кабардинским князем Темрюком (тесть Ивана Грозного) против недругов последнего. Главным из этих недругов в дополнении к Никоновской летописи назван кабардинский князь Шепшук. В числе «Шепшуковых улусов», т. е. подвластных Шепшуку земель, упоминается взятый у него г. Кован, может быть от ногайского Кобан, что значит р. Кубань. Главная же ценность для нас свидетельства дополнения к Никоновской летописи заключается в указании, [83] что кабардинцы Темрюка вместе с царскими людьми отвоевали у Шепшука много «сонских кабаков», т. е. сванских поселений. 17
Допустимо ли предполагать, что кабардинский князь Шепшук мог владеть частью закавказской Сванети и что именно ее потом отнял у него Темрюк? Конечно, нет. Дополнения к Никоновской летописи доказывают, что в XVI в. на Северном Кавказе было значительное сванское население.
С другой стороны, упоминание этим документом г. Кована дает возможность предполагать, что сваны, входившие в число «Шепшуковых улусов», в середине XVI в. проживали в верховьях Кубани. Во всяком случае это положение согласуется с другими нашими материалами.
Таким образом, на основе приведенных материалов, можно сказать, что расселение сванов на Северном Кавказе до XIX в. не подлежит сомнению“.
ასევე, ლ. ლავროვის კვლევით, შოანას ცნობილი ეკლესია მე-20 საუკუნის შუა წლებამდე იწოდებოდა არა ალანურ ეკლესიად, არამედ მას ადილობრივი მოსახლეობა „სვანურ ეკლესიას“ უწოდებდა, საზოგადოდ შოანა ადგილობრივ დიალექტზე ნიშანვს – „სვანებისა“, „სვანურ ეკლესიას“. ის წერს შოანას ეკლესიასთან დაკავშირებით, რომელც დგას პუნქტ ხუმარასთან – „Известная гора с развалинами средневековой церкви около Хумары, в верховьях Кубани, фигурирует на картах и в литературе под именем Шоана, Шуана, Шона. Прилегающая к горе местность в XVIII и первой половине XIX вв. входила в состав абазинской территории. Поэтому нельзя пройти мимо возможности сопоставить название горы с абхазо-абазинским термином щ˳āნწā, означающим «сваны».Приведенные данные позволяют предполагать, что в некую историческую эпоху часть Северного Кавказа, в первую очередь, верховья р. Кубани и р. Баксана, были населены сванами“.
ლ.ლავროვი თავის ნაშრომში არხიზ-ზელენჯუკის, სენტისა და შოანას ეკლესიებს არ უწოდებს ალანურ ეკლესიებს, აქედან ჩანს, რომ თვით რუსეთის სამეცნიერო წრეებში 1950 წლამდე, ანუ ამ გამოკვლევის გამოქვეყნებამდე, აღნიშნულ ეკლესიებს არ უწოდებდნენ „ალანურ ეკლესიებს“, მით უფრო არავინ ახსენებდა ტერმინას „ალანური საეკლესიო არქიტექტურა“, ეს ტერმინები ხელოვნურად დაინერგა დაინტერესებული სსრკ სახელმწიფო წრეების მიერ მე-20 ს. 60-იანაი წლების შემდეგ, რათა მიეჩქმალათ ჩრდილო კავკასიაში თავიანთი ბოროტმოქმედება ყარაჩაელთა და სხვა ხალხთა მიმართ და ამსთანავე მიეჩქმალათ ჩრდილოკავკასიაში ქართულთა ისტორიული ნაღვაწი. ასეთი მიდგომა საბჭოთა სახელმწიფო პროპაგანდის ელემენტად გადააქციეს ისეთი წარმატებით, რომ ამჟამადც არავინ ახსენებს, რომ ამ ეკლსიების მომცველ ტერიტოეირბზე ყუბანისა და ბაქსანის სათავეებში სვანები რეალურდ ცხოვრობდნენ თითქმის 500 წლის მანძილზე და პატრონობდნენ შუანას, სენტია და არხიზის ეკლესიებს, შესაბამისად ტაძრები მე-13. ს. შემდეგ საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციას განეკუთვნებოდნენ.
ამ ეკლესიათა არქიტექტურასა და მით უფრო მის ფრესკულ მხატვრობას უშუალო კავშირი აქვს სვანურთან და ზოგად ქართულთან, ისინი უფრო სვანური ეკლესიებია ვიდრე ალანური.
დავსვათ კითხვა კავკასიის ალანიასთან დაკავშირებით, რომელსაც ამჟამად ყარაჩაი ეწოდება და კვლავ შევეხოთ ამ ტერიტორიაზე სვანების განსახლების საკითხს იმ მიზნით, რათა დავადგინოთ ამ ტერიტორიაზე საქართველოს საპატრიარქოს ისტორიული იურისდიქციის საკითხი.
ცნობილია, რომ მეორე მსოფლიო ომის დამტავრებისას, საბჭოთა მთავრობა აპირებდა დაესვა მოთხოვნა, რათა ქართველებსა და სომხებს უკანვე დაბრუნებოდათ ოსმალეთის მიერ მიტაცებული მათი ისტორიული ტერიტორიები იმჟამინდელ თურქეთში.
ანუ ისტორიული ტერიტორია თუ დაუბრუნდებოდა თავის ხალხს, ეს სამართლიანობად ჩაითვლებოდა.
კერძოდ, კრემლის 1943/4 წლის განკარგულებით ყარაჩაის ნაწილი ადმინისტრაციულად „ზემო სვანეთს“ უნდა შეერთებოდა.
საბჭოთა მთავრობის მკაცრ დოკუმენტებში გამოჩნდა ფრაზა „ზემო სვანეთი“.
რატომ ჩანს ეს ტემინი („ზემო სვანეთ“) უმაღლეს განკარგულებაში?
„კაცთმოყვარე და ჰუმანურ“ საბჭოთა ხელისუფლებას სამართლიანობის აღდეგენა, ანუ სვანებისათვის ისტორიული მიწაწყლის დაბრუნება – სამართლანად მიაჩნდა აღნიშნული ვითარების დროს, რადგანაც, უმაღლესი მთავრობისათვის ცნობილი იყო, რომ ეს მიწაწყალი არც თუ დიდი ხნის წინ სვანებს ეკუთვნოდათ.
სვანებთან დაკავშირებით კიდევ ერთი, სხვა ნაბიჯიც გადაიდგა, ისევ უმაღლესი განკარგულებით, ყარაჩის ამ დაცლილ ადგილებში ჩასახლეს საგანგებოდ გამოძებნილი სვანური ოჯახები და სვანების მეზობელი რაჭველები, ანუ მიიჩნეოდა, რომ სვანების გარდა ეს ტერიტორიები ოდესღაც ასევე რაჭველებისა იყო.
შესაბამისად, ჩვენთვის საინტერესო ტაძრები კვლავ საქართველოს შემადგენლობაში მოექცა და კვლავ სვანებით დასახლდა ვიდრე 1956 წლამდე.
ოფიციალური საბუთი ასეთია- სსრკ უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმი ადგენს: …4. ყოფილი ყაბარდო-ბალყარეთის ასსრ-ის ელბრუსსკისა და ნაგორნის რაიონების სამხრეთ-დასავლეთი ნაწილი შეუერთდეს საქართველოს სსრ-ის ზემო სვანეთის რაიონს, ამასთან დაკავშირებით, შეიცვალოს ამ უბანზე საზღვარი საქართველოს სსრ-სა და რსფსრ-ს შორის შემდეგი სახით: ელბრუსის მთის ჩრდილოეთ კალთებზე მდებარე ბურუნ-ტაშის უღელტეხილიდან საზღვრის ხაზი გატარდეს აღმოსავლეთით მდინარე მალკაზე სიმაღლე 2377-მდე, შემდეგ სამხრეთ-აღმოსავლეთით მდინარე ისლამ-ჩაიზე, სიმაღლე 3242-ის ჩათვლით, ყირკიტ-აუშის უღელტეხილთან, შემდეგ ისევ სამხრეთ-აღმოსავლეთით მდინარე ყირტიკზე, დასახლება ვერხნი ბაქსანის დასავლეთით და სამხრეთით მდინარე ალირ-სუს გასწვრივ მესტიის უღელტეხილამდე.სსრკ უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის თავმჯდომარე მ.კალინინისსრკ უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის მდივანი ა.გორკინიმოსკოვი, კრემლი. 1944 წლის 8 აპრილი”(სუიცსა, ფ.600, აღწ.2, საქმე 589, ასლი).
მთავრობის მეორე დადგენილება ასეთია „ყოფილი ყარაჩაის ავტონომიური ოლქის უჩკულანის რაიონი, აგრეთვე მიქოიანის რაიონის ნაწილი გადაეცეს საქართველოს სსრ-ს, აღნიშნულ ტერიტორიებზე კი შეიქმნას ახალი ადმინისტრაციული ერთეული – ქლუხორის რაიონი, ცენტრი – ქალაქი მიქოიან-შახარი; აღნიშნულ ქალაქს შეეცვალოს სახელი და ეწოდოს ქლუხორი.ქლუხორის რაიონში დაწესდეს შემდეგი საზღვარი საქართველოს სსრ-სა და რსფსრ-ს შორის: დასავლეთიდან – ყოფილი მაიაკოვსკის რაიონის ამჟამად არსებული საზღვარი, შემდეგ აღმოსავლეთის მიმართულებით – ქალაქ ქლუხორის ჩრდილოეთით, მდინარე მარას გასწვრივ, სოფელ ნიჟნი მარას გვერდაქცევით და გავიდეს ყოფილი უჩკულანის რაიონის საზღვარზე, სოფელ ვერხნი მარას სამხრეთით, შემდეგ ხაზმა გაიაროს სამხრეთით ყოფილი უჩკულანის რაიონის ამჟამად არსებულ აღმოსავლეთ საზღვარზე…სსრკ უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის თავმჯდომარე მ.კალინინისსრკ უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის მდივანი ა.გორკინიმოსკოვი, კრემლი, 1944 წლის 12 ოქტომბერი”.(სუიცსა, ფ.600, აღწ.2, საქმე 585, ასლი).
რუკაზე გაჩნდა სოფლები: მზისა (ყოფილი სინტი), ზედვაკე (ყოფ. ხურზუკი), მადნისხევი (ყოფ. უჩკულანი), მთისძირი (ყოფ. კარტ-ჯურთი), ზემო ხიდისკარი, ახალშენი (ყოფ. ტაშკეპიური), იალბუზი (ყოფილი ელბრუსი), ბუხაიძე
საბჭოთა ხელისუფლების მიერ ყარაჩაელებისა და ბალყარელების გადასახლების შედეგად მოსახლეობისაგან დაცლილ ტერიტორიას მშრომელები ესაჭიროებოდა, ამიტომ, ცენტრის მითითებითსვანეთიდან და რაჭიდან ქლუხორის რაიონში ხუთი ათასზე მეტი ადამიანი ჩაასახლეს,
მადნისხევში – 200 კომლი სვანი, მთისძირში – 35 კომლი სვანი, ქვემო თებერდაში – 180 კომლი რაჭველი სოფელ გლოლადან და ჭიორადან, მზისაში – 72 კომლი სოფელ ღებიდან, ახალშენში – 18 კომლი უწერადან
აშენდა სკოლები, სახელოსნო სასწავლებლები, ბიბლიოთეკები, მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი, ახალი ავტოვაგზალი, კვებისა და გადამამუშავებელი მრეწველობის რიგი საწარმოები
1955 წლის 10 მარტს საქართველოს სსრ-ის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმმა მიიღო შემდეგი დადგენილება: “საბჭოთა კავშირის კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტის პრეზიდიუმის გადაწყვეტილების საფუძველზე, საქართველოს სსრ უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმმა, მხედველობაში მიიღო რა ქლუხორის რაიონის ტერიტორიული დაშორება საქართველოსთან და მისი მჭიდრო სამეურნეო-ეკონომიური, კულტურული კავშირები რსფსრ სტავროპოლის მხარესთან, აგრეთვე რსფსრ-ის თანხმობა ქლუხორის რაიონის სტავროპოლის მხარესთან მიერთების თაობაზე, დაადგინა: გადაეცეს საქართველოს სსრ ქლუხორის რაიონის ტერიტორია რუსეთის საბჭოთა ფედერაციულ სოციალისტურ რესპუბლიკას” (სუიცსა, ფ.1165, აღწ.8, საქმე 1034).
ყარაჩაელთა დეპუტატები მთავრობას წერდნენ – „ჩვენ ასევე არ ვითხოვთ იქ მცხოვრები სვანების დაუყონებლივ გასახლებას.ჩვენ ვიყავით ყარაჩაიში და ვნახეთ, რომ ქლუხორის გარდა, ფაქტიურად, ყველა რაიონი ცარიელია. შევხვდით იქ მცხოვრებ სვანებს და რუსებს, ისინი ჩვენს დაბრუნებას მიესალმებიან“
მართლაც, სვანები და რაჭველები უკან – სვანეთში და რაჭაში დაბრუნდნენ, „მათ თავიანთი ეზო-კარი, ბაღები და ბოსტნები უკლებლივ ყარაჩაელებს დაუტოვეს“
1957 წლიდან, კვლავ შეიცვალა რაიონის ტოპონიმიკა – ქლუხორს ეწოდა ყარაჩაევსკი, ახალშენს – კამენომოსტი, მაღარო გადაიქცა ელბრუსად, მთისძირი – კარტ-ჯურთად, ზედვაკე – ხურზუკად, მადნისხევი – უჩკულანად, მზისა – ნიჟნი თებერდად, შუამთა – დაუთად, შერთულა – მარა-აიგად
აქედან ჩანს, რომ, ე. წ. ალანთა ეკლესიები, სინამდვილეში აგებულნი იყვნენ აფხაზთა მეფეების მიერ, აფხაზთა მეფეები კი, მათი აგების პერიოდებშიც კი ზოგჯერ სვანები, კერძოდ, შავლიანები იყვნენ. ამჟამადაც კი, ამ ეკლესიებს ადგილობრივი ხალხები“სვანთა ეკლესიებს“ უწოდებენ, მაგრამ განსაკუთრებითაა ის აღსანიშნავი, რომ მე-13 საუკუნედან, ვიდრე თითქმის მე-19 საუკუნემდე, 500 წლის მანძილზე ამ ეკლესიებს უვლიდნენ და პატრონობდნენ სვანები, იყენებდნენ მათ ვითრცა სარწმუნოებრივ სიწმიდეებს და აქ ქართულენოვანი ღვთისმსახურება აღესრულებოდა, მათ შეძლეს ისიც, რომ რუსების კავკასიაში გაბატონებისას ეს ეკლესიები დამშვენებული იყო შესანუიშნავი ფრესკებით და ზოგიერთში შემორჩენილი გადახურვით. 500 წლის მანძილზე სვანთა პატრონობის გარეშე ისინი ნანგრევებად გადაიქცეოდნენ. თვით საბჭოთა ათეისტურმა ხელისუფლებამაც კი ამ ეკლესიების ოლქი სვანეთის რაიონში შეიყვანა, ამიტომაც, ამ ეკლესიებს უნდა ეწოდოს მათი ნამდვილი სახელი, რომლითაც მას იცნობენ ადგილობრივი ხალხები-„სვანთა ეკლესიები“ და არა ალანური ეკლესიები.
ლავროვის კვლევის შესაბამისად, სენტი, შოანა და არხიზ ზელენჯუკის ტაძრები არა ალანური არამედ სვანური ეკლესიებია
РАССЕЛЕНИЕ СВАНОВ НА СЕВЕРНОМ КАВКАЗЕ ДО XIX ВЕКА 1
Господствует мнение, будто Кавказский хребет всегда оставался крайним северным рубежом распространения картвельских племен. В настоящее время эту точку зрения нельзя считать правильной. Обратимся к фактам.При слиянии р. Джилги с р. Чегемом стоит старинная боевая башня, построенная в стиле, который не известен на Северном Кавказе. Она увенчана парапетом, в точности воспроизводящим форму парапетов многочисленных башен Сванети. 2 Народная молва приписывает постройку этой башни сванским мастерам.А. Фиркович в 1841 г., осматривая в Бизингийском ущелье развалины старинного христианского храма, видел на его стенах фрески с остатками грузинской надписи. 3У сванов существует предание, согласно которому верховья р. Кубани и часть бассейна р. Терека некогда принадлежали их предкам. Вот, например, что со слов сванов записал в 1887 г. В. Я. Тепцов: «Все земли по истокам Кубани и Терека… сванеты считают своими… Еще… лет 20-30 назад, сванеты брали с горцев Северного Кавказа арендную плату за земли по истокам Терека; плата эта прекратилась с покорением Западного Кавказа русскими… Сванеты на Северном Кавказе указывают башни одинаковой конструкции с сванетскими и говорят, что башни эти выстроены их предками, которым принадлежали эти земли и христианские могилы на них… На одном из истоков Кубани, Кичкенекол, сванеты указывают на развалины чрезвычайно древнего моста, как на доказательство их бывших владений. Здесь, по преданию, был город и крепость, сторожившая проход по ущелью этой реки в Сванетию. Как разложилось их государство и когда — сванеты не помнят». 4 В другой своей работе тот же автор замечает, что, по словам сванов, верховья р. Кубани в древности были населены сванами, которые потом были вытеснены за Главный кавказский [78] хребет тюркоязычными пришельцами. 5 В. В. Бардавелидзе и Р. Л. Харадзе сообщили автору этих строк, что в Сванети до сих пор еще существуют аналогичные предания.Показательно, что сванские предания согласуются с преданиями того населения, которое исторически сменило собою сванов Северного Кавказа. Так, население ущелья, по которому течет р. Восточный Черек, рассказывало, что первоначально там жили сваны и от них, будто бы, вели свое происхождение жители с. Сауты. М. Иванов, ссылаясь на мнение стариков-урусбиевцев, писал, что верховья р. Баксана в древности принадлежали сванам. 6 По преданию чегемцев, во времена одного из полулегендарных предков чегемских феодалов, Анфако, Баксанское ущелье принадлежало сванам и Анфако безуспешно пытался отвоевать его. 7 Лет 10 назад местный исследователь X. О. Лайпанов сообщил автору этих строк, что в верховьях р. Кубани им записано предание о том, что на месте с. Эльбрус в Баксанском ущелье в старину существовало сванское селение.Пребывание сванов в верховьях р. Кубани и на р. Баксане оставило след и в топонимике. Не будучи специалистом в области картвельских языков, ограничусь указанием только следующих фактов. Названия некоторых населенных пунктов в интересующем нас районе как бы дублируют названия сванских селений: Учкулан — Ушгуль, Хумара (древний Схумар) — Цхумар, Лашкута — Лашкети. Из них: Ушгуль, Цхумар и Лашкети находятся в Сванети; Учкулан и Хумара — в верховьях р. Кубани, а Лашкута — на р. Баксан. Из приведенных сопоставлений только названия Учкулан — Ушгуль допускают объяснение из тюркских языков, но они могут быть объяснены также из картвельских. 8 Объяснение остальных двух пар названий следует искать только в картвельских языках и, в первую очередь, в сванском языке. По разъяснению вице-президента Академии Наук Грузинской ССР А. Г. Шанидзе Лашкута происходит от сванских слов, означающих «место, где вешают». Отметим, что полулегендарный предок чегемских феодалов Ипар сын Анфако, проживавший в Лашкуте, носил имя, совпадавшее с названием одного из селений в Сванети (с. Ипар юго-восточнее Местии).
Известная гора с развалинами средневековой церкви около Хумары, в верховьях Кубани, фигурирует на картах и в литературе под именем Шоана, Шуана, Шона. Прилегающая к горе местность в XVIII и первой половине XIX вв. входила в состав абазинской территории. Поэтому нельзя пройти мимо возможности сопоставить название горы с абхазо-абазинским термином щ˳āნწā, означающим «сваны».
Приведенные данные позволяют предполагать, что в некую историческую эпоху часть Северного Кавказа, в первую очередь, верховья р. Кубани и р. Баксана, были населены сванами. Но предположение должно иметь опору в неподлежащем сомнению документе. Есть ли такой документ? Да, есть. Это — запись показаний одного кумыкского и двух кабардинских князей, сделанная в 1743 г. в Коллегии иностранных дел, в Петербурге. В записи сказано, что между народом харачай, обитающим [79] «в кубанских вершинах» и имеющим «татарский язык», с одной стороны, и «волостью Чегем», где в употреблении «особливый» язык (сванский?), но «они употребляют и татарский язык», с другой стороны, расположен «народ Соны». В русских документах XVII-XVIII вв. «сонами» называются изредка осетины и постоянно — сваны. То, что в нашем документе имеются в виду не осетины, видно как из точно указанного географического положения «сонов» (Баксанское ущелье), так и из того, что запись четко отличает «сонов» от осетин, которых она называет «дюгорами» и «сюрдюгорами». Указание на пребывание сванов в Баксанском ущелье нельзя считать ошибкой записи, так как лиц, со слов которых она составлена, нельзя заподозрить в плохой осведомленности в вопросах политической и этнической обстановки на территории, которая тогда была объектом постоянных захватнических претензий кабардинских князей. Хорошая осведомленность информаторов составителя документа обнаруживается из самого содержания записи, которая изобилует политико-экономическими и бытовыми подробностями. О баксинских сванах в записи говорится следующее:«Четвертый народ Соны, живут на вершинах реки Баксана, близ вершин реки Кумы и Кубани. Имеют особливый язык. Носят платье короткое с малыми фалдами, подобное немецкому. Волосы имеют длинные. Многие из оных и до ныне состоят в христианском законе. Есть у них и владельцы. Дорога к ним простирается через Баксан, где живут Большой Кабарды владельцы Магомет Коргокин с братьями, и надобно ехать 3 дня». 9К сожалению, запись не дает указания на северную границу распространения сванов на Северном Кавказе. Ссылка на трехдневный путь ничего не объясняет, так как нам не известен тот пункт, который осведомители считали началом этого пути. Можем только констатировать, что документ никого, кроме сванов, на Баксане не упоминает, а это значит, что территория сванов в начале 40-х годов XVIII в. непосредственно граничила с территорией, населенной кабардинцами. Где же проходила эта граница? Наличие картвельского названия у с. Лашкута (თითქმის ნალჩიკამდე ყაბარდო ბალყარეთში, ასევე, თებერდასთან ახლოს მდებარე შოანა-ხუმარას (ცხუმარის) ეკლესია არხიზის რეგიონის ჩათვლით ყარაჩაი-ჩერქეზეთში სვანებით იყო დასახლებული)о чем речь шла выше) позволяет считать, что сваны занимали земли от истоков р. Баксан до с. Лашкута включительно, т. е. все Баксанское ущелье до выхода р. Баксан на кабардинскую равнину. Северная граница расселения сванов до XIX в. в области верхней Кубани, исходя из топонимики, намечается ниже слияния р. Теберды с р. Кубанью.В. И. Абаев в своей последней книге пишет: «Северокавказские, в частности осетинские влияния, являются фактом, с которым полностью следует считаться историку сванского языка». В примечании к этому месту он добавляет, что автору в 1944 г. «приходилось отмечать в сванском, рядом с осетинскими, попутно балкарские, кабардинские и другие северокавказские элементы. Так, сванское წäრგ «князь» неотделимо от кабардинского წორკ «дворянин». 10 Нам кажется, что многие северокавказские элементы могли проникнуть в сванский язык именно в ту пору, когда сами сваны занимали часть территории Северного Кавказа. В этом отношении особенно интересно свидетельство В. И. Абаева о термине წäრგ. Возникает вопрос: почему кабардинское название «дворянина» на сванской почве выросло до значения «князь». 11 Если допустить, что сваны всегда жили только по южную сторону главного Кавказского хребта, т. е. за пределами [80] досягаемости захватнической политики кабардинских князей, то сванское переосмысление термина წორკ останется непонятным. Если же учесть, что сваны в известный период своей истории были непосредственными соседями кабардинцев и занимали ту часть северокавказских земель, которая долгое время являлась объектом захватнической политики кабардинских князей, то подобное переосмысление оказывается неизбежным. Кабардинские князья считали соседние с ними горские племена своими данниками и, как следствие этого, княжеское сословие этих племен кабардинский адат уравнивал в правах не с кабардинскими князьями, а с кабардинскими первостепенными дворянами. Князья северокавказских сванов, в глазах кабардинца XVII-XVIII вв., были поэтому не князья, а только дворяне. Сохранение сванами кабардинского термина წორკ в значении «князь» является не только еще одним подтверждением пребывания сванов на Северном Кавказе, но, кроме того, позволяет высказать предположение, что сваны на Северном Кавказе оказались в числе данников Кабарды.Хронологические рамки пребывания сванов на Северном Кавказе можно приблизительно установить лишь при учете истории нагорной полосы центральной части Северного Кавказа. Можно считать доказанным, что до татарского нашествия (XIII в.) эта полоса была заселена аланами, говорившими на языке, близком дигорскому диалекту осетинского языка. Известно, что позже здесь обосновались тюркоязычные племена. Можно утверждать, что распространение их по разным ущельям произошло не сразу. Предания считают первоначальным местом поселения их ущелье р. Восточного Черека, где до них, будто бы, жили сваны. Нам кажется, что пребывание тюркоязычного населения в этом ущелье в XIV-XV вв. можно считать несомненным. Такое заключение вытекает из разбора грузинской надписи на золотом кресте из церкви в с. Цховати. В переводе Е. Такайшвили эта надпись гласит:
«Спас цховатский я, Квенипневели эристав Ризия, пожертвовал цховатской пречистой богоматери имение двух дымов в Зенубане с его горами и равнинами. Попал в плен в Басиане и выкупился твоими вещами. Пусть никакой владетель не изменит». 12
Ризия Квенипневели сделал пожертвование в церковь с. Цховати в память того, что он, попав в плен «в Басиане», был выкуплен на средства этой церкви. Сел. Цховати, населенное грузинами, находится в верховьях р. Ксани и входит в состав Юго-Осетинской автономной области. Квенипневели — известная фамилия грузинских феодалов (эриставов), владевших Ксанским ущельем. Само ущелье лежит на пути в Северную Осетию, откуда северокавказские горцы не раз совершали набеги на Грузию. Надпись датируется XIV-XV вв.Е. Такайшвили не понял значения термина «басиан». По его мнению, Ризия был в плену в провинции Басиан, в верховьях р. Аракса (теперь в Турции). Но, во-первых, старая грузинская литература называет басианами тюркоязычное население Восточного Черека (см. соответствующие места в «Географии Вахушта», а также документы начала XIX в., опубликованные в «Актах Кавказской археографической комиссии»). Во-вторых, Ксанское ущелье отстоит от аракского Басиана намного дальше, чем от «басианов» Восточного Черека. В-третьих, частые военные столкновения жителей Ксанского ущелья с горцами центральной части Северного Кавказа [81] были реальным историческим фактом, чего нельзя сказать по отношению к аракскому Басиану. Исходя из сказанного, мы приходим к выводу, что «басиан» цховатской надписи означает то северокавказское тюркоязычное племя, которое и позже было известно грузинам под этим же именем. Уже в начале XVII в. это племя обитало в ущелье р. Восточного Черека. Когда оно там появилось? Цховатская надпись не дает на это прямого ответа. Но из нее видно, что «басианы» жили вблизи нынешней Северной Осетии, так как через нее, видимо, происходила большая часть военных и экономических общений Ксанского ущелья с Северным Кавказом. Северокавказская степь в то время была занята татарами и кабардинцами. Поэтому «басиан» цховатской надписи нужно искать в горах западнее нынешней Северной Осетии, и, скорее всего, в ущелье р. Восточного Черека. Наличие здесь тюрок уже в XIV-XV вв., с одной стороны, и отсутствие более достоверных, чем предания, доказательств пребывания здесь сванов — с другой, приводят к выводу: искать сванское население в истории Восточночерекского ущелья нет достаточных оснований.
Пребывание сванов или собственно грузин в Западночерекском (Хуламо-Бизингийском) ущелье как будто подтверждается грузинской надписью, которую там видел А. Фиркович. Но так как надпись могла быть сделана одиноким картвельским строителем, богомазом или священнослужителем, то вопрос о заселении в прошлом ущелья сванами хотя и не снимается, но остается пока открытым.То же самое приходится сказать и о Чегемском ущелье, где, кроме башни, построенной в сванском стиле, нет других следов пребывания сванов. Вопрос о сванах на Чегеме и Западном Череке осложняется из-за отсутствия исторических свидетельств. Известно лишь, что в 1743 г. оба эти ущелья были заселены тюркоязычными племенами. Но время появления там этих племен остается неизвестным.Пребывание сванов в верховьях Кубани и на Баксане подтверждается, как мы видели, не только преданиями, но и топонимикой. В отношении Баксана, кроме того, имеется свидетельство письменного источника. Для датировки пребывания сванов в этих местах интересен «статейный список» московских послов в Мегрелию 1639-1640 гг. Послы Ф. Елчин и П. Захарьев ехали через Кабарду и Сванетию, причем от Кабарды и до перевала через главный Кавказский хребет их путь пролегал по ущелью, населенному тем тюркоязычным племенем, которое позже, начиная с 1743 г., становится известным только в верховьях р. Кубани. Послы не называют реки, по ущелью которой они шли к перевалу. Можно было бы думать, что это была Кубань. Но когда они сообщают, что, перейдя перевал, попали к «сонам» «в деревню Влешкараш», 13 т. е. в сванское с. Лашхраш, то становится очевидным, что их путь лежал по Баксанскому ущелью. Таким образом, «Статейный список» Ф. Елчина и П. Захарьева является свидетельством пребывания в 1639-1640 гг. на Баксане не сванов и не урусбиевцев (поселившихся здесь позже), а того тюркоязычного племени, которое с XVIII в. известно в верховьях Кубани. Среди этого племени многие исследователи не раз записывали предания о переселении его с Баксана на Кубань. Приведенный нами документ подтверждает эти предания. Так как запись показаний кумыкского и кабардинских князей 1743 г. уже знает это племя только в верховьях Кубани, то, [82] значит, указанное переселение тюркоязычного племени совершилось в период между 1640 и 1743 гг. В промежутке между этими годами произошло и заселение Баксанского ущелья сванами.Для того чтобы решить, когда сваны выселились с берегов Баксана, необходимо прежде всего ответить на другой вопрос: с какого времени появились там урусбиевцы?И. Гильденштедт в 1773 г. дает подробное описание горских племен Северного Кавказа, но ничего не знает ни об урусбиевцах, ни о северокавказских сванах. Из текста его сочинения следует, что Баксанское ущелье в то время вообще не имело постоянного населения, хотя считалось территорией, подвластной кабардинским князьям. 14 То же самое видим и в сочинении П. Палласа, сведения которого относятся к 1793-1794 гг. 15 Но последний просто не знал происшедшей после И. Гильденштедта перемены. Во всяком случае, Я. Рейнеггс, путешествовавший по Кавказу до П. Палласа, в самом начале 1780-х годов отметил, что «на баксанских горах… пасут (свой скот. — Л. Л.) 160 бедняков племени Орузпи». 16 Из приведенных данных заключаем, что урусбиевцы появились на Баксане между 1773 г. (путешествие Гильденштедта) и началом 1780-х годов (путешествие Я. Рейнеггса.) С таким заключением согласуются и данные исторического фольклора урусбиевцев, по свидетельству которых, один из бизингийских феодалов, — Чепеллеу, сын Урусбия Суншева, не поладив с родственниками, переселился во второй половине XVIII в. на Баксан, где пришедшие с ним подданные его стали численно увеличиваться за счет выходцев с верховьев Кубани.Приведенный материал достаточен для вывода, что не натиск урусбиевцев заставил сванов покинуть Баксан. В ту пору урусбиевцы для этого были слишком слабы. Их переселение на Баксан было переселением на свободные земли. Сваны ушли за перевал задолго до появления урусбиевцев, во всяком случае, до путешествия И. Гильденштедта.Разбор источников устанавливает, что сваны овладели Баксанским ущельем (на всем его протяжении) между 1640 и 1743 гг., а оставили его (видимо под давлением Кабарды) в период между 1743 и 1773 гг. Пребывание сванов в верховьях Кубани должно быть отнесено к более раннему времени, именно — до переселения сюда тюрок с Баксана, т. е. грубо говоря, до рубежа XVII-XVIII вв. Так как до монгольского нашествия верховья Кубани находились в руках аланов, то появление здесь сванов могло произойти между XIV и XVII вв. К сожалению, более точная датировка пока невозможна.Согласно дополнению к Никоновской летописи, в 1562 г. 500 стрельцов с головою Григорием Семеновым и 500 казаков при пяти атаманах по царскому приказу ходили вместе с кабардинским князем Темрюком (тесть Ивана Грозного) против недругов последнего. Главным из этих недругов в дополнении к Никоновской летописи назван кабардинский князь Шепшук. В числе «Шепшуковых улусов», т. е. подвластных Шепшуку земель, упоминается взятый у него г. Кован, может быть от ногайского Кобан, что значит р. Кубань. Главная же ценность для нас свидетельства дополнения к Никоновской летописи заключается в указании, [83] что кабардинцы Темрюка вместе с царскими людьми отвоевали у Шепшука много «сонских кабаков», т. е. сванских поселений. 17Допустимо ли предполагать, что кабардинский князь Шепшук мог владеть частью закавказской Сванети и что именно ее потом отнял у него Темрюк? Конечно, нет. Дополнения к Никоновской летописи доказывают, что в XVI в. на Северном Кавказе было значительное сванское население. С другой стороны, упоминание этим документом г. Кована дает возможность предполагать, что сваны, входившие в число «Шепшуковых улусов», в середине XVI в. проживали в верховьях Кубани. Во всяком случае это положение согласуется с другими нашими материалами.
Таким образом, на основе приведенных материалов, можно сказать, что расселение сванов на Северном Кавказе до XIX в. не подлежит сомнению.
ძველ წყაროებზე დაყრდნობით დაკვირვებული მკვლევარი აქვეყნებს ნაშრომს, რომელიც ნათლად აჩვენებს თუ როგორ გამოაძევეს სვანები ჩრდილოეთ კავკასიიდან სასტიკი მეთოდებით, რომელსაც გენოციდად მიიჩნევს ავტორი
ЗАБЫТЫЙ ГЕНОЦИД СВАНОВ НА СЕВЕРНОМ КАВКАЗЕ
https://mshwan1.livejournal.com/1284.html
(სვანების დავიწყებული გენოციდი ჩრდილოეთ კავკასიაში)
1563 (7072) г. Октябрь
…Того же месяца октября в 3 день приехал ко царю и великому князю Ивану Васильевичю всея Русии Григорей Семенов сын Плещеева ис Черкас Пятигорских, а посылал его царь и великий князь в Черкасы к Темгрюку-князю Айдаровичю посольством и оберегати его от его недругов от черкас, которые от него отступили и которые ему тесноту чинили. А сказывал Григорей. – Пришел он в Астрохань в 71-м году ноября в 3 день, а Темгрюк-князь был в то время от своих недругов приехал в Астрохань и с сыном своим з Домануком. И Темгрюк-князь и сын его Доманук-мирза в Черкасы пришли декабря в 6 день, а Григорей в Черкасы с ними же пришел, а с ним голова стрелецкая Григорей Вражской, а с ним стрельцов 500 человек да пять атаманов казачьихс казаки, а казаков с ними 500 человек. И Темгрюк со государьскими людьми недругом своим недружбу довел и в свою волю их привел, а воевал Шепшуковы улусы да воевал Татцкие земли близ Скиньских городков, и взяли три городки: город Мохань, город Енгирь, город Каван, и мирзу Телишку убили и людей многих побили. А те городки были Шепшуковы княжие, и люди тех городков добили челом Темгрюку-князю, и дань Темгрюк-князь на них положил. И воевали землю их одинатцеть дней, и взяли кабаковМшанских и Сонских сто шестьдесят четыре, и людей многих побили и в полон имали, да взяли четырех мурз: Бурната, Ездноура, Бурнака, Дудыля(Кабарда ни в XVI в., ни позднее не сложилась в единое государство, но состояла из ряда небольших феодальных владений, враждовавших между собою. Главенство большего, старшего князя было в значительной степени номинальным. Как видно из известной летописи, Темрюк Идаров стремился, пользуясь русской помощью, укрепить свою власть и оказать сопротивление крымско-турецкой агрессии. Шепшуковы улусы – владение кабардинского князя Пшеапшоко Каитукова, который придерживался крымской ориентации и находился в союзе с князем Малой Ногайской орды Казыем Ураковым, вассалом Крыма. Владение Пшеапшоки находилось в будущей Большой Кабарде и было известно позднее по имени его сына Казыя Пшеапшокова под названием Казыевой Кабарды. )А отпустил Темгрюк Григориа ко царю и великому князю.
http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XVI/Russ_Kab_otn_1/1-20/4.htm
Е.Н. Кушева пишет: “Документы конца XVI и XVII вв. дают материал для определения Сонских кабаков.
“Соны” русских источников — это сваны, для которых русские приняли грузинскую форму их названия; но термин Сонская земля употреблялся тогда в более широком смысле… Отсюда название перевальных путей из Кабарды в Грузию “Сонскими щелями”. Как видно, Соны (Сонэ), Суаны — это грузинская форма этнонима сван, распространенная и среди адыгов.
С. Н. Бейтуганов.Кабардинские фамилии: истоки и судьбы. – Нальчик: Эльбрус, 1989. – 184 с
http://circas.ru/index.php?newsid=1615
Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа.Наталия Георгиевна Волкова.Наука,, 1973
http://rbedrosian.com/va2.htm
Хулам — на западном берегу Черек-Хахо, где проживают сванские семьи, которые до сих пор [323] одеваются полностью по-имеретински и называются «сони»
http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XIX/1820-1840/Blaramberg/text28.htm
Свани, во множ. сванети, или сони, или сонета, [так] называют грузины народ, который сам себя называет шнау.
ИОГАНН АНТОН ГИЛЬДЕНШТЕДТ.ПУТЕШЕСТВИЕ ПО КАВКАЗУ.Путешествие и наблюдения в Грузии в 1771 г.
запись показаний одного кумыкского и двух кабардинских князей, сделанная в 1743 г. в Коллегии иностранных дел, в Петербурге. В записи сказано, что между народом харачай, обитающим [79] «в кубанских вершинах» и имеющим «татарский язык», с одной стороны, и «волостью Чегем», где в употреблении «особливый» язык (сванский?), но «они употребляют и татарский язык», с другой стороны, расположен «народ Соны»…
«Четвертый народ Соны, живут на вершинах реки Баксана, близ вершин реки Кумы и Кубани.
http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XVIII/1740-1760/Pok_knjazej_1743/text.phtml
Он называет себя тсон; соседи называют его по-разному — сваны, сонты, тсинты, а самые скалистые долины они называют Сванетией.
http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XVIII/1760-1780/Reineggs/text2.htm
В. Я. Тепцов: «Все земли по истокам Кубани и Терека… сванеты считают своими… Еще… лет 20-30 назад, сванеты брали с горцев Северного Кавказа арендную плату за земли по истокам Терека; плата эта прекратилась с покорением Западного Кавказа русскими… Сванеты на Северном Кавказе указывают башни одинаковой конструкции с сванетскими и говорят, что башни эти выстроены их предками, которым принадлежали эти земли и христианские могилы на них… На одном из истоков Кубани, Кичкенекол, сванеты указывают на развалины чрезвычайно древнего моста, как на доказательство их бывших владений. Здесь, по преданию, был город и крепость, сторожившая проход по ущелью этой реки в Сванетию. Как разложилось их государство и когда — сванеты не помнят»
В. Я. Тепцов. Сванетия (Географический очерк). «Сб. материалов для описания местностей и племен Кавказа», вып. X, Тифлис, 1890, стр. 56, ср. еще стр. 63.
Показательно, что сванские предания согласуются с преданиями того населения, которое исторически сменило собою сванов Северного Кавказа. Так, население ущелья, по которому течет р. Восточный Черек, рассказывало, что первоначально там жили сваны и от них, будто бы, вели свое происхождение жители с. Сауты. М. Иванов, ссылаясь на мнение стариков-урусбиевцев, писал, что верховья р. Баксана в древности принадлежали сванам.
М. А. Иванов. В ущелье р. Баксана. «Известия Кавказского отделения Русского географического общества», XV, № 1, Тифлис, 1902, стр. 11.
По преданию чегемцев, во времена одного из полулегендарных предков чегемских феодалов, Анфако, Баксанское ущелье принадлежало сванам и Анфако безуспешно пытался отвоевать его.
В. Миллер и М. Ковалевский. В горских обществах Кабарды. «Вестник Европы», 1884, кн. 4, стр. 562-568.
Лет 10 назад местный исследователь X. О. Лайпанов сообщил автору этих строк, что в верховьях р. Кубани им записано предание о том, что на месте с. Эльбрус в Баксанском ущелье в старину существовало сванское селение.
Пребывание сванов в верховьях р. Кубани и на р. Баксанеоставило след и в топонимике. Не будучи специалистом в области картвельских языков, ограничусь указанием только следующих фактов. Названия некоторых населенных пунктов в интересующем нас районе как бы дублируют названия сванских селений: Учкулан — Ушгуль, Хумара (древний Схумар) — Цхумар, Лашкута — Лашкети. Из них: Ушгуль, Цхумар и Лашкети находятся в Сванети; Учкулан и Хумара — в верховьях р. Кубани, а Лашкута — на р. Баксан. Из приведенных сопоставлений только названия Учкулан — Ушгуль допускают объяснение из тюркских языков, но они могут быть объяснены также из картвельских.
Одно из таких объяснений в отношении Ушгуля нам известно у К. Ф. Гана. Опыт объяснения кавказских географических названий. «Сб. материалов для описания местностей и племен Кавказа», XL, Тифлис, 1909, стр. 143.
Объяснение остальных двух пар названий следует искать только в картвельских языках и, в первую очередь, в сванском языке. По разъяснению вице-президента Академии Наук Грузинской ССР А. Г. Шанидзе Лашкута происходит от сванских слов, означающих «место, где вешают». Отметим, что полулегендарный предок чегемских феодалов Ипар сын Анфако, проживавший в Лашкуте, носил имя, совпадавшее с названием одного из селений в Сванети (с. Ипар юго-восточнее Местии).
Известная гора с развалинами средневековой церкви около Хумары, в верховьях Кубани, фигурирует на картах и в литературе под именем Шоана, Шуана, Шона. Прилегающая к горе местность в XVIII и первой половине XIX вв. входила в состав абазинской территории. Поэтому нельзя пройти мимо возможности сопоставить название горы с абхазо-абазинским термином щ˳ānwā, означающим «сваны».
Согласно дополнению к Никоновской летописи, в 1562 г. 500 стрельцов с головою Григорием Семеновым и 500 казаков при пяти атаманах по царскому приказу ходили вместе с кабардинским князем Темрюком (тесть Ивана Грозного) против недругов последнего.
Главным из этих недругов в дополнении к Никоновской летописи назван кабардинский князь Шепшук. В числе «Шепшуковых улусов», т. е. подвластных Шепшуку земель, упоминается взятый у него г. Кован, может быть от ногайского Кобан, что значит р. Кубань. Главная же ценность для нас свидетельства дополнения к Никоновской летописи заключается в указании, что кабардинцы Темрюка вместе с царскими людьми отвоевали у Шепшука много «сонских кабаков», т. е. сванских поселений.
Допустимо ли предполагать, что кабардинский князь Шепшук мог владеть частью закавказской Сванети и что именно ее потом отнял у него Темрюк? Конечно, нет.
Дополнения к Никоновской летописи доказывают, что в XVI в. на Северном Кавказе было значительное сванское население. С другой стороны, упоминание этим документом г. Кована дает возможность предполагать, что сваны, входившие в число «Шепшуковых улусов», в середине XVI в. проживали в верховьях Кубани. Во всяком случае это положение согласуется с другими нашими материалами.
Полное собрание русских летописей, XIII, 2-я половина. СПб., 1906, стр. 371.
РАССЕЛЕНИЕ СВАНОВ НА СЕВЕРНОМ КАВКАЗЕ ДО XIX ВЕКА-Доклад на сессии по вопросам этнографии Кавказа, 15-21 ноября 1949 г. в Тбилиси.Лавров Л. И
http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XVIII/1740-1760/Pok_knjazej_1743/text.phtmlhttps://mshwan1.livejournal.com/1284.html
ისმის კითხვა, ნამდვილად ცხოვრობდნენ ქართველები ჩრდილო კავკასიის ამ რეგიონში? დიახ, არსებობს პირდაპირი წყარო, ეს არის ევლია ჩელები, რომელიც მრავალგზის მიუთითებს ჩრდილოკავკასიაში ქართველთა ცხოვრების შესახებ იალბუზის რეგიონიდან ვიდრე კასპიის ზღვამდე, და მიუთითებს ასევე ქართული ენის დომინანტობის შესახე ჩრდილოეთ კავკასიის ზოგიერთ რეგიონში.
გვიან დროსაც კი, საქართველოს სახელმწიფოებრიობრივი მთლიანობის დარღვევის შემდეგაც, გვაქვს ევლია ჩელების ცნობა, რომ იმ ტერიტორიაზე, რომელსაც ოდესღაც „მთის ალანია“ ერქვა, ტაუსულტანში, იალბუზის რეგიონიდან დაღესტნამდე მის დროს, ამუ მე-17 საუკუნეშიც კი ქართული ენა მოსახლეობის ერთერთ უმთავეს სალაპარაკო ენას წარმოადგენდა, ამ მხრივ, ჩრდილო კავკასიააში ქართულ ენასის გავრცელებასთან დაკავშირებით, ევლია ჩელების ცნობა ძალზე ჰგავს თეიმურაზ ბატონიშვილის ცნობას. ჩერქეზეთის ერთ ნაწილში – ტაუსულტანში 12000 ადგილობრივი „აზნაურისაგან“ შედგენილი ქართულენოვანი ჯარის შესახებ, ევლია ჩელებისავე ცნობით ტაუსულტანი ვრცლად იყო განფენილი იალბუზის შემოგარენიდან დაღესტნამდე. ცნობილია, რომ კავკასიის ალანია იალბუზის შემოგარენსაც მოიცავდა. ასევე ევლია ჩელები მიუთითებს ჩრდილოკავკასიის ამ რეგიონში ქართული ენის გავრცელების შესახებ. დაღესტანშიც კი, სადაც, არაბული წყაროების ცნობებით არსებობდა თავად-აზნაურთა ინსტიტუტი, რომელიც ეწინააღმდეგებოდა აქ მუსულმანობის გავრცელებას, იგივე წყაროები ასახელებენ აქ ქართულთა სოფლებს, რაც განხილულია წიგნში „საქართველოს ეკლესიის იურისდიქცია ჩრდილოეთ კავკასიაში“.
ჩვენთვის ახალი წყაროები ადასტურებს ამ ფაქტს, მაგალითად, როგორც აღინიშნა, ევლია ჩელები, მე-17 ს. თურქი მოგზაური, თავის წიგნში აღნიშნავს, რომ ჩერქეზეთის მნიშვნელოვან ნაწილში (ყაბარდოში) უმთავრეს სამხედრო ძალას წარმოადგენდა – „12 ათასი აზნაური“, ასევე ამ ქვეყანაში ყველაზე მეტად გავრცელებული ენა იყო ქართული ენა.
ჩერქეზეთში ევლია ჩელები მოიხსენიებს „12 000 აზნაურს“, აზნაური კი ქართული „ფეოდალური“ ტიტულია.
ისმის კითხვა, რას ნიშნავს ეს? ნუთუ მართლა მართავდა ჩერქეზეთის ერთ ნაწილს 12 000 ქართულენოვანი „აზნაური“, როგორც ჩელები უწოდებს მათ?
ეს ნიშნავს, რომ ჩელებისათვის წარსულში ჩერქეზეთი, ყოფილი ალანია, ანდა ყოფილი ოსეთი, წარმოადგენდა ქართული სოციალური ანუ სახელმწიფოებრივი სივრცის ნაწილს და ამ სივრციდან გასვლის შემდეგაც იქაურ დიდკაცობას შეუნარჩუნდა ძველი ტიტული -„აზნაური“.
ეს დასტურდება, იმ ფაქტითაც, რომ მე-17 საუკუნეშიც კი, მათი ძირითადი ენა იყო ქართული, ანუ ევლიას დროს ისინი ახალი გასულები იყვნენ ქართული სოციალურ-კულტურული სივრციდან და ჯერ კიდევ ჰქონდათ შენარჩუნებული ძველი ტიტულები, ასევე ცოდნა ქართული ენისა.
ევლია ჩელები წერს- „…Все дороги ведут к горе Эльбрус. Эта местность является пограничной областью Таустана. ..…Эта страна и представляет собой изначальное Дагестанское падишахство, которое называют Таусултан. ..Языки их — грузинский и черкесский. Их армия состоит из двенадцати тысяч азнауров, вооруженных двумя тысячами ружей. И все они мусульмане [98] шафиитского толка. Но вместе с тем они считаются черкесским племенем. Во все времена они поддерживали связь с грузинским народом, и потому особенности их говоров свидетельствуют о связях с языками грузинским, персидским и кумыкским…Эта река начинается с не покрытых снегом вершин Грузинских гор и впадает в реку Терек… Описание древних городов и великого города земли Дагестанской, то есть описание древнего города Ирак-и Дадиан… население Ирак-и Дадиан составляли люди грузинского происхождения. Это были люди сильные и храбрые, они не покорились Тимур-хану. Поэтому Тимур-хан осадил Ирак-и Дадиан. Обратив за семь дней и ночей этот город с его семью крепостями в руины, он убил бахистанского султана, который был там падишахом“ (ЭВЛИЯ ЧЕЛЕБИ, КНИГА ПУТЕШЕСТВИЙ, СЕЙАХАТНАМЕ, ЗЕМЛИ СЕВЕРНОГО КАВКАЗА, ПОВОЛЖЬЯ И ПОДОНЬЯ, III, [ПУТЬ ЧЕРЕЗ ЗЕМЛИ БОЛЬШОЙ И МАЛОЙ КАБАРДЫ], ПОДРОБНОЕ ОПИСАНИЕ ОБШИРНОЙ СТРАНЫ ДРЕВНЕГО НАРОДА КАБАРТАЙ 1).
http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Celebi5/text3.phtml?id=7005
ანუ ევლია ჩელები წერს –
„იალბუზი არის სასაზვღვრო ზონა დაღესტნის საფადიშახოსი, რომელსაც ეწოდება „ტაუსულტანი“ (ტაუსტანი), მათი ენებია ქართული და ჩერქეზული, მისი არმია შედგება 12 000 (თორმეტი ათასი) „აზნაურისაგან“, ისინი ყველანი მუსულმანებია, ყველა ერთად ჩერქეზების ტომის წევრებად ითვლებიან. ყველა დროში, მუდამ, მათ კავშირი ჰქონდათ ქართველ ხალხთან, და ამიტომ მათი ლაპარაკის თავისებურება მოწმობს ქართულ ენასთან მათ კავშირს, ასევე სპარსულთან და კუმიკურთან. აქაური მდინარე გამოედინება საქართველოს თოვლიანი მთებიდან და უერთდება თერგს. ძველი ქალაქებისა და დაღესტნის ძველი ქალაქის ირაკ-ი-დადიანის აწერილობა ასეთია: ირაკ-ი-დადიანის მოსახლეობას წარმოადგენდა ქართული წარმოშობის ადამიანები, ისინი იყვნენ უშიშარნი და ძლიერები, არ დაემორჩილნენ თემურ-ხანს. ამიტომ თემურ-ხანმა ალყა შემოარტყა ირაკ-ი-დადიანს, და ეს ქალაქი 7 დღის მანძილზე თავისი 7 ციხე-სიმაგრით, ნანგრვებად გადააქცია. მოკლა იქაური ბახისტანის სულთანი, რომელიც იქ ფადიშახი იყო“(ЭВЛИЯ ЧЕЛЕБИ, КНИГА ПУТЕШЕСТВИЙ, СЕЙАХАТНАМЕ, ЗЕМЛИ СЕВЕРНОГО КАВКАЗА, ПОВОЛЖЬЯ И ПОДОНЬЯ, III, [ПУТЬ ЧЕРЕЗ ЗЕМЛИ БОЛЬШОЙ И МАЛОЙ КАБАРДЫ], ПОДРОБНОЕ ОПИСАНИЕ ОБШИРНОЙ СТРАНЫ ДРЕВНЕГО НАРОДА КАБАРТАЙ 1).
ჰტტპ://წწწ.ვოსტლიტ.ინფო/თეხტს/რუს10/ჩელები5/ტეხტ3.პჰტმლ?იდ=7005
ევლიას მიერ ქართული სოციალური ტერმინის, „აზნაურის“ გამოყენება, მიუთითებს, რომ ამ საჯარისო ნაწილის ოფიცრებს ნამდვილად ერქვათ სახელი „აზნაური“. მათ მიერ ქართული ენის ფლობა (ქართულ ენას ამ ქვეყნის ენათა ჩამონათვალში ევლია პირველ ადგილზე აყენებს) მიუთითებს, რომ ჩვენი ზემოთ მოყვანილი მოსაზრება სიმართლეა, კერძოდ, რომ თემურ-ლენგის შემოსევამდე ჩრდილოეთ კავკასიის უპირველესი და ყველაზე მეტად განვრცობილი ენა იყო ქართული ენა და მოსახლეობასაც გააჩნდა ქართული თვითშემეცნება.
თემურ ლენგის შემდეგ მალევე ოქროს ურდოს მხედართმთავრ ედიგეის დროს ჩრდილო კავკასიში ადიღეური ტომების გაბატონებისა და ისლამის გავრცელების შემდეგ ვითარება კარდინალურად შეიცვალა, კერძოდ კი ჩრდილო კავკასიის ადგილობრივმა ქართულენოვანმა დიდებულებმა და ხალხმა მიიღო ისლამი და ასიმილირდა ადიღეველებში, თუმცა კი ერთ ხანს მათ კიდევ სცოდნიათ ქართული ენა და, ევლიას ცნობით, იყენებდნენ კიდეც მას. ამასთანავე, შეუნარჩუნებიათ ტრადიციული სოციალური წყობა ანუ, „აზნაურობა“ ძველებურადვე შეადგენდა ამ ქვეყნის სამხედრო წყობის საფუძველს.
ევლია ჩელების სხვა ცნობებიც სრულ საფუძველს იძლევიან ვიფიქროთ, რომ ქართული ენა არა მხოლოდ ჩერქეზეთის ნაწილში, რამედ ჩრდილო კავკასიის ქალქებსა და დაღესტანშიც იყო გავრცელლებული.
ამას მიუთითებს ევლია ჩელების ცნობა ჩრდილო კავკასიის ყველაზე დიდ ქალაქ დედიაკოვსა (ირაკ-ი-დადიანსა), ასევე, მის ოლქსა და დაღესტანში ქართული ენის გავრცელების შესახებ. ამ უკანასკნელს ადასტურებს სხვა არაბულენოვანი წყაროებიც, ესენია, ირხანის ისტორია და დერბენდ ნამე.
ევლია ჩელების ცნობით ჩრდილო კავკასიის უდიდესი ქალაქი დედიაკოვი (ტეტიაკოვი), დასახლებული იყო „ქართული წარმომავლობის ხალხით“, რომელნიც ქალქის აღებისას დახოცა თემურ-ლენგმა. ამ ქალაქის ქართული წარმომავლობის მოსახლეობა გმირულად 7 დღის მანძილზე იცავდა ქალაქს.
ის ამის შესახებ წერს და კიდევ ერთხელ გავიმეორეთ მის ნათქვამს –
„в очень древние времена столицей падишахов Дагестана был именно указанный город. ..Ирак-и Дадиан. ..он стал столицей Хулагу-хана, …В конце концов он сделался столицей дагестанских падишахов. .. во время похода, совершенного Тимур-ханом …население Ирак-и Дадиан составляли люди грузинского происхождения. Это были люди сильные и храбрые, они не покорились Тимур-хану. Поэтому Тимур-хан осадил Ирак-и Дадиан. Обратив за семь дней и ночей этот город с его семью крепостями в руины, он убил бахистанского султана, который был там падишахом. /778/ В настоящее время город находится под властью таустанского султана. .. ..в городе было двести тысяч владельцев домов неописуемой красоты. Там сохранились ..христианские монастыри и лавки, где торговали сдой и тканями…Но Ирак-и Дадиан лежит в развалинах,
ჰტტპ://წწწ.ვოსტლიტ.ინფო/თეხტს/რუს10/ჩელები5/ტეხტ3.პჰტმლ?იდ=7005
ამ ჟამად არასწორად აღინიშნება, რომ ჩრდილო კავკასიის უდიდესი ქალაქი ირაკ-ი-დადიანი ანუ დედიაკოვო, თითქოსდა იყო „ალანური ქალაქი“, მაშინ როცა ამ ქალაქ დედიაკოვოს – ევლია „ქართული წარმოშობის ხალხით დასახლებულად“ მიიჩნევდა, რომელთაც ამ ქალაქში ჰქონდათ 200 000 ქვის სახლი და შესანიშნავი ქრისტიანული მონასტრები და სავაჭრო ნაგებობები.
ამჟამად ვიკიპედიაში არასწორად იწერება თითქოსდა დედიაკოვო ანუ ირაკ-ი-დადიანი დასახლებული იყო ბერძნებით და ქაშაგებით, მაშინ როცა ევლიას პირდაპირი ცნობით ეს ქალაქი „ქართული წარმოშობის ხალხით“ იყო დასახლებული. население Ирак-и Дадиан составляли люди грузинского происхождения შესაბამისად არასწორია ვიკიპედიის უმართებულო ცნობა, თითქოსდა ის ალანური ქალაქი იყო, რადაგანაც ევლია ჩელების ცნობით ის ქართველებით იყო დასახლებული. ანდა მთის ალანები-ქართველი ხალხის ერთერთ ტომს შეადგენდა, მართალაც ალანებს ქართველი ხალის ერთერთ ნაწილად მიიჩნევდა იოანე ცეცეИоанн Цец: (585) Иберы, абазги и аланы – одного рода
Иберы, абазги и аланы — одного рода, при этом аланы занимают последнее …
Иберы, абазги и аланы — одного рода, при этом аланы занимают последнее третье место. […] Массагеты являются абазгами
შესაბამისად, ვიკიპედია არასწორად წერს – Тетяков, Дедяков — средневековый (X—XIV) аланский город на Северном Кавказе. Также в городе проживали греки и косоги…Эвлия Челеби называет Татартуп «Ирак-и Дадианом»,[3] это название, возможно, состоит в связи с именем «Дедяков».
საინტერნეტო სივრცისაგან განსხვავებით, სულ სხვა ფაქტს აღწერს საიმედო წყარო – ევლია ჩელების აღნიშნული თხზულება.
ევლიას ცნობით დედიაკოვის ანუ „ირაკ-ი-დადიანის“ ოლქში და საეროდ მის მომიჯნავე ქვეყნებში, მათ შორის დაღესტანში, საერთოდ არ იხმარებოდა არც ალანური და არც ოსური ენები, მაგრამ აქ ქართული ენა ჯერ კიდევ იყო გავრცელებული, სხვა ენებთან ერთად, ამასთან დაკავშირებით ევლია წერს –
В настоящее время в этих странах чаще всего встречаются такие языки: монгольский и похожие на него языки, кайтакский, кумыкский, легзи-лезганский, чагатайский, грузинский и подобные им. Надписи, встретившиеся нам на могилах, большей частью были сделаны на вышеперечисленных языках.
ჰტტპ://წწწ.ვოსტლიტ.ინფო/თეხტს/რუს10/ჩელები5/ტეხტ3.პჰტმლ?იდ=7005
ევლია წერს – „ამჟამინდელ დროს ამ ქვეყნებში გვხვდება შემდეგი ენები: მონღოლური და მისი მსგავსი ენები, ჩინური, კუმიკური, ლეზგური, ჩაგატაური, ქართული და მათი მსგავსნი, წარწერები, რომელნიც გვხვდება მათ საფლავებზე, უმეტეს წილად გაკეთებული იყო ზემოჩამოთვლილ ენებზე“
ჰტტპ://მეუფეანანია.ინფო/ევლია/
სვანები ჩრდილო კავკასიის ამ რეგიონიდან (სენტის, შოანასა და არხიზის მომცველი ოლქიდან) გამოაძევეს ორ ტალღად, პირველედ ივან გროზნის რუსი მეთოფეებისა და ადიღების გაერთიანებულმა ლაშქარმა, რომელთაც 500 სვანური სოფელი გადაწვეს, ხოლო მეორეჯერ ყირიმელი ხანების ლაშქარმა, რომელნიც ამ რეგიონში მათ შემდეგ შემოვიდნენ და რუსული გავლენის განვრცობას ეწინააღმდეგებოდნენ. ამ დროს მათ აქ ჩამოასახლეს ყუბანისპირეთიდან თურქულენოვანი მომთაბარეები, ამჟამინდელი ყარაჩაელებისა და ბალყარების წინაპრები. ქრისტიანი სვანების მეორე დიდი ტალღა აქედან მესტიისაკენ დაიძრა, ხოლო დარჩენილებმა მიიღეს მუსულმანობა და შეერწყნენ გაბატონებულ ახალ ხალხს.
შოანა – სვანების ეკლესია
Шоанинский храм
სვანეთის მახლობლად, ამჟამინდელ ყარაჩაიში, მდებარეობს ნაქალაქარი ხუმარა, რომელსაც წარსულში ცხუმარი ერქვა, ის უნიკალური ძეგლია, რომელიც სპაციალისტებსაც აოცებს და მიაჩნიათ მსოფლიო მნიშვნელობის კულტურულ მემკვიდრეობად.
https://museumkchr.ru/branches/74-humarinskoe-gorodische-shimar-shimaris-viiix-vv.html.
ამ ნაქალაქართან ახლოს ერთ-ერთ გორაკს „თამარის მთა“ ეწოდება, საქართველოს წმიდა მეფის თამარის სახელის მოსახსენიებლად. თამარის მთაზე არის კიდევ ერთი ნაქალაქარი, რომელიც წარსულში დიდი ქალაქი ყოფილა. დღემდეა შემორჩენილი კოშკებისა და ნაგებობების ნაშთები. მახლობლადაა ასევე ნეკროპოლი, განსასვენებელი, რომელსაც „მკვდართა ქალაქი“ ეწოდება. აქ 1000 -მდე ნეშტია ნაპოვნი, 100-მდე სარკოფაგი. ყარაჩაიში ყველას ამათ თამარის სახელს უკავშირებენ და ყარაჩაის ამ რეგიონში უწოდეს „თამარის ციხე“, „თამარის მთა“, „თამარის ქვაბები“ და სხვა. მაგრამ, ბოლო თითქმის ნახევარი საუკუნეა, ყოველი საშუალებით ცდილობენ აღმოხვარან თამარის ხსენება და ქართველ მშენებელთა სახელი, რომელიც შემონახული ჰქონდა ადგილობრივ უკვე მუსლიმ მოსახლეობას (крепости Тамар-кала, а также название пещеры, горы и местности Тамара).
Вплотную примыкая к Хумаринскому городищу на горе Тамара (названной в честь знаменитой грузинской царицы) находится ещё один из крупнейших городов Алании, вернее — его городище. По дороге к нему стоит менгир (4,2м х 0,8м х 0,42м) VIII-X вв. Это древние дорожные указатели на караванных путях. Дорога к городу на Тамаре была вымощена по всей длине, она огибала гору и выводила к поселению и каменной башне (VIII-XI вв.). Башня имела форму прямоугольника со сторонами 4,5м х 4м, с толщиной стен 1,2м. Камень, как и на всех подобных сооружениях, был сложен на известковом растворе. Башня была разрушена, ныне сохранившаяся высота стен составляет 1м. Историки полагают, что его население составляло около 8 тыс. человек. Теперь же от него остались лишь основание башни, остатки инженерных коммуникаций на горе и вокруг неё, и неподалеку в верховьях ущелья Шубшурук некрополь- «город мёртвых». Здесь было захоронено около 1000 человек. Свыше 100 гробниц, как для групповых погребений, так и для одиночных, выбиты в отвесных скалах. Входные отверстия, без исключения, ориентированы на юг.
Автор: МД Каракетов · 2020 — К Древу, согласно преданиям, приезжала грузинская царица Тамара (Тамар-бийче), с именем которой сохранилось название крепости
езжала грузинская царица Тамара (Тамар–бийче), с именем которой сохранилось название крепости Тамар-кала, а также название пещеры, горы и местности Тамара …
„თამარის ჯარის სადგომი გამოქვაბულები“ შოანას ეკლესიასთან
თამარის ნეკროპოლი – ასე უწოდებენ ამ გამოქვაბულებს ამჟამადაც შოანა-ხუმარასთან
в 2007 году был произведен самовольный ремонт, в результате которого утрачены остатки древней декоративной росписи, греческие, арабские, грузинские, армянские и русские надписи различных эпох и многочисленные северокавказские родовые знаки-тамги внутри храма.მოსპეს ქართული წარწერები
Шоанинский храм (карач.-балк. Чууана клиса,-ბალყარულად- სვანების ეკლესია
от топонима Чууана (Шоана) — название горы вблизи г. Карачаевска, Примечательно, что на террасе этой горы предки карачаевцев построили один из древнейших на территории России православных храмов (1-я пол. 10 в.).
კიდევ უფრო ხშირი იყო თამარის მოხსენიება ხუმარასთან ახლოს შოანას ეკლესიასთან. აქ ტაძრის წინ აჩვენებდნენ დიდი ლოდს, რომელზეც, გადმოცემით, დადგა თამარი ცხენზე ამხედრებული, აჩვენევდნენ გაქვავებულ ანაბეჭდებს თამარის ცხენის ფლოქვებისა ამ ლოდზე, აჩვენებდნენ თამარის ჯარის სადგომებ სენაკ-გამოქვაბულებს, ხოლო თვით შოანას ეკლესიის აგებას თამართან აკავშირებდნენ. ასე იყო მოსკოველი ისტორიკოსების ჩარევამდე, მათ სეპარატის-სატელიტ ისტორიკოსებში ჩანერგეს მეცნიერული საბურველით შემოსილი მტკოცება, რომ ეს ყველაფერი ალანურია, ალანური საეკლესიო არქიტექტურაა, შესაბამისად ქართულ მემკვიდრეობაზე გადმოცემები არამეცნიერულია.
2007 წელს შოანას ეკლესაში ჩამოფხიკეს ფრესკები ქართული ნაკვალევის აღმოსაფხვრელად და მერე ეკლესია გადაწვეს
В 2007 году жители села имени Коста Хетагурова произвели самовольный ремонт собора. При этом была грубо сбита поздняя штукатурка в интерьере храма, под которой находилась просматривавшаяся и до этого первоначальная обмазка. В результате часть этой обмазки погибла, а на открывшихся частях в настоящее время имеются остатки древней декоративной росписи, греческие, арабские, грузинские, армянские и русские надписи различных эпох и многочисленные северокавказские родовые знаки-тамги[4]. Восточная часть храма, смотрящая на село, была побелена.
30 апреля 2011 года неизвестные подожгли храм,
https://ru.wikipedia.org/wiki/Шоанинский_храм
ამის მიუხედავად, შოანას ტაძარში ძველი ქართული წარწერები მაინც შემორჩა
ИЗ ИСТОРИИ ГРУЗИНО-БАЛКАРСКИХ ОТНОШЕНИЙ
В Балкарии к ним можно отнести многочисленные церквушки, которые видели путешественники XVIII-XIX веков в горах Балкарии. В некоторых также сохранились надписи на грузинском языке.
XVIII-XIX სუკუნეების მოგზაურები აღწერდნენ, რომ ბალყარეთის მთებში მიმოფანტული იყო მრავალი მცირე ზომის ეკლესია ქართულენოვანი წარწერებით, რომელთაც ბალყარელები უწოდებდნენ „ჩუანაჯორს“ . თვითონ სიტყვა „ჩუანაჯორი“ ბალყარულ ენაზე ნიშნავს „სვანურ ჯვარს“ (ჩუანა-სვანი, ჯორი-ჯვარი).
Взаимоотношения со Сванетией
О наличие сванского этнического компонента на северных склонах писали многие путешественники и исследователи. Балкарцы сванов называют “эбзе”, а сваны балкарцев – “савиар”. Языковеды отмечают, что в горах и в предгорьях Балкарии имеются ряд топонимов, которые переводятся со сванского языка. Исследователи Харадзе и Робакидзе на конференции по происхождению балкарцев и карачаевцев в своём докладе отмечали, что за этнокультурными параллелями, которые имеются между балкарцами и сванами, скрывается единая культурная область “органической частью, которой были балкарцы”. Для выявления наиболее ранних свидетельств о контактах балкарцев с жителями южных склонов кавказского хребта, можно привести пример с надписи на золотом кресте из церкви в Цховати, где говорится о нападении балкарцев на грузинскую церковь в г. Цховати, что в Имеретии и пленении здесь грузинского религиозного деятеля, которая произошла примерно в XV веке. Это первое упоминание о балкарцах в документах. Впрочем, история взаимоотношений обоих народов имеет больше позитивных, мирных страниц, чем военных негативных.
В Холаме и в Безенги путешественник начала XIX века Ю. Клапрот обнаружил сванских жителей, которые разговаривали “на татарском и имеретинском языках и одевались по-имеретински”. Отчасти это свидетельство подтверждается фамильными легендами некоторых фамилий – выходцев из этих обществ – Рахаевых, Холаевых, Аттоевых, Ольмезовых, Жабоевых, Махиевых, Боттаевых и других, где говорится, что их предки по каким-либо причинам покинули Сванетию или Рачу и поселились в Балкарии. Однако, на наш взгляд, необходимо иметь в виду, что в более ранние времена, балкарцы при неблагоприятных ситуациях, как например, эпидемия, внешняя агрессия или кровная месть, часто перебирались в горную Грузию. Многие сванские и Рачинские наши информанты это подтверждали. Многие из них после стабилизации возвращались в Балкарию. Существовала и обратная миграция. Так, по посемейных списках 1886 года в Холаме проживали несколько семей под фамилией Эбзеевы, а в Баксанском ущелье жили Чаркуяновы. Балкарская пословица “Эбзени тау тыймаз” – “Свану горы не преграда”, говорит об интенсивности межэтнических контактов. И сегодня, балкарцы-старики часто упоминают о людях, которые “так быстро переходили через перевалы, что хычины (пироги) горячими доставляли в Грузию”.
О глубокой сванско-балкарской этногенетической общности, на мой взгляд, свидетельствует сходства в некоторых областях духовной культуры и, в частности, в охотничьей традиции. Ведь охота, наряду с собирательством, была древнейшим занятием человека. У балкарцев бог охоты называется Апсаты, у сванов Апсат. Фольклор обоих народов изображают его длиннобородым старцем, одетым в длинную серую шубу. У обоих персонажей есть дочери, которые играют важную роль в охране животного мира. Грузинская исследовательница Вирсаладзе отмечает, что более красноречиво о сванско-балкарской общности говорят фольклорные мотивы о трагедии охотника – Бийнёгера у балкарцев и Беткила у сванов. Оба охотника становятся жертвами дочерей Апсаты, из-за проклятий которых они застревают на высокой скале. К обоим на помощь приходят односельчане и в их числе возлюбленные, по просьбе которых они бросаются со скалы. Беткили и Бийнёгер погибают и в обоих версиях кончают собой протыкая себя ножницами. На мой взгляд, подобные, исключительно схожие мотивы, также говорят о едином этногенетическом субстрате обоих народов.
Большинство исследователей, говоря о ранних сванско-балкарских культурных взаимоотношениях, упоминают о башнях, которые стоят в В. Чегеме, в Безенги, Холаме, а некоторые причисляют сюда и башни в Верхней Балкарии. Действительно легенда о фамилиях Чегемских князей Балкароковых, Келеметовых, Кучуковых и Баразбиевых, гласит, что один из их родоначальников князь Ахтууган вызвал сванов и заказал им постройку этой башни для защиты от нападения кумыков, которые решили отомстить Ахтугану за то, что он насильно украл дочь Шамхала Тарковского. Легенда о башне “Акъ къала” в Безенги, строительство которой традиция приписывает знатной фамилии Рахаевых и которая считается одной из древнейших балкарских фамилий, указывает о генеалогические связи со Сванетией. На стене холамской башни, обнаружены грузинские надписи, что также говорит о влиянии здесь грузинско-сванской христианской традиции. Как отмечает исследователь Баразбиев М.И., богатые балкарцы тоже иногда приглашали сванов для строительства жилых домов.
На наш взгляд, наиболее ранние и устойчивые связи между балкарцами и грузинами, возникли в двух сферах – конфессиональной и торговой. Как известно, Грузия одной из первых в мире приняла христианство, и, ещё с периода раннего средневековья, неоднократно предпринимала попытки обращения соседних с ней областей в свою религию. Следы грузинской миссионерской деятельности можно наблюдать в Дагестане, Чечне, Ингушетии, Осетии, Карачае и в Балкарии. В Балкарии к ним можно отнести многочисленные церквушки, которые видели путешественники XVIII-XIX веков в горах Балкарии. В некоторых также сохранились надписи на грузинском языке. “Наличие грузинской церкви в районе распространения сванских башен, – отмечают Р. Харадзе и А. Робакидзе – по нашему мнению, говорят в пользу тезиса о наличии на территории современной Балкарии сванских поселений, характеризуемых незавершенным ещё процессом ассимиляции, протекавшим на балкарской основе. Весьма интересно, что слова, обозначающие на балкарском языке “храм” и “крест” – чууана и джор, восходят к грузинским “шуанэ” – сван и “джвари” – крест. Во всяком случае, грузинский фактор в христианизации древней Балкарии нельзя не признать, хотя и аланы, участвовавшие в этногенезе балкарцев, тоже приняли христианство, но уже через Византию. Кроме того, имеются ряд других схождений в названии месяцев года в балкарском и сванском календарях. Некоторая общность наблюдается и в традиционной семейной свадебной обрядности сванов и балкарцев, которую заметил ещё во второй половине XIX века английский горовосходитель Фрешфильд, указывая на обычай левирата характерной для сванов и балкарцев. Это же отмечал и М. Ковалевский, который собирал законы и обычаи горцев и который прожил несколько недель в Сванетии и в Балкарии.
Об этнокультурных контактах между балкарцами и сванами, на наш взгляд, свидетельствует и распространение среди сванов нартских сказаний, в то время как в других районах Грузии, расположенных далеко от Балкарии, они отсутствуют. Исследователь Лавров Л. И. в своих этнографических заметках отмечал, что войлочное производство в горной Грузии – результат влияния тюркского мира и в частности карачаевцев и балкарцев. О тесных сванско-балкарских связях говорят и многие старинные историко-героические песни балкарцев и карачаевцев – “Бекмырзалары”, “Къайсынла”, “Мызы бла Зорт”, “Орусбийлары”, “Эмина”, “Къарча” и др. Даже в песнях, посвященным взаимным набегам, говорится о знании языков и друг друга жителями обоих народов. Некоторые песни свидетельствуют о военных союзах между владетельными фамилиями балкарцев и карачаевцев и сванов. Так, в легендарной песне о говорится, что при нападении кызылбеков, предводитель карачаевцев Къарча вызвал на помощь сванов, которые прибыв в значительном числе, прогнали агрессоров. Такие же отношения были у балкарской владетельной фамилии Урусбиевых с князьями Нижней Сванетии Дадашкелиани. Последние активно помогали Урусбиевым в отражении нападения Атажукиных – кабардинских князей, которые стремились захватить приэльбрусье, где они могли бы устроить себе “крепкие” места, на случай иноземной агрессии. Об одном примере сванско-балкарского боевого содружества писал балкарский историк Мисост Абаев. Он отмечает, что балкарский князь Урусбиев Исмаил, узнав о том, что кабардинские князья Атажукины совместно с чегемскими князьями задумали нападение на Баксан, позвал на помощь своих родственников – сванских князей Дадашкелиани. “Родство с воинственными и сильными соседями сванетскими князьями принесло громадную пользу Урусбиевым – пишет Абаев М., – они отчасти обязаны им сохранением за собой своих владений, в те времена, когда всё зависело от силы. Чегемские и кабардинские союзники были разбиты, причём многие князья Чегема были убиты и ранены, а Атажукины спаслись бегством.
Мирные, добрососедские отношения балкарцев с княжеской Сванетией, чаще всего подкреплялись династическими браками владетельных фамилий Урусбиевых, Крымшамхаловых, Абаевых, Балкароковых и других с княжескими фамилиями Сванетии Дадашкелиани, Геловани, Гардапхадзе. Многочисленные тому примеры приводят в своей работе исследователи Баразбиев М.И. и Лайпанов К.Т.
Многие балкарские владельцы рассматривали и использовали Закавказье в качестве альтернативы Кабарде, когда отношения с Кабардой портились или если Кабарду охватывали феодальные междоусобицы, балкарцы иногда на зиму перегоняли мелкорогатый скот в Грузию, где к весне чаще всего продавали его. Более сложные отношения у балкарцев сложились с жителями Вольной Сванетии. Как свидетельствуют фольклорные предания и исторические сведения, представители мулахско-мужальского общества нападали на животноводческие стойбища балкарцев и даже на селения. О самом крупном известном набеге сванов на Чегем пишет Баразбиев М.И., когда около 300-400 человек сванов во главе со старшиной Касбулатом и его сыном, напали на чегемские коши и угнали сотни голов скота, убив и ранив нескольких человек. “Старшина Чегемского общества, лично посетивший после этого события селение Мулах, отмечал, что угнанный скот находился во всех домах селения в количестве не менее пяти штук. По его требованию он получил от помощника Лечхумского уездного начальника титулярного советника Эристова 402 головы баранов и коз, 22 головы крупного рогатого скота и одного осла. Прочий же скот был оставлен в Мулахе в качестве арендной платы за пастбища Мелешки. Этот документ примечателен тем, что и сваны и балкарцы арендовали друг у друга земли. Об этом же писал и В.Я.Тепцов. Подобные случаи были и в других обществах Балкарии. Основоположник балкарской поэзии Кязим Мечиев в своей поэме “Сары къош” (жёлтый кош), написанной на основе реальных событий описал случай, когда сваны из “Мулах – Мужала” напали на коши безенгиевцев и угнали много скота, убив шестерых пастухов. На прошедшем в Безенги сельском сходе многие жители предлагали идти войной в Сванетию, чтобы отомстить им за смерть людей. Тем временем в Сванетии происходили интересные события. На сельском сходе здесь приняли решение передать безенгиевцам убийц и скотокрадов, которых сразу же арестовали. В Безенги решено было отправить делегацию в десять человек и связанных по рукам преступников. “Балкарцы такой же народ как мы – говорил один из старейшин села Мужал – живёт своим трудом, своим потом зарабатывает себе хлеб. Мы как два камня прислонившиеся друг другу”, – сказал он. Угнанный скот также был собран и делегация отправилась в путь. Вскоре обе группы – безенгийская и сванская, встретились на перевале. Встреча была тёплой – отмечается в поэме, и по уговору сванов балкарская делегация отправилась гостить в Мужал. Здесь они были тепло приняты, и в честь их были устроен праздник. Затем их, с почестями и возвращённым скотом проводили до перевала. Примечательно, что сами скотокрады были переданы балкарцам.
Такие эксцессы всё же не были определяющими во взаимоотношениях обоих народов, т.к. мирные, добрососедские отношения были взаимовыгодными. Торговые и личные отношения у обоих народов были на довольно высоком уровне. Взаимовыгодные куначеские отношение балкарцев со сванами и рачинцами, толкали обе стороны на мирные способы разрешение подобных ситуаций.
Взаимоотношения с Рачей Имеретией
Кроме Сванетии, балкарцы издревле имели тесные контакты с другими историческими областями Грузии. Судя по материалам середины XVII века, между владельцами Балкарского общества и имеретинскими царями были устойчивые добрососедские взаимоотношения. Так, в составе делегации имеретинского царя Теймураза в Москве был балкарский владелец Артутай Айдеболов, который пробыл в Москве целый год. По другим документам 40-х гг. XVII века, отношения балкарских владельцев с имеретинскими и рачинскими князьями также были довольно тесными и стабильными. В одном из этих документов говорится, что имеретинский владетельный князь Александр приглашал русских послов в Грузию, на крещение сына балкарского владельца Айдаболова. Тот факт, что такой известный политический деятель Грузии как князь Александр имел довольно близкие отношения с балкарскими князьями, является свидетельством очень высокого статуса владетельных фамилий Айдаболовых и Абаевых. Послы Толочанов и Иевлев отмечали, что на берегу Риона (р. Риони – автор) находится “городок, который имел балкарский владелец Алибек (Абаев – авт.)”. В балкарской песне “Бекмырзала, Къайсынла” говорится о том, как искали невесту Жабо-Бию и родственники говорили: “Может, нам отправиться за горы (т.е. в Рачу – авт.), к фамилии Бийнёгеровых – знатных людей. Ведь из них получаются хорошие родственники”. Может в упоминании русских послов речь идёт именно об этих самых Бийнёгеровых? Во всяком случае, мы можем здесь утверждать, что в Сванетии и в Раче периодически образовывались – балкарские диаспоры. Исследователь Волкова Н.Г. упоминает о “малкар эбзе”, “бызынгы эбзе”, “чегем эбзе”, которые проживали за горами. Косвенным тому доказательством являются сведения Р. Харадзе и А. Робакидзе о том, что в генеалогиях сванских фамилий 6-7 поколений назад встречаются тюрско-балкарская ономастика: Мырза, Алмырза, Атмырза, Шахмырза, Бекмырза, Биймырза, Хемза, Джамбулат, Джауба, Ахым, Кучук и др. Во всяком случае то, что в Сванетии встречаются балкарские топонимы подтвердили многие информанты. Характерно, что многие балкарские фамилии считающие себя выходцами из Сванетии переводятся на балкарский язык – Атмырза, Шахмырза, Каракыз, Мырза, Байда, Ельмез и другие.
Тесные контакты балкарцев и сванов в сер. ХIХ в. привли к тому, что некоторые сванские князья начали принимать мусульманство, а балкарские, чтобы жениться на сванских княжнах – креститься в христианства. Одного из обращенных в ислам Дадашкелиани – Отара другие Дадашкелиани попытались лишить имения Бечо, правда безуспешно.
Наибольший импульс двусторонним отношениям придавали торговые отношения. Гильденштдетд и Клапрот в середине XVIII и в нач. XIX вв. отмечали, что их – (балкарцев) – главная торговля производится в Радча и Они в Имеретии, которые отстоят на пятьдесят пять вёрст от главного селения называемого Уллу Малкар. Такое же положение было и в течении всего XIX века. Бларамберг в 20-е гг. XIX в. отмечал, что балкарцы привозили в Они (балк. Он-къабакъ) продукцию ремесла и скот, который сбывался в местных рынках в большом количестве. Тульчинский, видный знаток балкарского быта отмечал что “главными покупателями рогатого скота (балкарского – авт.) являются имеретины Рачинского уезда Кутаисской губернии и соседняя Сванетия. Первые, почти каждый год закупают большие гурты скота и перегоняют их через перевал Штула (правильно Уштулу – авт.), вторые кроме покупки, стоят в качестве работников у горцев получают большую часть скота в виде оплаты; главным поставщиком для сванетов является – Баксанское ущелье. Н.Ф. Грабовский отмечал, что почти весь свой скот горцы (т.е. балкарцы – Дж) сбывают сванетам. Здесь же прдаются излишки домашних потребности по шерсти. Интересные данные приводит М.З. Кипиани: “Сванеты находят некоторый заработок в Баксанском ущелье, и их всегда можно найти здесь сотнями. Некоторые грузинские горцы отдавали своих детей внаем на различные работы в Балкарские общества. “Рачинцы – отмечает тот же Кипиани М.З. – отдают даже своих мальчиков в услужение горцам на самых невыгодных для себя условиях. Так, например, мальчик лет десяти за семилетнюю службу получает всего около двадцати коз и по окончании срока весьма счастливый отправляется домой. Весь интерес в данном случае заключается в том, что мальчик изучает язык и заводит знакомства и близкие отношения с карачаевцами и балкарцами – что очень важно для него, так как, опираясь на них, он впоследствии может вести торговлю. Таким образом закладывались основы для будущих межэтнических отношений, т.к. торговые и отходнические связи с балкарцами для имеретинцев и сван было жизненно важно”.
По сообщению другого исследователя Тепцова В.Я., многие жители Рачи имеют торговые связи с Балкарией, открывая “свои убогие лавчонки в некоторых обществах и нанимаются в батраки к горским узденям”. Многие из них, женившись на балкарках, обращались в ислам и оставались в Балкарии. Многие сванские торговцы приводили в Балкарию лошадей мегрельской и грузинской пород, грузинский щёлк, который очень высоко ценился и приобретался в основном женами и дочерьми балкарских владетельных фамилий, а также сборные и литые казаны, подковы, сушеные фрукты, металлическая посуда, грузинские керамические изделия, которые в большом количестве изготовлялись в Имеретии. Взамен они получали куски домотканой шерстяной материи, войлочные ковры, скот. Особенно в Сванетии ценились балкарские быки, которые были крупнее и мощнее сванских пород. Климат Сванетии, известный своей влажностью, а также отсутствие обширных пастбищ, не давали возможности сванским скотоводам заниматься овцеводством в больших масштабах. В связи с тем, что грузинским торговцам небезопасно было переходить перевалы с деньгами и товарами, а также тем что в горах ходили немало абреков, как сванов, так и балкарцев, многие из этих торговцев вынуждены были получать покровительство таубиев и одаривать их товарами в обмен на защиту и сопровождение. Размер такой платы – отмечает Баразбиев М.И., – определялся по имущественной состоятельности торговцев и количеству товаров у пришедших с ними купцов. В конце XIX в. самих сванов и рачинцев начинают вытеснять, приезжавшие ранее с ними грузинские евреи – “урьяла”, которые оставались жить в Балкарии на постоянное жительство. Позже они прекращают поездки в Грузию и начинают привозить товар из Кабарды, закупая там его у армян и русских. Некоторые сванские купцы отправляли в Балкарию свинец и медь в обмен на шерстяные изделия балкарцев. Это отмечает Арсен Ониани, который раскрывая смысл одного сванского топонима в Раче, который связан с разработками и отправками в Балкарию свинца.
Важной статьёй в торговых отношениях двух народов была соль. О том, что балкарцы ездили за солью в Грузию известно по многим документам и литературным источникам. Этот путь был короче чем ездить к можарским озерам. Соль была необходима как для употребления в пищу, так и для скота. Благодаря торговле с Грузией в горах Балкарии появились турецкие и грузинские серебряные деньги, из которых многие балкарские мастерицы изготовляли украшения для одежды и платков. Исследователи балкарского жилища отмечали, что многие его компоненты имеют прямые аналогии со сванской архитектурной традицией. Причём эти аналогии, как они отмечают, отнюдь не результат заимствований, а следствие конвергентного развития жилищно-строительной традиции, которая восходит к древнейшим этногенетическим пластам. В первую очередь это относится к расположению жилых и хозяйственных помещении под одной крышей и название некоторых компонентов хозяйственного комплекса – (Сванское гуэм), бау- хлев (Сванское лаблу).
Исследователь Асанов Ю.Н. отмечает, что эти термины имеются и у дигорцев и затрудняется соотнести их с каким-либо языком. О языковых взаимных заимствованиях нет специального исследования, хотя в своём докладе на сессии, посвященном происхождению балкарцев и карачаевцев Русудан Харадзе и Александр Робакидзе приводили некоторые примеры. В этом отношении определённый интерес представляет работа лингвиста Хабичева М.Х. Он, в частности, отмечает, что к сванскому названию хлеба “баббул” восходит карачаево-балкарское, детское обозначение хлеба “Баппу”. У обоих народов, как впрочем и у дигорцев, “хлеб называют гырзын, кырдзен, чыржын”. Кроме того, автор приводит ряд других примеров, но думается целенаправленное исследования этого вопроса весьма перспективно и в научном отношении важно
https://karachai.ucoz.ru/publ/ist/prochee/iz_istorii_gruzino_balkarskikh_otnoshenij/17-1-0-2160
Особо отличавшихся, ведущих праведную жизнь людей называли Шонай-Адам (Синайский человек).
Особо отличавшихся, ведущих праведную жизнь людей называли Шонай-Адам (Синайский человек სინამდვილეში კი „სვანი კაცი“ ანუ ბალყარეთი პატიოსან ადამიანს ერქვა „სვანი კაცი).). Эти люди получали свое призвание и назначение блюсти туру-джашау (истинную, честную жизнь) только после того, как пребывали в Шонай-Тала в течение шести дней в месяц Тюшюр-Ай (тюркизм). (სვანური ტოპონიმები)
Очистившихся, святых людей, кроме того, называли по-тюркски эбзе-адам7).
(ებზე ბალყარულად ნიშნავს ქართველს, სვანს, მაგალითად სტალინს უწოდებდნენ „ებზე სტალინ“, იქაურ წმინდა, ანუ პატიოსან ადამიანს ერქვა „ებზე-ადამი“ эбзе-адамანუ „ქართველივით კაცი“.
http://www.balto-slavica.org/forum/index.php?showtopic=8751
სვანური ნაკვალევი ბალყარეთში
Балкарцы и карачаевцы – Кавказ – Balto-Slavica
სვანური ნაკვალევი ბალყარეთში
Балкарцы и карачаевцы
სვანური ნაკვალევი ბალყარეთში
Балкарцы и карачаевцы – Кавказ – Balto-Slavica
სვანური ნაკვალევი ბალყარეთში
სვანური ნაკვალევი ბალყარეთში
Балкарцы и карачаевцы – Кавказ – Balto-Slavic
სვანური ნაკვალევი ბალყარეთში
- არქიტექტურისა და ქართული კულტურის მიტაცება
მოსკოველმა მეცნიერებმა, ტიპიური ქართული საეკლესიო არქიტექტურის მქონე ნაგებობებს (ისტორიული საქართველოს ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში) უწოდეს იქამდე უცნობი ახალი სახელი- „ალანურ-აფხაზური წრის ტაძრები“- „храмы алано-абхазского круга“.
იქამდე, ე.წ. „ალანური საეკლესიო არქიტექტურა“ მსოფლიოსათვის უცნობი იყო, რადგანაც ასეთი ტაძრები არც არასოდეს აგებულა.
რეალობა ადვილად ჩნდება ზოგადი სურათის დანახვისას, ზოგიერთმა გავლანიანმა რუსმა და ადგილობრივმა სეპარატისტმა მეცნიერმა ტიპიური ქართული საეკლესიო არქიტექტურრით ნაგები ტაძრები ალანურად გამოაცხადა, ზედ ისტორიული საქართველოს საზღვართან, ამჟამინდელ ყარაჩაიში –
ეს მაშინ, როცა თვით ამ ტაძრებთან მცხოვრები ადგილობრივი მოსახლეობა, ვიდრე მე-20 ს. 60-იან წლებამდე, ამ ეკლესიებს-ქართულ სამყაროსთან აკავშირებდა. მაგალითად შუანას ეკლესიათან მცხოვრები სოფლელები ამ ტაძარს თამარ მეფის ნაგებად მიიჩნევდა, მტკიცებით, რომ აქ თვითონ პირადად ბრძანდებოდა თამარ მეფე, უჩვნებდნენ ტაძრის ირგვლივ კლდეებში სენაკებს, რომელნიც მათ აზრით თამარის ჯარის სადგომები იყო, ერთერთ დიდ ლოდზე თამარის ცხენის ფლოქვების ანაბეჭს აჩვენებდნენ და ამტკიცებდნენ რომ ამ ლოდზე მდგარი თამარი აქედან ლოცავდა თავის ჯარს. ანუ თვით ადგილობრივი მოსახლეობა ამ ეკლესიას ქართულ სამყაროსთან აკავშირებდა, მით უფრო რომ სახელიც კი ამ ეკლესიისა, შოანა, მათ ენაზე ნიშნავდა სვანურ ეკლესიას, ანდა სვანების ეკლესიას. მსგავსადვე სენტი და არხიზის ეკლესიები, შეიძლება ითქვას მოქვის, ლიხნის, კუმურდოს თუ სამწევრისის შემცირებული ასლებია. სახელ სენტს სვანეთის სენტთან, სვეტთან, მესტიასთან აკავშირებდნენ.
წარმოდგენები მკვეთრად შეიცვალა მოსკოველი და სეპარატისტი მეცნიერების ჩართვის შემდეგ, ამჟამად, როგორც სამეცნიერო ლიტერატურიდან ჩანს, იქაურ ექსკრსიამძღოლებს სასტიკად ეკრძალებათ თამარის სახელის ხსენება, არა თუ თამარისა, სიტყვა“ქართველიც“ არ უნდა ესმოდედ მნახველების ყურებს, ნაცვლად კი სავლდებულოა სიყვა „ალანის“ მუდმივად გამეორება ამ ეკლესიებთან დაკვშირებით.
მათი მიზანია როგორმე დააკნინონ ძველი საქართველოს კულტურული როლი ამ რეგიონში და წარმოადგინონ რომ აქაური ძეგლები მხოლოდ ბიზანტიური წარმოშობისაა.
ამათანავე მათი მიზანია არა მხოლოდ ისტორიული საქართველოს ტერიტორიები (აფხაზეთი და ცხინვალის რეგიონი) მიაკუთვნონ სეპარატისტ ოსებსა თუ აფსუებს, არამედ ქართული კულტურის მნიშვნელოვანი ნაწილი მათ შემოქმედებად გამოაცხადონ.
სახეზეა კულტურის მიტაცება ტერიტორიების მისაკუთრების კვალდაკვალ.
მგალითად, როგორ შეიძლება ალანების არქიტექტურულ ნაღვაწად გამოაცხადო მშვენიერი ტიპიური ქართული საეკლესიო არქიტექტურით ნაგები ჯვარ-გუმბათოვანი ეკლესიები არხიზ-ზელენჯუკში, სენტსა და შუანაში, მაშინ როცა ამ ეკლესიების აგების მახლობელ საუკუნეებში კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს წმიდა სინოდის აქტებში მრავალჯერაა განმარტებული, რომ ალანები მომთაბარე ხალხია, ამიტომაც მათ არ გააჩნიათ საკუთარი ქალაქები და სოფლები (რადგანაც, ზოგადად, მომთაბარეებს, არ ესაჭიროებოდათ მუდმივი საცხოვრებელი ქალაქები და სოფლები, არც აგებდნენ მათ და ამიტომ არც გაჩნდათ ისინი, ამ ფაქტს მუდმივად აღნიშნავს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს წმ. სინოდის აქტები (იხ.ქვემოთ),
ამ მიზეზის გამო, ბიზანტიის საიმპერატორო კარი იძულებული იყო ალანიის ეპიკოპოსისათვის საკათედრო ქალაქად განეჩინა ქალაქი სოტერიოპოლი, ალანიიდან ძალზე დაშორებულ, სულ სხვა ტრაპეზუნტის რეგიონში.
თუ ასე იყო, მაშინ როგორ ავხსნათ ფაქტი იმისა, რომ სვანეთისა და აფხაზეთის ჩრდილოეთით მდებარე კავკასიის ალანიაში მრავალი დიდი ნაქალაქარი და აღნიშნული, დღემდე მოღწეული ეკლესია არსებობს? ვინ პატრონობდა მათ საუკუნეთა მანძილზე ანდა ვისთვის აგებდნენ მათ? მომთაბარეებისათვის? იქნებ ეს რეგიონი ნაწილი იყო დიდი კულტურული სამყაროსი, სადაც მსგავსი და თანაც უკეთესი არქიტექტურით ნაგები ათასობით ეკლესიაა და მათ შორის უმრავლესი ჯვარ-გუბათოვანი არსებობს? ეს ქვეყანა კი საქართველოა.
გეოგრაფიულადაც კავკასიის ალანიიის სამხრეთითა და დასავლეთით უშუალო მომიჯნავე აფხაზეთი და სვანეთი სავსეა ქრისტიანული კულტურული ნაღვაწით, მათ შორის შესანიშნავი მოხატული ეკლესიებით და ამ ეკლესიებში ოდესღაც დაუნჯებული ქართული ხელნაწერებით, რომელთა ნაწილმა დღემდე მოაღწია, ხოლო კავკასიის ანუ მთის ალანიის მომიჯნავე ჩრდილოეთის რეგიონი თვალუწვდენელი სტეპები აუთვისებელი და ველური იყო. გეოგრაფიულ-კულტურულადაც მთის ალანია სამხრეთული ანუ ქართული კულტურის ნაწილი იყო.
კავკასიის ალანის ცივილიზაცია ერთერთი ბუნებითი ნაწილი იყო აფხაზეთ-სვანეთის ქრისტიანული ანუ ზოგადქართული ცივილიზაციისა. მათი გამიჯვნა არის ხელოვნური, მიუდგომელი მეცნიერისათვის ეს შეუძლებელიც უნდა იყოს.
მთის ანუ კავკასიის ალანიაში ქალაქებსა თუ ეკლესიებს აგებდა ის ვინც აგებდა იქვე მეზობელი აფხაზეთისა და სვანეთის ქალაქებს, სოფლებსა და ეკლესიებს, ეს იყო ადგილობრივი მოსახლეობა იმჟამად ბუნებითი ნაწილი ქართული ცივილიზაციური სამყაროსი.
საიდან ჩანს, რომ კავკასიის ანუ მთის ამ ეკლესიებსა და ქალაქებს აგებდა ქართული ციცილიზაციური სამყარო?
პასუხისათვის გავიხსენოთ კავკსიიის ალანიის ანუ ე.წ. ალანიის სამეფოს დიდებულების ბიოგრაფია ამ სამეფოს არსებობისას ანუ X-XII საუკუნეებში, ვიდრე 1230 წლამდე, მონგოლთა მიერ მის დაცემამდე.
ალანიის სამეფოს ყველა ცნობილი პიროვნება ქართულ პოლიტიკურ ანდა კულტურულ სამყაროსთანაა დაკავშირებული და ზოგჯერ ქართული პოლიტიკისა და კულტურის შემოქმედიცაა.
მაგალითად ყველაზე ცნობილი დედოფალი მარიამ ალანელი, სინამდვილეში საქართველოს მეფის ბაგრატ IV-ის ქალიშვილი, მისი დედა ბორენა ალანელი საქართველოს დედოფალი, ქართულენოვანი პოეტი ქალი, რომელიც ზრუნავდა ქართულ ეკლესია-მონასტრებზე, ბორენა დედოფალმა თავის ქალიშვილ მარიამ ალანელთან ერთად არა მხოლოდ საქართველოში, უცხოეთშიც კი დაარსა ქართული სასულიერო კერები, ერთერთი ცნობილია, იერუსალიმის სიონის უბნის მონასტერი კაპათა, ქართული მწიგნობრობის სახლოვანი კერა, მასთან დაკავშირებით ბორენა დედოფალს, ვითარცა ქართული კულტურის სფეროს სახელოვან წარმომადგენელს მოიხსენიებს ქართული ხელნაწერის „წიგნი სინას მთის მარტვილობაზე“ გადამწერი. დედოფალი ბორენა ქარველი პოეტი ქალი იყო, რადგანაც ქართულ ენაზე წერდა.
კავკასიის ალანიიდან გამოსული მოღვაწეები ქართული კულტურის ბუნებრივი წარმომადგენლები იყვნენ. მათთვის უცნობი იყო ე.წ. ალანური საეკლესიო კულტურა, რადგანაც, ზოგადად, ასეთი კულტურა არ არსებობდა.
კავკასიის ალანიაში, მის მეზობელ სვანეთსა, აფხაზეთსა და საერთოდ, სრულიად საქართველოში ლიტერატურა, არქიტექტურა, მხატვრობა, საეკლესიო მუსიკა-გალობა და კულტურის სხვა ელემენტები – მხოლოდ ქართული და ქართულენოვანი იყო.
მიუხედავად იმისა, რომ 1032 წლიდან ანაკოფია და შესაბამისად კავკასიის ალანიაც მიტაცებული იყო ბიზნტიელების მიერ, ამ ფაქტს გავლენა არ მოუხდენია კავკასიის ალანიის სამეფო ზედაფენის ქართულ ორიენტაციაზე, ანაკოფიის ბიზანტიელთა ხელში გადასვლიდან 2 წლის შემდეგაც კი ალანიის მეფე საქართველოს სამეფო კარს უაღრესად დაუმოყვრდა, და პრინცესა ბორენა ალანელი საქართველოს დედოფლად იქცა, 1034 წელს ის ცოლად შეირთო საქართველოს მეფე ბაგრატ IV-მ.
ალანიის მეფის ურდურეს ასული ბორენა როგორც ითქვა, მუდამ ქართულენოვანი შემოქმედი და საქართველოს ეკლესიის უმაღლესი მფარველი იყო, თავის ქალიშვილ მარიამ ალანელთან ერთად.
ჩანს ბორენას ალანიაშივე ასწავლიდნენ ქართულ მწიგნობრობას, უფრო სწორად ის ამ ენით აღიზარდა, ისევე როგორც, ზოგადად, აფხაზეთისა და სვანეთის ოჯახებში ქართულენოვანი მწიგნობრობა – განათლების უმაღლეს საფეხურად მიიჩნეოდა.
ქართული ენა და კულტურა მთელი კავკასიის საზოგადოებრივ ცხოვრებასა და სოციალურ ინსტიტუტებს მოიცავდა, არა მხოლოდ კავკასიის ალანიის არსებობისას, არამედ მის შემდეგაც.
ბორენა ალანელზე უფრო ადრე, დაახლლოებით 1014 წელს, კავკასიის ალანიის მეფის ასული ალდე საქართველოს დედოფალი გახდა, მას იმედი ჰქონდა რომ თავის ძეს დემეტრე უფლისწულს მამის მეფე გიორგი 1-ის გარდაცვალების შემდეგ (1027) საქართველოს სამეფო ტახტზე აიყვანდა, მაგრამ შიდადინასტიურ ომში გაიმარჯვა მისმა ძმამ ბაგრატ IV-მ, რომელიც მეფე გიორგის პირველი ცოლიდან ჰყავდა.
ანაკოფია ალდეს პირდი საკუთრება იყო, მას უშუალოდ სახმელეთო გზით უკავშირდებოდა კავკასიის ალანია, ალდეს სამშობლო.
განაწყენებულმა დედაშვილმა ანაკოფია და შესაბამისად კავკასიის ალანია აღარ დაუთმეს ბეგრატ IV-ს, და 1032/3 წელს ის გადასცეს ბიზანტიას. შესაბამისად, საქართველოს სამეფომ ანკოფია თავისი მიმდგომი კავკასიის ალანიით დაკარგა.
ასეთი მდგომარეობა გაგრძელდა 1074 წლმდე, როდესაც საქართველომ უკანვე დაიბრუნა ბიზანტიისაგან ანაკოფია და შესაბამისად კავკასიის ალანია. aსეთი პოლიტიკური ცვლილება საფძვლად ედო საეკლესიო იურისდიქციის ცვლილებას, კერძოდ, კავკასიის ალანია 916 წლიდან 931 წლამდე ბიზანტიურ იურისდიქციაში იმყოფებოდა, ანუ მისი გაქრისტიანებიდან ვიდრე ალანთა მეფის მიერ ბიზანტიელ სასულიერო პირთ გაძევებამდე, ამის შემდეგ კავკასიის ალანია შევიდა აფხაზეთის საკათალიკოსოს ანუ საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში, რაც საეკლესიო ქართულენოვნებას გულისხმობს, ვიდრე 1032/3 წლამდე, ალდეს მიერ ანაკოფიის გადაცემამდე.
აი, ამ პერიოდში, ანუ 931 წლიდან ვიდრე 1032 წლამდე კავკასიის ალანიაში აფხაზთა მეფეებმა ააგეს ცნობილი ჯვარგუმბათოვანი ტაძრები, ანუ ძირითადად მე-10 საუკუნის მეორე ნახევარში.
1032/3 წლის შემდეგ კავკასიის ალანია ანაკოფიასთან ერთად კვლავ ბიზანტიურ საეკლესიო დაქვემდებარებაში აღმოჩნდა, ამის გამო ბიზანტიელებმა ხელახლა „აკურთხეს“ აღნიშნული ტაძრები, რასაც სენტის ეკლესიის ბერძნული წარწერის ცნობაც მიუთითებს მისი ხელმეორე კურთხევის შესახებ.
ბიზნატიელთა ხელში ეს ტაძრები იყო დაახლოებით 1032/3 წლიდან ვიდრე 1081 წლამდე, როცა კავკაიის ალანია, ჩვენი ვარაუდით, მარიამ ალანელის დიდი შეწევნით, დაუბრუნდა ქართულ იურისდიქციას.
საიმპერატორო კარმა ადგილი მოუნაცვლა ალანიის ეპარქიას – ალანიის ეპარქია კავკასიის მთებიდან დადაადგილებულ იქნა ველის ალანიაში, ანუ მახლობლად, დონისპირეთის სტეპებში. ეპარქიის ადგილმონაცვლეობის მთავარი მიზეზი იყო ბიზანტიიის იმპერიის სასტიკი დამარცხება 1071 წელს თურქ-სელჯუკებთან და ამის გამო საჭიროება იმისა, რომ საქართველოს სამეფოსათვის ბიზანტიას უკანვე დაებრუნებინა მიტაცებული ტერიტორიები, არა მხოლოდ ტაო-ბასიან-არზრუმის მიმართულებით, არამედ ანაკოფია-მთის ალანიის მიმართულებითაც.
საქართველოს მეფეს გიორგი მე-2-ს, შეიძლება ითქვას, მისმა დამ, ბიზანტიის დედოფალმა უშუალდგომლა და ამ დიდი მოვლენის აღსრულებისათვის გამოყენებული იქნა საქართველოს მეფის დის ბიზანტიის დედოფალ მარაიამ ალანელის დიდი გავლენა საიმპერატორო კარზე.
იმის შემდეგ რაც მან თავის შვილობილი ალექსი კომნენი საიმპერატორო ტახტზე აიყვანა, ეს საკითხი გადაიჭრა, ალექსი კომნენმა გამოსცა ქრისობული, რომლის ძალითაც ალანიის ეპარქიის საკათედრო ქალაქად განისაზღვრა სოტერიოპოლი ტრაპეზუნტთან ახლოს ლაზიკაში, რადგანაც ალანიის ეპარქიის ახლი ტერიტორია ეკუთვნოდა მომტაბარე ალანებს, რომელთაც არ გააჩნდათ ქალაქები ათავინთი მწყემსური ვცოვრების გამო. დაახლოებით 1081 წლიდან კავკასისს ალანიი მიწაწყალი მუდმივად საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა მის გაწარმარტებამდე და შემდეგ გამუსულმებამდე, სტეპებიდან იქ შემოსული ტომების გამო.
კულტურის ერთიანობის გამო ქართული და ალანური სამეფო ოჯახები შეძერწილი და შერწყმული იყო, ამის გამო უცნობია რომ რაიმე სახის კონფლიქტი ყოფილიყო საქართველოს სახელმწიფოსა და კავკასიის ალანიას შორის, პირიქით, კავკასიის ალანია ქართული სამყაროს ბუნებითი ნაწილი გახდა, ვიდრე მონღოლების შემოსევამდე.
ზოგადად მონღოლების შემოსევას ემსხვერპლა დონისპირეთის ანუ ველის ალანია, აქაური ალანები თურქულენოვანი ხალხი უნდა ყოფილიყო, რაზედაც მიყთითებენ არაბული და ასევე ქართული წყაროებიც, რომელიც ოსების წინაპრებს ხაზართა წინაპრებთან აკავშირებდა.
ეს ხალხი იქცა მსხვერპლად მონღოლებისა, მაგრამ იმავე მონღოლებამ ჩანს შუა აზიის სტეპებიდან შემოიყვანეს სულ სხვა წარმოშობის ალანები ანუ ქართულად ოსები, რომელთანაც წინააღმდეგობას და კონფლიქტებს აღწერენ მატიანეები.
მაშასადამე, მონღოლების ეპოქაში გამოიკვეთა ორი სხვადასხავა წარმოშობის ოს-ალანები, პირველები იყვნენ მონღოლების დაუძინებელი მტრები, თურქულენოვანი ხალხი, რომელნიც ემსხვერპლნენ მონღოლებთან წინააღმდეგობას, მეორე ტიპის ალანები, ჩანს იყო ირანულენოვანი შუააზიელი მომთაბარეები, მონღოლების მეგობრები, მათ მონღოლები იყენებდნენ დაპყრობილი ტერიტორიების ასათვისებლად, ანუ იმის შემდეგ რაც მონღოლები რომელიმე ოლქს დაიპყრობდნენ, ისინი გადადიოდნენ სხვა ოლქების დასაპყრობად, ხოლო დაპყრობილ ოლქში აბატონებდნენ ამ თავის მომხრე ალანებს, მათ ევალებოდა დაპყრობილი ტომების სრული დამორჩილება.
ასეთი ოს-ალანები ჩაასახლეს მონღოლებმა ჩერქეზეთის მხარეს, ასევე საქართველოშიც. საქართველოდან ისინი გიორგი ბრწყინვალემ გააძევა, ხოლო ჩრდილო კავკასიის დვალეთსა და დიგორში მათ ფეხი მტკიცედ მოიკიდეს, გაბატონდნენ აქ და მოახდინეს დვალებისა და სვანი დიგორელების ასიმილაცია-გაოსება. დვალეთის საკითხს კარგად იხილავს ვახუშტი ბატონიშვილი.
კავკასიის ალანიის სამეფო ოჯახიდან იყო ზემოთაღნიშნული ბორენა, ბაგრატ IV (1027-1072) მეუღლე დასაქართველოს მეფის გიორგი II -ის (1054-1112) დედა და დავით აღმაშენებლის ბებია. ის იყო ალანთა მეფის ურდურეს ქალიშვილი, დორღოლელის დაი.
ხოლო მარიამი ქართული საეკლესიო კულტურისათვის მზრუნველი მოღვაწე ათონის მტაზე თუ წმიდა მიწაზე.
მეორე ოსი დედოფალი ალდე საქართველოს მეფის გიორგი 1-ის მეუღლე იყო, ხოლო ბურდუხანი- თამარ მეფის დედა, თუ არას ვიტყვით ასევე საქართველოს სახელმწიფოსათვის თავდადებულ თამარის მეუღლე დავით სოსლანზე.
„წარავლინა სარწმუნო კაცები, მოუხმო ყივჩაღებს. ყივჩაღებმა სიხარულით მიიღეს მოწვევა, მაგრამ ითხოვეს ოსებისაგან მშვიდობის გზა. ამისათვის წაბრძანდა მეფე ოსეთში, თან წაიყვანა გიორგი ჭყონდიდელი – მწიგნობართუხუცესი, კაცი სრული სულისა და ხორცის ყოველი სიკეთით, თანააღზრდილი, ყოველი საქმის და ღვაწლის თანაგამკაფველი.
შევიდა ოსეთში, შემოეგებნენ ოსეთის მეფეები და მათი მთავრები, როგორც მონები დადგნენ მის წინაშე. აიყვანეს ორივე მხრიდან მძევლები – ოსებიდან და ყივჩაღებიდან და ასე ადვილად შეარიგა ორივე ტომი. ჩამოაგდო მათ შორის სიყვარული და მშვიდობა. აიღო დარიალის, ოსეთის კარის და კავკასიის მთის ციხეები. შექმნა გზა მშვიდობისა. გამოიყვანა ყივჩაღთა დიდი სიმრავლე“.
http://www.nplg.gov.ge/greenstone3/library/collection/patriarc/document/
კავკასიის ალანიის ზედა ფენის კულტურა და ენა ქართული იყო, რასაც მოყვანილი მაგალითიც აჩვენებს, არავითარი ოსური ლიტერატურა ანდა ალანური საეკლესიო არქიტექტურა არ არსებობდა ისტორიულად, ის ახლახან ჩვენს თვალწინ „ჩამოაყალიბეს“ მოსკოველმა და სეპარატისტმა მეცნიერებმა.
ამ ფონზე ცინიკური გავლენიანი რუსი მეცნიერების ის გამოკვლევები, რომელნიც კავკასიის ალანიის საეკლესიო წარსულს სეეეხება და ამ დროს ისინი ცდილობენ სიტყვა „ქართველიც „ კი არ ახსენონს, და იძულებულები არიამ მის ნაცვლად „ზაკავკაზიელს“ წერენ.
მაგალითად, ერთი მკვლევარი წერს -Считается, что эти сооружения «обнаруживают явные связи с восточновизантийским (малоазийским) зодчеством», но при этом не исключается и причастность мастеров к закавказской (სიტყვა ქართველს არ ხმარობს) традиции (Кузнецов, 1977, с. 115-116; Перфильева, 1992, с. 200).
ალანიის ამ მკვლევართა შ ორის სახლოვნად თვლება ბატონი კუზნეცოვი, რომელიც ფაქტობრივ სეცდომებს უშვებს, მაგალითად ამარიამ ალანელი მიაჩნია ოსთა მეფე დორგოლელის შვილად და წერს –
„-Сам он (Дургулель Великий) был женат на Борене, дочери грузинского царя. А дочь Дургулеля и Борены Мария была замужем за двумя византийскими императорами. Она была какой-то ослепительной красавицей, ее так и называли в письменных источниках — Мария Аланская. Она даже упоминается в византийской книге «Алексиада». Вот такой была Алания в XI веке. Тогда же там искали возможность создать свою письменность — на основе греческого алфавита. Вот если бы они создали письменность и она у них прижилась… Там, где появляется письменность, варвар кончается — начинается цивилизация!
ეს რუსი მკვლევარები არ იცნობენ ქართულ ლიტერატურას, საისტორიო წყაროებს, კულტურას, რომლის ცოდნის გარეშეც შეუძლებელია კავკასიის ალანიის კულტურის ისტორიის გამოკვლევა.
Владимиров отмечал, что кресты «носят следы многочисленных поновлений». На самом деле, их частично перекрывает побелка с росписью следующего этапа. (სენტი სულ მცირე ოთხჯერ მოიხატა, ალანები უკვე გამქრალი ხალხი იყო, მაშ ვინ ხატავდა Исследователь опубликовал прориси крестов, отличающихся друг от друга по форме и декорации (Владимиров, 1902, с. 11, рис. 8). Видимо, это ошибка – судя по сохранившимся фрагментам, оба изображения совершенно идентичны. Подобные богато украшенные «триумфальные» кресты (т.н. cruces gemmatae) на характерном трехступенчатом монументальном основании являются распространенным мотивом в византийском искусстве начиная с доиконоборческих времен.
К первому этапу декорации относится и строительная надпись (см. ниже), датирующая как сам храм, так и первый слой росписи. Забегая вперед, укажем, что этот первый слой относится к 965 г.
ეს დათარიღება არასწორია, უნდა იყოს 1080-იანი წლები, რადგანაც სენტი ბიზანტიელთა ხელში იყო 916-931 და 1032-1074/80 წლებში, ხოლო 932-1031 წლებში ის იყო აფხაზ მეფეთა ანუ აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში, ეს იურისდიქცია დაირღვა 1032 წელს ალდე დედოფლის ღალატის შედეგად, როცა მან ანაკოფია და შესაბამისად კავკასიის ალანია ბიზანტიელებს გადასცა და ქართული იურისდიქცია აღსდა 1074 წელს ანაკოფიაში და ტანდათანობით კავკასიის ალანიაში. ამ ფაქტმა ბიზანტიის მმაღველობაში წამოჭრა საკითხი, რომ ადგილი მოენაცვლებინათ ტავიანთი ალანიი ეპარქიისათვის და გადაეტენათ ის დონის სტეპებში, სადაც მომთაბარეობდნენ ბიზანტიური ორიენტაციის ალანები, პრობლემას ქმნიდა ის საკითხი, რომ ალანიის ეპარქიის იერარქისათვის დონის ალანიაშიარ გამოიძებნა ქალაქი კათედრისათვის, რადაგანაც იქაური ალანები მომთაბარული ცხოვრების გამო აქ არ არესბობდა ქალაქები, ამიტომაც ბიზანტიის საიმპერატორო კარზე გადაწყვიტეს ალანიის იერარქისათვის საკათედრო ქალაქად გამოიყოთ სულ სხვა რეგიონში მდებარე სოტერიოპოლი, ტრაპეზუნტის რეგიონსი, ლაზიკაში.
სავარაუდოდ 1081 წლისათვის ალანიის ეპარქიას ადგილი მოუნაცვლეს და კონსტანტინოპოლმა თავისი ალანიის ეპარქია აქედან გადაიტანა დონის სტეპებში, რასაც კონსტანტინოპოლის სინოდის აქტებიც მიუთიტებს.
1080-იანი წლებიდან ვიდრე თემურ ლენგის შემოსევამდე და მის შემდეგც მე-18 საუკუნეშიც კი სენტი მოქმედი ეკლესია იყო არა ალანებისატის არამედ აქ მცხოვრები სვანებისათვის, რომელთა საეკლესიო ენა ყოველთვის ქართული იყო.ანუ ის აფხაზეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში შედიოდა მე-11 სუკუნიდან.
სესაბამისად სენტის ეკლესია აიგო პირველ პერიოდში ანუ 931-1032 წლებში, აფხაზ მეფეთა მიერ, .
ამ შუალედში, ანუ მე-10 საუკუნის მეორე ნახევრშია აგებული აფხაზეთში მოქვის ტაძარი, რომელიც ააგო აფხაზთა მეფე ლეონ მე-3-მ დაახლოებით 957-969 წლებში.
შესაბამისად მისი სტილი არის ტიპიური ქართული ჯვარ-გუმბათოვანი, ასეთი სტილის ეკლესიები საქართველოში ასეულობიტაა, ხოლო ბიზანტიაში თითებზეა ჩამოსათვლელი. ამის მიუხედავად მოსკოველი მეცნერებმა მთელ მსოფლიოში მტკიცედ დანერგეს მოსაზრება, რომ კავაკსიის ალანიის ეკლესიები თითქოსდა განსაკუთრებული ე.წ. ალანურ-აფხაზური არქიტექტურითაა ნაგები, მაშინ როცა აფხაზეთი საეკლესიო არქიტექტურა ტიპიური ქართულია, და ის არქიტექტურა, რომელსაც ამჟამად აფხაზურად მოიხსენებენ სწორედ თვითონვე წარმოადგენს ტიპიურ ქართულ არქიტექტურას.
სენტი, იმის შემდეგ რაც ის ააგეს აფხაზთა მეფეებმა ჩანს არ იყო მოხატული, როდესაც ის 1031/2 წლიდან გადავიდა ბიზანტიურ იურისდიქციაში, შესაბამისად აქაურ ალანიის ეპარქიაში ბერძნულენოვანი ღვთისმსახურება გაჩაღდა, ვიდრე 1074 წლამდე, ვიდრე ანაკოფიის საქართველოს სამეფოში დაუბრუნებამდე. ანაკოფიის ბიზანტიელთაგან გათავისუფლების შმდეგ დადგა საკითხი, რათა კავკასიის ალანია კვლავ დაბრუნებოდა ქარტული ეკლესიის წიაღს, ანუ აფხაზეთის საკათალიკოსოს. ამ დროისთავის ბიზანტიის გავლენა კავკასიის ალანიაში სრულიად მინიმაზილდა, ის ბიზანტიას ანაკოფიის მეშვეობით უკავშირდებოდა. ბიზანტიისათვის ნათელი გახდა, რომ შექმნილი პოლიტიკური ვითარების გამო, როცა ის სასტიკად დამარცხდა თურქ-სელჯუკებთან ომებში, უმჯობესი იყო კავკასიაში ჰყოლოდა ძლიერი მოკავშირე საქართველოს სამეფოს სახით, კერძოდ კავკასიის ალანია ბიზანიამ ეკლესიურადაც დათმო, მან გადაწყვიტა, რომ კავკასიაში კვლავ შეენრჩუნებინა ალანის ეპარქია, მაგრამ არა კავკასიის ალანიაში, არამედ დონისპირეთის ალანიაში, კერძოდ რეგიონში აზოვისზღვისპირას, დონის სტეპებში, ყირიმის აღმოსავლეთის მიმართულებით. ამ დროისათვის ბიზანტიის საიმპერატორო ტახთზე გავლენიანი პოლიტიკოსის მარიამ ალანელის ხელშწყობით ავიდა ალექსი კომნენი. მისი ქრისობულით ალანიის ეპისკოპოსის საკათედრო ქალაქად დადგენილი იქნა სოტერიოპოლი.
დასკვნა
1071 წელს მანასკერტის ბძოლაში თურქ სელჯუკებთან ბიზანტიის არმიის დამარცხებამ მთლიანდ შეცვალა კონსტანტინოპოლის სამეფო კარის დამოკიდებულება საქართველოს სახელმწიფოს მიმართ.
თუ იქამდე თითქმის ნახევარი საუკუნით ადრე, ბასილი ბულგართმმუსვრელი იმპერიის უზარმაზარი ლაშქრით შემოესია საქართველოს და ჩამოაჭრა მნიშვნელოვანი მიწაწყალი, სადაც თავისი სამხედრო-ადმინისტრაციაული ოლქი „იბერის თემი“ დაარსა, ახლა უკვე, 1074 წელს ბიზანტიამ უკანვე დააბრუნა აღნიშნული თემის ნაწილი, ასევე მიტაცებული დიდი ციხე-სიმაგრეები და ციხე-ქალაქები, მათ შორის აფხზაეთში ანაკოფიის ციხექალაქი..
სამეფოს უდიდესი და ყველაზე მნიშვნელოვანი ანაკოფიის ციხექალაქი საქართველოსაგან ბიზანტიის იმპერიამ მიიტაცა 1032 წელს მეფე გიორფი 1-ის ქვრივის ალდე ალანელის ღალატის შემდეგ.
კავკასიის ალანია, რომლის მეფის ქალიშვილიც იყო საქართველოს ქვრივი დედოფალი, უშუალოდ ემიჯნებოდა ანაკოფიის მიწაწყალს.
ვახუშტი ბატონიშვილის სიტყვით „ანაკოფია ალანითურთ“ ერთიან ადმინისტრაციულ ოლქს წარმოადგენდა და შედიოდა ცხუმის საერისთავოს შემადგენლობაში.
ზოგადად ალანები მრავალრიცხოვანი, სხვადასხავა წარმოშობისა და ენის მქონე ტომების კოლგლომერატს ერქვა. ისინი ვრცელ მიწაწყალზე ალტაიდან ვიდრე დუნაისპირეთამდე იყვნენ განსახლებულო ერმანეთისაგან დამოუკიდებელი ჯგუფების სახით, მათ შორის კავკასიაშიც.
მე-6 ს.-ში, ლაზიკისათვის ბიზანტია სპარსეთის ომების დროს, მებრძოლი ალანების რაზმები ბიზანტიელემბა მიიმხრეს და სპარსელებთან ომებში იყენებდნენ დასავლეთ საქართველოში.
ამდროს ალანებმა ზოგიერთი ციხესიმაგრე დაიჭირეს, მაგრამ ხაზართა გაძლიერების შემდეგ მე-7 ს.-დან მათი დატოვება მოუხდათ, მაგრამ VIII-X სს.-ში მიწაწყალს ანაკოფიის მთებთან მათი სახელი შემორჩა და მას ქართულ წყაროებში ალანია, ანუ „ანაკოფია ალანითურთ“ ერქვა.
კავკასიის ალანია მოიცავდა ცნობილი ტაძრების არხიზ-ზელენჯუკის, სენტისა და შოანას მიმდებარე მიწაწყალს, აქ გადიოდა საერთაშორისო ე.წ. აბრეშუმის გზა, რომელის უმთავრეს პუნქტსა და საზღვაო პორტს წარმოადგენდა ანაკოფიის ციხე-ქალაქი, რომელიც ბიზანტიას ზღვით უკავშირდებოდა.
საერთაშორისო სავაჭრო გზითა და საზღვაო პორტით გამდიდრებული ეს რეგიონი (ანაკოფია-ალანითურთ), მუდამ ბიზანტიის დაინტერესების სფეროს წარმოადგენდა. ამიტომაც სადავო იყო საქართველოს სახელმწიფოსთან.
როგორც აღინიშნა, 1074 წლის შემდეგ, რაც საქართველომ ბიზანტიისაგან უკანვე დაიბრუნა ანაკოფია, „კავკასიის ალანიის“ პოლიტიკური ბედიც გადაწყვეტილი იყო, ისიც, როგორც ვახუშტი თავისი წიგნის საგანგებო თავში „ალანთათვის“ აღნიშნავს, „გაისაკუთრეს საქართველოს მეფებმა“.
ამის შემდეგ, არა თუ კავკასიის ალანია, არამედ უფრო ვრცელი ჩრდილოკავკასური ოსური ოლქები თავიანთი „მეფეებითა და მთავრებით“, როგორც „დავით აღმაშნებლის ცხოვრება“ აღნიშნავს, სრულებით ემორჩლებოდნენ საქართველოს მეფეს.
დავით აღმაშენებელი იყო ბიზანტიის სახელოვანი დედოფლის მართა-მარიამის იგივე მარიამ ალანელის ძმის შვილი, სწორედ მართა-მარიამის ბიზანტიაში დედოფლობის დროს დაიბრუნა საქართველომ ანაკოფია. მარტივად თუ ვიტყვით, ბიზანტიის გავლენიანმა დედოფალმა თავის ძმას, საქართველოს მეფე გიორგი მე-2-ს დაუბრუნა დიდი ციხე-ქალაქი.
1065 წელს იმპერატორმა კონსტანტინე დუკამ (1059 – 1067) მართა უფლისწული საქართველოლს მეფეს ბაგრატ IV (1020 – 1072) თავისი ძის, მიხეილის საცოლედ სთხოვა. ქორწინების შემდეგ მართას მარიამი დაარქვეს. 1074 წელს წყვილს მემკვიდრე, კონსტანტინე დუკასი-პორფიროგენეტი შეეძინა.
1078 წელს იმპერატორი მიხეილ დუკა პარაპინაკი აიძულეს ბერად აღკვეცილიყო და იმპერატორად ნიკიფორე III ბოტანიატე (1078-1083) გამოაცხადეს. მარიამი ბოტანიატეს ცოლად გაჰყვა იმ პირობით, რომ კონსტანტინეს ტახტის მემკვიდრედ გამოაცხადებდა. იმპერატორი დაჰპირდა, მაგრამ შემდეგ სიტყვა არ შეასრულა.
1081 წელს ალექსი კომნენოსმა, დედოფალ მარიამის დახმარებით, ტახტიდან ჩამოაგდო ნიკიფორე ბოტანიატე და გამეფდა. ალექსი კომნენოსი დედოფალმა იშვილა იმ პირობით, რომ მის ვაჟს, კონსტანტინეს თანაიმპერატორად გამოაცხადებდა. ალექსიმ, პირობისამებრ, მიიწვია მარიამის შვილი თანამმართველად (1081-1092 წწ.), თავისი ასული ანა მიათხოვა და ტახტის მემკვიდრედაც გამოაცხადა. მაგრამ მას შემდეგ, რაც კომნენოსს ვაჟი – მემკვიდრე შეეძინა, კონსტანტინე მეუღლეს გააშორეს, საიმპერატორო პატივს ჩამოაშორეს. მხოლოდ 1096 წელს, როცა კონსტანტინე დუკასი-პორფიროგენეტი გარდაიცვალა.
შესაძლოა ანაკოფიის ციხე-ქალაქის გათხრისას არქეოლოგთა მიერ ნაპოვნი ბეჭედის წარწერა „ეკსუსიოკრატორი ალანიისა კონსტანტინე“ ეკუთვნოდეს კოსტანტინე დუკასს, მარიამ ალანელის შვილს.
ჩვენი მოსაზრებით, მარიამ ალანელს, ისევე, როგორც მის დედასა და დიდ ბებიას ალდე ალანელს ანკოფიასა და კავკასიის ალანიში ეკუთვნოდათ გარკვეული ქალაქები და ციხესიმაგრეები, ამის საფუძველზე მარიამ ალანელს უნდა ჰქონოდა წოდება ეკსუსიოკრატორი, ხოლო მის შვილს -კონსტანტინეს, ვითარცა მის მემკვიდრეს – ალანიის ეკსუსიოკრატორის წოდება.
„в нижних слоях завалов и обрушений башни были обнаружены византийские фоллисы, фрагменты моливдовулов, милиарисий Константина IX Мономаха (1042–1055), милиарисий Константина Х и Евдокии (1059–1067), серебряные подражания куфическим дирхемам, а также медная вислая печать с именем и титулом эксусиократора Алании Константина“,
სწორედ ამ წოდებით უნდა იყოს მოხსენებული სენტის ტაძრის წარწერაში მარაიამ ალანელი და მისი შვილი კონსტანტინე. ხოლო ამ წარწერაში ნახსენები ნიკიფორე ბასილევსი არის არა ნიკიფორე ფოკა, როგორც ამჟამად მიიჩნევა, არამედ იმპერატორი ნიკიფორე ბოტინატი, მეუღლე მარიამ ალანელისა,
ἐπὴβασηλ[είας
Νηκηφώρου, Βασηλ[είου] καὶ [Κωνσταντίνου
κὲΔα(υὶ)δἐξουσηωκράτορ(ος) [Ἀλανίας
κ(αὶ) Μαρίαςἐξουσ[η]ωκράτ[ορίσσης
მასასადამე, სენტის ტაძარში, ჩვენი კვლევით გვაქვს წარწერა ბიზანტიის დიდი დედოფლის მარიამ ალანელის, საქართველოს მეფის ასულის, მოხსენიებით.
17.11.2022
„ოდეს აბრაჰამს ესტუმრა სამებაი წმიდაი“ – ლიხნის ფრესკა.ლიხნის ტაძრის ფრესკული წარწერა, რომელიც მოგვითხრობს 1066 წელს ჰალეის კომეტის გამოჩენის შესახებ: „ქ. კურთხეულ ხარ, ღმერთო, ყოვლად ყოველსა შინა. ესე იქმნა დასაბამითგან წელთა ხქჲთ, ქორონიკონსა სპჲ, მეფობასა ბაგრატ გიორგის ძისასა ინდიკტიონსა ლჱ, აპრილსა თუესა, ვარსკულავი გამოჩნდა, რომელ მისსა წიაღსა აღმოივლიდის და წინა მისსა, ვითარცა შარავანდი დიდი, მოკიდებით მასვეა. ესე იქმნა ბზობითგან აღვსებამდის“.ლიხნის ტაძრის ამ წარწერაში მოხსენიებული მეფე ბაგრატ გიორგის ძე არის ბაგრატ IV (1027-1072 წწ.).
სამწევრისი სა
სენტის ტაძარი -სამწევრისის ასლი Церковь Самцевриси. Надпись из церкви упоминает Константина III.
Сентинский храм, вид сверху. Май 2018г.
სენტის ტაძარი Сентинский храм. Алтарь. Май 2018г.
სენტის ტაძარი Сентинский храм, Нижняя Теберда