ჰერეთი

ჰერეთს მემატიანეები შემდგომში უწოდებდნენ “რანს და მოვაკანს”

ვარსქენ პიტიახში სპარსთა მეფემ დანიშნა “ერისთავად რანისა”. თავის სამშობლოში სპარსეთიდან დაბრუნებისას იგი ჯერ შევიდა ქვეყანასა “ჰერეთისასა” (“შუშანიკის წამება).

შემდეგდროინდელი მემატიანეც აღწერს ვარსქენის ამბებს. იგი, მემატიანის ცნობით, იყო “სომხითის კაცი”, ანუ გუგარქის(ძველი ხუნანის საერისთავოს) მმართველი.

აქ მდ. ანაკერტის მტკვართან შესართავთან ვარსქენი სიკვდილით დასაჯა ქართლის მეფე ბაკურმა, ხოლო მისი ცოლის გვამი “დაფლეს ცურტავს” (ქ.ც. I, გვ. 216),

ვარსქენის ნაცვლად სპარსეთის შაჰმა “რანისა და მოვაკანის” ერისთავად გამოგზავნა სხვა ერისთავი (იქვე, გვ. 217).

აქედან ჩანს, რომ ქართული წყაროების ჰერეთი შემდეგდროინდელ ქართულ წყაროებშივე იწოდებოდა “რანად და მოვაკანად”, ხოლო შუშანიკს სხვა წყაროებში “რანის დედოფალი” ეწოდება, ე.ი. ჰერეთი რანია მოვაკანთან ერთად და არა აღმოსავლეთ კახეთი.

ჰერეთი ერქვა არა საინგილოს, არამედ შაქს და რანის ოლქის მხარეებს, მაგალითად:-

1. ქართლის ცხოვრების მიხედვით გლონიქორი იყო ერისთავი “ქართლ-ჰერეთისა”, შემდგომი წყაროს მიხედვით კი “ქართლ-რანისა”; ანუ ჰერეთი იყო რანის ოლქის ნაწილი.
2. როგორც ითქვა, წმიდანის ცხოვრების სხვადასხვა ვარიანტში შუშანიკი იწოდება ზოგჯერ დედოფლიად რანისა, ზოგჯერ კი დედოფლად ჰერეთისა.

“რანი და ჰერეთი” (ქ.ც. I, გვ. 14) ერქვა თანამედროვე განჯისა და შაქის რაიონებს.

 

ჰერეთის ანუ რანის მეფე

1) ჰერთა მეფეებს შემდგომ საუკუნეებში რანთა მეფეებს უწოდებდნენ, ამიტომაც გაერთიანებული საქართველოს მეფეთა ტიტულატურაში გვხვდება – “რანთა და კახთა მეფე”.

2) ჰერეთის დედოფალი შუშანიკი შემდგომ წყაროებში “რანთა დედოფლად იწოდება”.

ე.ი. ჰერეთი და კახეთი სხვადასხვაა (რანია და კახეთია).

ჰერეთი რანი და შაქია, რანის მდებარეობა კი ცნობილია. ესაა – კიროვაბადის რაიონი.

საბჭოთა ისტორიკოსების აზრით (დ. მუსხელიშვილი “საქართველო IV-VIII სს-ში) – ჰერეთში თითქოსდა შედიოდა ბოდბე. ბოდბე – “ალბანელთა არაქართულ ქალაქად, მოიხსენიება ავტორის მიერ”. თუ ეს ასე იყო მაშინ კახეთის დიდი ნაწელი – ისტორიულად ალბანელთა ქვეყანა ყოფილა” (XX ს. საბჭოთა ისტორიოგრაფიის შედეგი)

1) წმიდა ნინო კი ბოდბეშია დაკრძალული ის “ქართველთა განმანათლებელად” იწოდებოდა და არა ალბანელებისა, რადგანაც ყოველთვის მიიჩნეოდა’რომ ბოდბე ქართლის ქვეყნის ნაწილი იყო და არა ალბანეთისა.

2) მოვსეს ხარენაცით “ადვილად გასაგები ტკბილი ენით ნუნემ იქადაგა ქართველთა ქვეყანაში კლარჯეთიდან – მასქუთებამდე”, მაშასადამე მთელი ზოლი, მტკვრის მარცხენა ნაპირი მასქუთებამდე “ქართველთა ქვეყანა” იყო, ქართველებით იყო დასახლებული და არა ალბანელებით!

3) მოვაკანი – ქართული სიტყვაა – “მო-ვაკე-ანი” და ნიშნავს “ვაკე ადგილის ქვეყანას” მასქუთები მოვაკანის ბოლოში ცხოვრობდნენ.

 

გულგულა – პუნქტი ჰერეთის საზღვართან

ჩვენი მეცნიერების დაბეჯითებული მტკიცებით “გულგულა”, ტოპონიმი, რომელსაც ხმარობენ ძველი მემატიანეები, მდებარეობდა თელავთან და აქამდე აღწევდა ჰერეთის საზღვარი.

ეს რომ ასე ყოფილიყო, რატომ წერენ ძველი მემატიანეები, რომ ნეკრესი კახეთშია და არა ჰერეთში, ნეკრესი ხომ თელავის ქვემოთაა?

მემატიანე წერს, რომ ქრისტეშობამდე 200-100 წლით ადრე ფარნავაზის შემდგომ, მეოთხე მეფე ფარნაჯომმა “იწყო შენებად კახეთს ქალაქსა ნელქარისსა, რომელ არს ნეკრესი” (ქ.ც. I, გვ. 29), ხოლო შემდგომ მეცხრე მეფემ არშაკ II-მ “განაშვენა ნელქარ, ქალაქი კახეთისა, რომელ არს ნეკრესი” (იქვე, გვ. 33).

ქართლის ცხოვრების ზოგიერთი რედაქციის არშიაზეა მინაწერი – “ჰერეთი არის მცირის ალაზნით ამოღმართ, ვიდრე გულგულამდე ცივს აქეთ და ვიდრე აზანბურამდე და მტკვრამდე” (ქ.ც. I, გვ. 5).

“მოვაკანი არს მცირის ალაზნის შესაყარს ქვევით ვიდრე ზღვამდე მცირე ალაზანი იორია” (იქვე, გვ. 5).

“ხოლო ჰეროსს მისცა ქუეყანა მტკვრისა ჩრდილოთ, მცირისა ალაზნისა შესართავითდან, ვიდრე ტყეტბამდე, რომელსა აწ ჰქვიან გულგულა. ამან ჰეროს აღაშენა პირველად ქალაქი შესაკრებელთა შორის ორთავე ალაზანთასა და უწოდა სახელი თვისი ჰერეთი… და აწ მას ადგილსა ჰქვიან ხორანთა” (ქ.ც. I, გვ. 5).

აქედან ჩანს, რომ გულგულა ანუ ტყე-ტბა უნდა ვეძიოთ არა თელავთან, არამედ კავკასიონის მთაზე, იქ, სადაც შაქის საზღვარი აღწევდა, ანუ გულგულა იყო კავკასიონის რომელიღაც მწვერვალთან.ასეთი პუნქტი,თითქმის იმავე სახელის მქონე-ხილხალა-ნამდვილად არის კიდეც ჩვენს მიერ საძებნ რეგიონში, 1923 წლის ივ.ჯავახიშვილის რედაქტორობით გამოცემულ “საქართველოს ისტორიულ რუკაზე” პუნქტი ხილხალა მდებარეობს ნუხპატსა და არეშს შუა,შაქის რეგიონში.

ვახუშტის დროსაც, ჩანს ცნობები გულგულა-ტყე-ტბის შესახებ უკვე დაკარგული ყოფილა და ის თელავთან უძებნიათ, მაგრამ VIII საუკუნესა და შემდგომ კახეთი ნუხპატამდე ანუ შაქამდე აღწევდა,მემატიანე წერს –

“მოვიდა არჩილ კახეთად და ყოველთა ტაძრეულთა მისთა მიუბოძა კახეთი და აზნაურ ყვნა იგინი, აღაშენა ეკლესია სამძორს, შეირთო ცოლი… და დაჯდა წუქეთს და აღაშენა კასრი და ხევსა ლაკუასტისასა აღაშენა ციხე და პოვნა წუქეთს მთავარნი… და აღაშენა ციხე-ქალაქი ერთი ნუხპატს ორთა წყალთა შუა” (ქ.ც. I. გვ. 243).

აქედან ჩანს,რომ კახეთში მისული არჩილის სამეფოს საზღვარი ნუხპატამდე აღწევდა. მართლაც პუნქტი ხილხალა(რომელიც ჩვენ გულგულად მიგვაჩნია) ნუხპატთან მდებარეობდა

“ამან ჯუანშერ (არჩილის ძემ) შეირთო ნათესავი ბაგრატონიანთა, ასული ადრნასესი, სახელით ლატავრი… ნათესავნი დავით წინასწარმეტყუელისანი, რომელი-იგი ხორციელად მამად ღმრთისად იწოდა” (ქ.ც. I. გვ. 251).

.

გულგულა-ხილხალა

ვახუშტი ბაგრატიონის ცნობით ჰერეთის საზღვარი აღწევდა გულგულა-ტყეტბამდე. მიიჩნევა, რომ ის მდებარეობდა თელავთან. ვახუშტის დროს ჰერეთი აღარ არსებობდა და ის ათას წლოვანი დავიწყების მტვრით იყო დაფარული, აღარც მისი საზღვრები იცოდნენ. მხოლოდ ის ახსოვდათ, რომ ის ქართული ქვეყანა იყო. ვახუშტიც მხოლოდ ვარაუდობდა მისი საზღვრის თელავთან არსებობას. ალბათ რომელიმე წყაროში, შესაძლოა მოვსეს კალანკატუაცთან, ნახსენები სასაზღვრო პუნქტი ხილხალა მან ეტიმოლოგიური მსგავსების გამო თელავის გულგულად მიიჩნია.

ქართლის ცხოვრების ანალიზი გვაძლევს უფლებას გამოვთქვათ აზრი, რომ ვახუშტის წყაროს გულგულა უნდა იყოს არა თელავთან მდებარე პუნქტი, არამედ გიშსა და ნუხპატოს აღმოსავლეთით (დაახლოებით 30 კმ-ში) მდებარე პუნქტი ხილხალა.

ნუხპატოს მეზობლად რომ მდებარეობდა “გულგულა”, ეს ჩანს უფრო ძველი წყაროდან (წმ. არჩილის ცხოვრებიდან) ამოღებული შემდეგი ფრაზა – “ კუალად მოესრა ნოხპატელთა სიმრავლე ყრუსა და არჩილ ნათელ-სცა მათ იძულებით. შემდგომად მოიყვანნა ძმისწულნი ადარნასეს ბრმისანი და დასხნა შაკიხით და დაემკვიდრნენ იგინი გულგულამდე და მისცა ქვრივი აბუხოსროსი და წუქეთი ციხე-კარითურთ” (ქართლის ცხოვრება, IV, 1973, გვ.126).

აქ ნახსენები ყველა პუნქტი ერთ რეგიონში მდებარეობს – ნოხპატო, იგივე ნუხპატო, შაკიხი (შაქი), და წუქეთი, იქვე, ანუ ნუხპატოსთან ახლოს უნდა ყოფილიყო გულგულაც, რომელსაც, ჩანს შემდგომ ხილხალა უწოდეს. ეს ქალაქი (ხილხალა) მდებარეობდა შემახიასა და გიშის შემაერთებელ მნიშვნელოვან სავაჭრო გზაზე, რომელიც იყო უფრო გრძელი სახელმწიფოთაშორისი გზის ნაწილი. ამ ადგილას ქალაქი ხილხალა დაფიქსირებულია 1923 წელს ივ. ჯავახიშვილის რედაქტორობით გამოცემულ რუკაზე. ამ რუკის მიხედვით არც თუ მოშორებით მტკვრის მარჯვენა სანაპიროზე იყო მეორე პუნქტი ამავე სახელისა – ხილხალა. მათ შორის ის განსხვავება იყო, რომ გიშთან მდებარე ხილხალა საერთაშორისო გზაზე მდებარეობდა

დავუშვათ ამ ფრაგმენტის პუნქტი “გულგულა” მდებარეობდა თელავთან, მაშინ ცნობა შეუსაბამო გამოდის, რადგანაც შაკიხისა და წუქეთის უმნიშვნელო მმართველების ხელში აღმოჩენილა კახეთის მნიშვნელოვანი ნაწილი თელავამდე და თუ ასე იყო, მაშინ ამ არეალში სხვა მმართველებისათვის ადგილი აღარ დარჩებოდა.

XVII და XVIII საუკუნეებშიც კი, როგორც კარმელიტების ქრონიკა აჩვენებს, შირვანის ქვეყანაც კი ეთნიკური ქართველებით იყო დასახლებული. მისიონერმა კარმელიტებმა თავიანთ ქრონიკებში დააფიქსირეს შირვანის ქვეყნის ქართულობა, ისინი აღნიშნავენ- “შირვანი, სადაც ქართველები ანუ, იბერიელი მოხარკენი ცხოვ¬რობდნენ, მუდამ იყო სადავო ტერიტოტია სპარსეთსა და ტურქეთს შორის” (ქ. პავლიაშვილი, “კარმელიტების ქრონიკა” საქართველოზე, XVII-XVIII საუკუნეები, 1999, გვ.10).

ქართველებს, რანი, მოვაკანი, შაქი და შირვანი ისტორიულად ქართულ მიწა- წყლად მიაჩნდათ, როგორც ეს დოკუმენტებშიც ჩანს.

ძველ საქართველოში თავისი თვალით ხედავდნენ რომ უვრცელესი ქვეყანა ვიდრე მტკვარ-არაქსის შესართავამდე და შემახიის მთებამდე ქართველებით იყო დასახლებული, ქართული წირვა-ლოცვით, ენით, კულტურით და თვითშემეცნებით, ამიტომაც, როცა ამ მხარეებში თანდათანობით სპარსელთა ნებით ჩრდილოკავკასიელები და შემოყვანილი მესულმანური ტომები გაბატონდნენ საქართველოს ხელისუფლება იბრძოდა მის გასათავისუფლებლად.

თუ როგორ ესახებოდათ ეს მიწა-წყალი კარგად ჩანს 1783 წლის ტრაქტატში რუსეთსა და საქართველოს სახელმწიფოებს შორის. ერეკლესა და ეკატერინე II-ს შორის დადებული 1783 წლის 24 ივლისს დადებული ტრაქტატის მეორე მუხლში ნათქვამია:

“მუხლი II – ყველა ის ტერიტორია, რომელიც უწინ საქართველოს ეკუთვნოდა, ხოლო ამჟამად თურქეთს, სპარსელებსა და ლეკებს უპყრიათ, როგორიცაა საათაბაგოს, რანის, მოვაკანის, ახალციხის, ჯავახეთის, ლივანის, აჭარის, ნუხის, შაქის, შირვანისა და სხვა, – საქართველოს დაუბრუნდება და მის შემადგენელ ნაწილად იქცევა” (წიგნიდან მ. თამარაშვილი, ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე, 1995, გვ. 121).

ქართველ ხალხა და მის ხელმძღვანელობას ერეკლე II-ის დროს რუსეთის იმპერიამ საღვთო მტკიცე ფიცით აღუთქვა, რომ დაუბრუნებდა თავის ისტორიულ ტერიტორიებს შირვან – მოვაკანისა და ლივანის ჩათვლით და საქართვეელო კვლავ გადაიშლებოდა ორ ზღვას შუა, ვითარცა ძლიერი ქრისტიანულ-მართლმადიდებლური სახელმწიფო, არა თუ ეს ტერიტორიები დაბრუნდა, პირიქით, რუსეთის იმპერიაში შემუშავდა ე.წ. “ქართიზაციის” სამეცნიერო თეორია, რომელმაც იქამდე მუდამ უდავო საქართველოს გულში მდებარე ტერიტორიებიც კი სადავოდ აქცია, არა თუ შირვანი, თელავამდე მდებარე კახეთიც კი ალბანურ-აზერბაიჯანულ მიწა-წყლად გამოცხადდა. ამიტომაც ახლა მრავალწიანი შრომა ესაჭიროება ამ თეორიის გაბათილებას.

წყაროები სულ სხვას მიუთითებენ.

სომხური წყაროების მიხედვით წმიდა გრიგოლის შვილიშვილი გრიგორიოსი კათალიკოსად უნდა გაეგზავნათ “იბერებისა და ალბანელების ქვეყანაში, მასაგეტების მეზობლად – აზერბაიჯანში, კასპიის ზღვის პირას” (თამარაშვილი, 1995, გვ. 276).

აქედან ჩანს, რომ ხორენაცის “მასქუთების ქვეყნამდე” ქართველები ცხოვრობდნენ, ამას იმეორებს მეორე სომხური წყაროც – მასაგეტების მეზობლად (კასპიის ზღვასთან) ცხოვრობდენ იბერებიც და ალბანელებიც.

არაბული წყაროებით ალბანეთის ქვეყანას რანი (ერქვა), ქართველების საცხოვრისი კი გრძელდებოდა ალბანელების ჩრდილოეთით შემახიის მთებამდე. ეს რანი იწოდებოდა ჰერეთად.