„ მაგრამ ცხადია, რომ კოლხები ეგვიპტელები არიან. ამას მე თვითნ მივხვდი იმაზე უწინ, ვიდრე სხვათაგან მოვისმენდი და ისე ვიტყოდი. და რადგანაც ამას ვფიქრობდი, შევეკითხე ორივეს, კოლხებს უკეთ ახსოვდათ ეგვიპტელები, ვიდრე ეგვიპტელებს კოლხები. ეგვიპტელები ამბობენ, რომ მათი აზრით სესოსტრისის (ბერძ. Σέσωστρις) ლაშქრიდან არიან კოლხები და მე თვითონაც ასევე მეჩვენებოდა, რადგან კოლხები შავგვრემნები არიან და ხუჭუჭთმიანები (მაგრამ ეს არაფერს ნიშნავს, რადგან სხვებიც არიან ასეთები), მაგრამ ამასთანავე და უფრო მეტად ამას მოწმობს ის, რომ ყველა ხალხთაგან მხოლოდ კოლხები ეგვიპტელები და ეთიოპელები არიან, რომლებიც თავიდანვე აწარმოებენ წინადაცვეთას. ხოლო ფინიკიელებმა და იმ სირიელებმა, რომლებიც პალესტინაში არიან, როგორც თვითონაც ამბობენ, ეგვიპტელთაგან ისწავლეს, ხოლო სირიელები, რომლებიც მდინარე თერმოდონტთან და პართენიოსთან ცხოვრობენ, და მაკრონები, რომლებიც მათი მეზობლები არიან, ამბობენ, რომ კოლხთაგან ისწავლეს ეს ახლახან. მხოლოდ ესენი არიან ის ადამიანები, რომლებიც წინადაცვეთას ახდენენ და ჩანს, რომ ესენიც ეგვიპტელების მსგავსად აკეთებენ ამას, ხოლო ეგვიპტელთა და ეთიოპიელთა შესახებ არ შემიძლია ვთქვა, თუ რომელმა ისწავლა ამ ორს შორის მეორისაგან. რაღაც ძალიან ძველი ჩანს ორივეგან. ხოლო იმის დიდ საბუთად, რომ ხალხმა ეს ეგვიპტელთაგან ისწავლა მათთან შერევის საფუძველზე, მეჩვენება შემდეგი: ის ფინიკიელები, რომლებიც ელადასთან ურთიერთობაში არიან, აღარ ბაძავენ ეგვიპტელებს იმ საქმეებში, რაც სარცხვინელს ეხება და შვილების წინადაცვეთას აღარ ეწევიან.
105. კიდევ სხვა რამის თქმაც შემიძლია კოლხების შესახებ, რითაც ისინი ეგვიპტელების მსგავსნი არიან. მხოლოდ კოლხები და ეგვიპტელები ამუშავებენ სელს ერთნაირად; მთელი ცხოვრება და ენა მსგავსი აქვთ ერთმანეთის. კოლხურ სელს ელინები სარდონულს უწოდებენ, ეგვიპტიდან შემოსულს კი – ეგვიპტურს“ (ჰეროდოტე, ისტორია,2).
საოცარია, რომ კოლხების შესახებ ჰეროდოტესა და ქსენოფონტეს ცნობები დიდად განსხვავდებიან ეთმანეთისაგან, მით უფრო, რომ ისინი თითქმის ერთ ეპოქაში ცხოვრობდნენ, პირველი ძვ. წ. 484-425 წლებში, მეორე კი ძვ. წ. 427-355 წლებში.
ანუ, როცა გარდაიცვალა ჰეროდოტე, ასე ვთქვათ დაიბადა ქსენოფონტე,
პირველი წერს, რომ კოლხები მუქკანიანები და ხუჭუჭტმიანები არიან, ანუ აფრიკული გარეგნობა აქვთ, ხოლო ქსენოფონტეს მიხედვით ისინი თეთრკანიანები არიან,
ამასტანავე, ორივენი თვითონ იყვნენ კოლხეთში და თვითმხილველები ჩანან.
ეს ფაქტი გვაფიქრებინებს, რომ ამ წლებში, ანუ დაახლოებით ძვ. წ. 400-იან წლებში ჰეროდოტესა და ქსენეფონტეს წელთა შუა, იმ მიწაწყალზე, რომელსაც კოლხეთი ერქვა, მოხდა ეთნიკური ცვლილება, შავკანიანი მოსახლეობა შეცვალაეს თეთრკანიანებმა, ანდა ჰეროდოტეს ცნობა არასწორია, რადგანაც ქსენოფონტე გაცილებით სარწმუნო ჩანს კოლხების საკითხთან დაკავშირებით.
ქსენოფონტეს ცნობით კოლხები ცხოვრობდნენ ტრაპეზუნტ-კერასუსის რეგიონში, მისთვის ეს იყო „კოლხების ქვეყანა“, აქვე ცხოვრობდნენ დრილები და მოსინიკები თეთრკანიანი ტომები (არიანეს მიხედვით ბიძერები, ქართლის მეფის დაქვემდებარებაში),
ის წერს- „ყველანი – მამაკაცებიცა და ქალებიც – თეთრკანიანები იყვნენ“.
-მდიდარ მოსინიკებს ჰყავდათ მოხარშული წაბლის ჭამისაგან დასუქებული ბავშვები “განაზებულები და მეტისმეტად თეთრები” (იქვე, გვ. 136).
ქსენოფონტე წერს -“ისინი ცდილობდნენ ყველას თვალწინ შეკავშირებოდნენ ჰეტერებს, რომლებიც ელინებს თან მიჰყავდათ, რადგან ასეთი იყო მათი ადათი. ყველანი – მამაკაცებიცა და ქალებიც – თეთრკანიანები იყვნენ… საჯაროდ აკეთებდნენ იმას, რასაც სხვები განმარტოებით სჩადიან… საკუთარ თავს ელაპარაკებოდნენ, თავისთვის იცინოდნენ და მოყვებოდნენ ხოლმე როკვას, სადაც არ უნდა ყოფილიყვნენ” (იქვე, გვ. 136).
ქსენოფონტის ცნობით პირველი ელინური ქალაქი, სადაც ათი ათასი ბერძენი მეომარი დაიხია იყო ტრაპიზონი, საიდანაც ისინი მესამე დღეს კერასუსში მოვიდნენ, ეს იყო „ელინური ქალაქი ზღვასთან, სინოპის კოლონია კოლხეთის ქვეყანაში“
ჰეროდოტესთვის უცნობი იყო ეს სიტყვა – იბერი, როგორც ჩანს, ის სხვაგვარად გამოითქმოდა იმ დროს, – სასპერებად. ჰეროდოტე ერთი მოდგმის სასპერებსა და კოლხებს იხსენიებს ასევე ერთი მოდგმის სპარსელებსა და მიდიელებთან ერთად. ეს უკანასკნელნიც შემდგომ ერთ ხალხად იქცნენ. სწორედ აღნიშნული ორი მოდგმის ხალხი – სპარსული (სპარსელ-მიდიელნი) და ქართული (კოლხ-სასპერები) მოსახლეობა ცხოვრობდა უზარმაზარ ტერიტორიაზე – სპარსეთის ყურესა (წითელი ზღვა) და შავ ზღვას შორის. „სპარსები ცხოვრობენ სამხრეთის ზღვამდე, რომელიც „წითლად“ იწოდებოდა. მათ ზემოთ ჩრდილოეთისაკენ ცხოვრობენ მიდიელები, მიდიელების ზემოთ – სასპერები, სასპერების ზემოთ – კოლხები, ჩრდილოეთის ზღვამდე, რომელსაც ერთვის მდინარე ფაზისი. ეს ოთხი ხალხი ცხოვრობს ზღვიდან ზღვამდე“.
სასპერებს, როგორც ჩანს, ფაქტობრივად ეჭირათ ადგილი ურარტუელებისა, რომელთა პოლიტიკური ცენტრები VI საუკუნისათვის უკვე განადგურებული იყო მიდიელთა და სკვითთა მიერ, თუმცა, როგორც ჩანს, სასპერები ჩრდილოეთის (მომავალი აღმოსავლეთ იბერიის) ტერიტორიასაც მოიცავდნენ. ჩრდილოეთის აღნიშნული ტერიტორიები, თავის დროზე ნაწილობრივ კოლხური კულტურის არეალში შედიოდნენ. აქ უნდა გავიხსენოთ ისიც, რომ შემდგომი დროის ავტორთა თანახმად, იბერიელები მდინარე არაქსამდე ცხოვრობდნენ. სასპერების შევიწროება არმენიელთა ტომების შემოსვლამ გამოიწვია ყოფილი ურარტუს ტერიტორიაზე.
Геродот История (фрагменты)
Из книги 1: 104. От озера Меотиды до реки Фасиса и страны колхов 30 дней пути для пешехода налегке. …А от Колхиды до Мидии – не дальше, только между этими странами живет одна народность – саспиры.. Много разных племен обитает на Кавказе, Совокупление у этих людей происходит совершенно открыто, как у скота.
Из книги 2. 103. Сесострис повернул назад к югу, и когда подошел к реке Фасису, то оставил там часть своего войска. Я не могу точно сказать, сам ли царь Сесострис поселил в этой стране часть своих воинов, или же некоторые из них, удрученные долгим блужданием, самовольно поселились на реке Фасисе.
104. Ведь колхи, по-видимому, египтяне: я это понял сам еще прежде, чем услышал от других. Заинтересовавшись этим, я стал расспрашивать [об этом родстве] как в Колхиде, так и в Египте.
Колхи сохранили более ясные воспоминания о египтянах, чем египтяне о колхах. Впрочем, египтяне говорили мне, что, по их мнению, колхи ведут свое происхождение от воинов Сесострисова войска. Сам я пришел к такому же выводу, потому что они темнокожие, с курчавыми волосами. Впрочем, это еще ничего не доказывает. Ведь есть и другие народы такого же вида. Гораздо более зато основательны следующие доводы. Только три народа на земле искони подвергают себя обрезанию: колхи, египтяне и эфиопы. 105. Назову еще одну черту сходства колхов с египтянами. Только они одни да египтяне изготовляют полотно одинаковым способом. Так же и весь образ жизни, и язык у них похожи. У эллинов, правда, колхидское полотно называется сардонским, а привозимое из Египта – египетским.
Из книги 3: 97. …Даже колхи и их соседи до Кавказского хребта[4] (до этих пор ведь простирается персидская держава, области же к северу от Кавказа уже не подчинены персам) налагают на себя подати в виде добровольных даров. Так вот, эти народы еще и поныне посылают царю по 100 мальчиков и 100 девочек.
Из книги 4: 37. Персы живут в Азии вплоть до Южного моря, называемого Красным[7]. К северу от них обитают мидяне, выше мидян – саспиры, выше саспиров – колхи, граничащие с Северным морем, куда впадает река Фасис. Эти четыре народности занимают область от моря до моря.
Из книги 6: 84. ТакПри этом было решено, что сами скифы сделают попытку вторгнуться в Мидию вдоль течения реки Фасиса[8], Из книги 7: 78. У мосхов на голове были деревянные шлемы; они носили маленькие щиты и копья с длинными наконечниками. Тибарены, макроны и моссиники шли в поход вооруженными, как мосхи. Начальниками их были: у мосхов и тибаренов Ариомард, сын Дария и Пармисы, дочери Смердиса, внучки Кира; у макронов же и моссиников Артаикт, сын Херасмия, который был сатрапом на Геллеспонте.
79. Мары носили на головах плетеные туземные шлемы. Вооружение их – маленькие кожаные щиты и дротики. У колхов же на головах были деревянные шлемы; они носили маленькие щиты из сырой кожи, короткие копья и, кроме того, еще кинжалы. Во главе маров и колхов стоял Фарандат, сын Теаспия. Алародии же и саспиры выступали в поход вооруженными, как колхи. Предводителем их был Масистий, сын Сиромитры.
Примечания 8. Под Фасисом имеется в виду р. Аракс. Скифы всякий раз вторгались в Мидию через проход у Дербента.
Геродот. История. Л., 1972. Перевод и примечания Г. А. Стратановского.)
დასკვნა
ჰეროდოტეს ცნობათა ანალიზი აჩვენებს, რომ ქართული ტომები ძვ. წ. მე-5 საუკუნეში ავსებდნენ დიდ არეალს მცრეაზია-კავკასიის რეგიონში.