მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
ს.ცაიშვილისა და სხვა ქართველ მეცნიერთ კვლევით, „მე-18 საუკუნის ცნობილი პოეტი, მთარგმნელი და კალიგრაფი იოანე იალღუზისძე-გაბარაევი დაბადებულა 1770 წელს სოფელ ჯავაში (ივ. ლოლაშვილი, დავით სოსლანის აკლდამის საიდუმლოება, 1971, გვ. 86).
სწავლა-განათლება მიუღია საქართველოს მეფეების ერეკლესა და გიორგი XII-ის კარზე
აქ ის განსწავლეს – “ქართულისა საღმრთოსა წერილითა და ღრამატიკოსობითა და ფილოსოფიითა”.
მას, როგორც კალიგრაფს, რამდენიმე ქართული ხელნაწერი გადაუნუსხავს.
რუსების საქართველოში შემოსვლის შემდეგ ქართველ დიდებულთა დავალებით იოანე იალღუზისძემ ხელი მოჰკიდა ოსების წარსულის შესწავლის საქმეს, რადგანაც რუსეთის იმპერია დაინტერესდა ჩრდილო კავკასიაში მცხოვრები ოსების გაქრისტიანებით. იმპერიამ პირველ ეტაპზე ამ სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის საქმის აღსრულება მიანდო ქართველ დიდებულებსა და სასულიერო პირებს.
ქართველი დიდებულებისა და რუსული ხელისუფლების დავალებით, მე-19 საუკუნის დასაწყისში, იოანე სათავეში უდგება ოსური კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობას, რათა მოძებნილიყო სამეცნიერო-რელიგიური საშუალება კავკასიის ოსთა შორის ქრისტიანობის გასავრცელებლად.
1820 წელს მან ქართული ანბანის საფუძველზე შექმნა ოსური ანბანი. იოანემ დაწერა ოსური სახელმძღვანელო (ქართული შრიფტით). ქართულიდან ოსურად თარგმნა “სახარება”, “ლოცვანი”, “კურთხევანი” ~ და სხვ.
იოანე იალღუზისძეს ეკუთვნის ქართული ლირიკული ლექსები და ქართული პოემა `იალღუზიანი~, რომელიც გადმოგვცემს ოსეთის მეფის შვილის იალღუზინის საგმირო საქმეებს და ქადაგებს ქრისტიანულ იდეებს.
ხსენებული პოემის ერთი ხელნაწერი ფერადი ილუსტრაციებით მოხატული, იოანე იალღუზისძეს შესანახად დაუდვია ნუზალის ეკლესიაში.
კ. კეკელიძე ნუზალის ეკლესიის ცნობილი ეპიტაფიის ავტორად იოანე იალღუზისძეს მიიჩნევს. მას ნუზალის ეკლესიის კედელზე დაახლოებით 1821 წელს ქართული ანბანით ჩამოუწერია გენეალოგია (მის მიერ მოპოვებული სახელები) ოსების ლეგენდებით ცნობილი მეფეებისა, შემდეგ ეს არაეკლესიური წარწერა რუსული საეგზარქოსოს ბრძანებით ჩამოუფხიკავთ. აქ იხსენიებოდა მის მიერ გაცოცხლებული სახელი ოს-ბაყათარისა (ამჟამად ტურისტებისათვის ამ ნიშს ოს ბაყათარის განსასვენებლად თვლიან).
იალღუზიანის წერისას `პოეტს მიზნად ჰქონია დასახული აღეწერა: `ვისგან ვართ შთამომავალი, ვინ ვის გვარიდან ძეობდეს, ვინ ვისგან არს მომავალი“… ე. ი. მას განუზრახავს საკუთარი გენეალოგიის წარმოდგენაც და ამ მიზნით აუწერია საგმირო საქმენი იალღუზინისა, უეჭველად იმ მიზნით, რომ ამ იაღლუზისაგან გამოეყვანა თავისი გვარი იალღუზისძე და თავი ეღიარებინა ალღუზინის შთამომავლად~.
იოანე იალღუზისძის ლირიკული ლექსები მიძღვნილია იოანე ბატონიშვილის მეუღლე ქეთევანისადმი.
იოანეს ქართულიდან ოსურად უთარგმნია სამწუხრო და საცისკრო ლოცვანი, საქრისტიანო კატეხიზმო და ზნეობითისა სწავლითურთ და საღმრთო ლიტურღია და სახარება. ეგზარხოსის განკარგულებით ზოგიერთი მათგანი პარალელური ქართულ-ოსური ტექსტები (ქართული შრიფტით ნაბეჭდი) დაუგზავნიათ ოსეთის სამრევლოებისათვის.
ქართულ სამეფო კარზე შესაფერისი სწავლა-განათლებით აღჭურვილი იოანე იალღუზისძე ინიშნება მოსამართლედ ოსეთში. მას მონაწილეობა მიუღია ოსეთის 1802 წლის აჯანყების ჩაქრობაში და აგრეთვე მე-18 საუკუნის მეორე ნახევარსა და მე-19 საუკუნის დასაწყისში (20-იანი წლები) საქართველოს ეგზარხოსის მიერ შექმნილ კომისიის მუშაობაში, რომელშიც შედიოდნენ ჩრდილო ოსეთში მცხოვრები ქართველი ეკლესიის მოღვაწენი, რომელთაც ევალებოდათ ეკლესიების მოვლა-პატრონობა, დანგრეული ეკლესიების ნაცვლად ახლის აგება და როკის, კოშკის, მსხლების, ქეშელთისა და სხვა ხევებში ახლადმოქცეულ (გაქრისტიანებული) ოსებისათვის ეკლესიების აშენება. ამ საქმეში ეგზარხოსმა თეოფილაქტემ ჩააბა აგრეთვე ბლაღოჩინები, მღვდლები და იოანე იალღუზისძეც, რომელიც 1821 წელს გამგზავრებულა ოსეთში. როგორც ცნობილია, 1800 წლიდან მოყოლებული, იოანე ყველა აჯანყებაში რუსეთის მხარეზე ჩანს. 1821 წელს იოანე იალღუზის ძეს აჯილდოებენ “გუბერსკი სეკრეტრის” ჩინით.
იმპერატორმა ალექსანდრე პირველმა დამსახურების გამო იოანეს უბოძა ოქროს მედალი წითელი ლენტით (მას, როგორც ჩანს, არა ერთხელ მიუღია პოლიტიკური ხასიათის დავალებები ქართველი მეფეებისგან და რუსი მთავარმართებლისაგან).
იოანე იალღუზისძეს დოსითეოზ არქიმანდრიტის შუამავლობით დაენიშნა წლიური პენსია 400 მანეთის ოდენობით.
ამ არქიმანდრიტმა დოსითეოსმა გაითვალისწინა იმპერიის მიზანი კავკასიაში ოსების გაქრისტიანებისა და დააყენა საკითხი, რათა იმპერიას ქართველი მთიელებიც გაექრისტიანებინა იმავე შეღავათებითა და დანახარჯებით, რასაც სახელმწიფო ხარჯავდა ამ მიზნისათვის ჩრდილო კავკასიაში. ეს წინადადება მიუღებელი აღმოჩნდა. მას განუმარტეს, რომ ქართველი მთიელები ისედაც ქრისტიანებია, რადგანაც ზოგადად ქართველობა ქრისტიანი ერია, შესაბამიად, არ საჭიროებს გაქრისტიანებას, გაქრისტიანება მხოლოდ ოსებისათვისაა საჭიროო,
ოსი ხალხი იმჟამად არ იყო ქრისტიანი, თუმცა დიდი სურვილი ჰქონდა გაქრისტიანებისა.
ასეთი მიდგომა მთავრობისა გახდა საფუძველი დოსითეოსის შემდგომი მოქმედებისა. მან გაიზიარა მთავრობის ასეთი მიდგომა და მთავრობის წინაშე ქართველად წარმოადგინა ქართლის ყველა მონათლული მთიელი, ხოლო მოუნათლავი – ოსად. შესაბამისად, სახელი “ოსი” უწოდეს ყველა მოუნათლავს. ქართლში ცხოვრობდნენ დვალეთიდან ჩამოსახლებული მოუნათლავი მთიელები, მაგრამ მათ გვერდით ასევე მრავალი იყო ადგილობრივი, მაგრამ მოუნათლავი ქართველობა. ახლა უკვე ყველა მოუნათლავი “ოსად” იწოდა. დოსითეოსის ჯგუფმა მალევე ყველა მთიელს, მონათვლა-მოუნათლავობის მიუხედავად, ოსი უწოდა, რათა მთავრობის წინაშე თავისი დამსახურება უფრო აემაღლებინა.
აღნიშნული არქიმანდრიტი დოსითეოსი, დიდად მიღებული ეგზარქოსის კარზე, თავისი დამსახურებათა კიდევ უფრო განსადიდებლად შიდა ქართლის მთიელ ქართველებს ხელახლა ანათვლინებდა და მათ ოსებად წერდა. ამ გზით მის მიერ გაქრისტიანებულ ოსთა რიცხვი ძალზე იზრდებოდა და ათეულათასს აღწევდა.
ოსების დიდი ოდენობით გაქრისტიანებისათვის მთავრობა დიდ თანხასა და ჯილდოს იძლეოდა. ამასთანავე ასეთი სახით მონათვლა ახალისებდა უკვე მონათლულ ქართველ ყმა-გლეხებს, რადგანაც ხელახლა მონათვლის სანაცვლოდ (ბატონყმობის ოფიციალურად გაუქმებამდე) ისინი იღებდნენ არა მხოლოდ ნაჭერს ტანსაცმლისათვის მცირე თანხასთან ერთად, არამედ გაცილებით მეტს – ისინი თავისუფლდებოდნენ ბატონის ყმობისაგან, რადგანაც სახაზინო გლეხის კატეგორიაში გადადიოდნენ.
გაქრისტიანებულები სახელმწიფის მიერ გადავიდნენ სახაზინო გლეხების კატეგორიაში. ისინი ყმები აღარ იყვნენ, უფლება ეძლეოდათ მიეტოვებინათ ყოფილი ბატონი და გადასახლებულიყვნენ სასურველ ადგილას.
ასეთი სახით აყრილი გლეხების რიცხვი ძალზე დიდი იყო (ქართლში). მათ ხიზნებს უწოდებდნენ, რადგანაც მთიდან წამოსულები ეხიზნებოდნენ ქართლის ბარში ახალ ბატონს, უკვე ვითარცა თავისუფალი გლეხები, სახლდებოდნენ მათ მიწებზე. ამავე დროს კი მიწის რენტას არ უხდიდნენ ახალ მემამულეს. მათ რუსულ სასამართლოებში (გორისა და თბილისის სასამართლოებში) და პეტერბურგის სენატში უჩიოდნენ ქართველი მემამულე ბატონები, რომ ხიზნები ამუშავებდნენ მათ მიწას, გადასახადს კი არ იხდიდნენ, მაგრამ უშედეგოდ. მთავრობა ამ უკვე “გაოსებულ” გლეხობას უჭერდა მხარს. მალე მამულებიც ხიზნებს დარჩათ.
ამავე დროს უკვე ქართლის ბარის ქართველი ყმა-გლეხებიც ხედავდნენ თავიანთი თვალით, რომ მონათვლის სანაცვლოდ ოს ყმებს ათვისუფლებდენენ ბატონყმობის უღლისაგან. მათ ქრთამის სახით აძლევდნენ ქსოვილის ნაჭერს ტანსაცმლისათვის (იმდროინდელ ერთ სატირულ ლექსშია – “ჩითებს”), ასევე მცირე თანხას (1 მანეთს ვერცხლით) ოღონდ, როგორც ითქვა, ნათლობის სანაცვლოდ.
თუ გლეხი გამოაცხადებდა, რომ ის მოუნათლავი იყო, მას მონათლავდნენ დაასაჩუქრებდნენ და გაათავისუფლებდნენ. ამის გამო ქართველი გლეხები, უკვე მონათლულებიც კი, ინათლებოდნენ და იღებდნენ ყველა ამ სიკეთეს,ოღონდ, როგორც ითქვა, ნათლობის შემდეგ ის უკვე ოსად ითვლებოდა.
ამ ყმა გლეხებისათვის ყველაზე მიმზიდველი ის იყო, რომ მათ, ვითარცა „მონათლულ ოსებს“, ათავისუფლებდენ ბატონყმური უღლისაგან.
მთავრობამ ხიზნებს გამოუყო სხვა დაუსახლებელი რეგიონები. მათ აძლევდნენ სახაზინო მიწებს საქართველოს ბარში – უფრო გორის, ბორჯომისა და ჯავახეთის მიმართულებით.
ბატონყმობის ოფიციალურად გაუქმებამდე მრავალი წლით ადრე ბატონისაგან თავის დახსნა და, უკეთეს, საკუთარ, მიწაზე დასახლება სანეტარო ოცნება იყო ქართველი მთიელებისათვის, ამიტომაც ახლა უკვე ისინი, ამ პირობით, დიდი მონდომებით ინათლებოდნენ და, შესაბამისად, ოსებად ეწერებოდნენ. თუ თავს ოსად არ გამოაცხადებდა, მას არც ნათლობის უფლება ჰქონდა, რადგანაც რუსული მთავრობა მხოლოდ ოსებს ათავისუფლებდა ბატონყმობის უღლისაგან მონათვლის სანაცვლოდ. ეს უფლება კატეგორიულად ეკრძალებოდა ქართველს, (როგორც ითქვა, მიიჩნეოდა, რომ ქართველი ისედაც მონათლული იყო და მას ნათლობა არ ესაჭიროებოდა).
ასეთმა დიფერენცირებამ კიდევ უდრო გაზარდა გაოსებული დვალების გადმოსვლა ჩრდილო კავკასიიდან. მათ რიცხვს ახლა დაემატნენ ოსებად ჩაწერილი ქართველი მთიელებიც. ისინი დიდად უფრთხილდებოდნენ ოსის სახელს. ეს სახელი მათი პასპორტი იყო ბატონყმობისაგან გათავისუფლებისა და საკუთარი მიწის ძიების გზაზე. ეს პროცესი მიმდინარეობდა მე-19 ს-ის 30-50-იან წლებში.
იოანე იალღუზისძე გარდაიცვალა 1830 წელს სამოცი წლის ასაკში.