კათალიკოსი

მსოფლიო საეკლესიო სამართლის ისტორიკოსთა თანახმად, თითოეული ავტოკეფალური ადგილობრივი ეკლესია წარმოადგენს საეპისკოპოსოთა ერთობლიობას, ამიტომაც მას უნდა ჰქონდეს თავისი ერთობის ორგანოები, აღჭურვილი ადმინისტრაციული ძალაუფლებით, რომელიც ცალკეულ ეპისკოპოსთა ძალაუფლებას აღემატება. საქართველოში ასეთი იყო საკათალიკოსო და საპატრიარქო ხელისუფლება. სულიერი გაგებით ერთი და იმავე ხარისხის მქონე ღვთისმსახურები თანასწორნი არიან, მაგრამ ისინი შეიძლება ერთმანეთისაგან განსხვავდებოდნენ უფლებამოსილების სივრცისა და სხვა მნიშვნელობის მიხედვით. ღვთისმსახურთა ამ ნიშნების მიხედვით განსხვავებას ეწოდება მმართველი იერარქია. საქართველოს ეკლესიაში არსებობდა ეპისკოპოსის, მთავარეპისკოპოსის, ქორეპისკოპოსის, კათალიკოსის, პატრიარქის და სხვა იერარქიული ხარისხები. მსოფლიო ეკლესიაში აღნიშნულთა გარდა, აგრეთვე არსებობდა სამმართველო იერარქიის უმაღლესი საეპისკოპოსო ხარისხები ეგზარქოსისა, პრიმასისა, პაპისა, არქიეპისკოპოსისა, მიტროპოლიტისა და სხვა ტიტულები. ისინი ნაწილობრივად ჩვენშიც არსებობდნენ. საქართველოს ეკლესიის სამმართველო იერარქიის გაცნობამდე განვიხილოთ ჩვენი ეკლესიის უმაღლეს მესაჭეთა უფლებამოსილების განვრცობის არეალი ანუ საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციის საზღვრები. ამის განსაზღვრა საჭიროა შემდეგი გარემოების გამო: თანამედროვე ისტორიკოსთა დიდი ნაწილი ქართლის კათალიკოსის უფლებამოსილების არეალად, როგორ წესი, მიიჩნევს მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს, რომლის იურისდიქციაშიც თითქოს არ შედიოდა დასავლეთ საქართველო. ასეთი მდგომარეობის გამო ძნელია განვსაზღვროთ როგორც კათალიკოსების, ისევე პატრიარქების და სხვა იერარქების უფლებამოსილების სივრცე. ამიტომაც, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, განვიხილოთ ისტორიული გეოგრაფიის საკითხები საქართველოს საპატრიარქოსთან დაკავშირებით. როგორც ძველი ქართული საისტორიო მონაცემების, ასევე, რაც განსაკუთრებით აღსანიშნავია, ბერძნულ-ბიზანტიური საეკლესიო წყაროების თანახმად, საქართველო, ანუ ივერია იყოფოდა ორ ნაწილად – “ზემო ივერიად” და “ქვემო ივერიად”, ანუ “ზემო ქვეყანად” და “ქვემო ქვეყანად”. “ზემო ივერიაში” ანუ “ზემო ქვეყანაში” იგულისხმება აღმოსავლეთ საქართველო. ხოლო ქვემოში დასავლეთ საქართველო, თუმცა ზოგჯერ უცხოური წყაროები “ზემო ქვეყანას” უწოდებდნენ დასავლეთ საქართველოს, ხოლო “ქვემოს” – აღმოსავლეთ საქართველოს. ამის დასადასტურ ებლ ად არსებო ბს მრავალი მონაცემი, ამათგან სამაგალითოდ ჩვენ ამოვარჩევთ სამს:

1. როგორც ცნობილი კანონისტი ნ. დურნოვო აღნიშნავს, კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქომ 1905 წელს გამოსცა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო არქივის დოკუმენტების სერიის III ტომი, რომელშიც ზემოაღნიშნულთან დაკავშირებით მითითებულია შემდეგი: “ივერიის ქვეყანა გაყოფილია ზემო და ქვემო ნაწილებად. ზემო ივერიას მიეკუთვნებ ა: იმერეთი, ოდიში (სამეგრელო) და გურია. ივერიელებს ორი კათალიკოსი ჰყავთ. უზენაესს აქვს კათედრა 12 მოციქულის ტაძარში, მცხეთაში (თბილისთან ახლოს), ხოლო მეორეს, უმრწმესს, ბიჭვინთაში (აფხაზეთში) ღვთისმშობლის ტაძარში”.
2. მეორე მაგალითია XVII ს-ის იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის შემდეგი ცნობა: “იბერიაში ორი ავტოკეფალური არქიეპისკოპოსია, რომელთაც ქართველები უწოდებენ კათალიკოსებს. ქვემო იბერიას, რომელსაც ძველად კოლხეთს და ლაზიკას უწოდებდნენ, აქვს ეპარქიები იმერეთში, გურიაში, სამეგრელოში, აფხაზეთში, სვანეთსა და მესხეთის ნაწილში. ეს ეპისკოპოსები ექვემდებარებოდნენ კონსტანტინოპოლის საყდარს ფასიდის მიტროპოლიტის საშუალებით… ასე რომ, ბერძენ კეისარ ჰერაკლეს შემდეგ – ლევ ისავრიოსამდე ქვემო იბერია უკვე იყო ავტოკეფალური საარქიეპისკოპოსო, მაგრამ ჩვენ არ ვიცით, რომელი იმპერატორის დროს და რომელ კრებაზე მიანიჭეს მას ავტოკეფალია… ზემო და ქვემო იბერიას შორის საზღვარი არის ქედი, რომელიც კავკასიის მთებში იწყება, ქართულად ქულფარგი ეწოდება, ქვემო იბერიის კათალიკოსი პატივით უფრო მეტია ზემო იბერიის კათალიკოსზე, რადგანაც ის უკვე ისავროსის დროს, 720 წელს, ქვემო იბერიის კათალიკოსი იყო… იბერები ქვემო იბერიის კათალიკოსს მიიჩნევენ უფროს კათალიკოსად, რადგანაც მეფე, ე.ი. იმერეთის თავი, მათთან იწოდება მთელი იბერიის მეფეთამეფედ”.
3. მოვიყვანთ იბერიის, ანუ სრულიად საქართველოს ორ გეოგრაფიულ ნაწილად გაყოფის დამადასტურებელ შემდეგ მაგალითსაც: იერუსალიმელი პატრიარქი ხრისანფი (ქრისანთო) ასევე XVII ს-სა წერს: “საქართველოში, რომელსაც ადრე იბერია ერქვა, იყო ორი ავტოკეფალური არქიეპისკოპოსი, რომელთაც ჩვეულების თანახმად უწოდებენ კათალიკოსებს, და არა არქიეპისკოპოსებს. ასე მათ მარტო ქართველები უწოდებენ. ამათგან ერთი, ე.ი. არქიეპისკოპოსი ქვემო იბერიისა, იწოდება იმერეთის, ოსეთის, გურიის და სრულიად ქვემო იბერიის უნეტარეს კათალიკოსად ანუ მარტივად, სრულიად იბერიის უნეტარეს კათალიკოსად, როგორც უფროსი ზემო იბერიის კათალიკოსზე, ხოლო მეორე, ე.ი. ზემო იბერიისა, იწოდება ქართლის, კახეთის, ალვანეთისა და სრულიად ზემო იბერიის უნეტარეს კათალიკოსად… რომელი იმპერატორის დროს ან რომელ კრებაზე გახდა ის საარქიეპისკოპოსო, ჩვენ ზუსტად ვერ დავადგინეთ, მაგრამ 26 ივნისის სვინაქსარში ვპოულობთ, რომ იოანე, გოთეთის ეპისკოპოსი ხელდასხმული იქნა იბერიის კათალიკოსის მიერ, რადგან რომაულ ქვეყნებში ბატონობდა ხატმებრძოლთა ერესი, ასე რომ, როგორც ჩანს, კეისარ ჰერაკლეს შემდეგ ისავრამდე ქვემო იბერია საარქიეპისკოპოსო გახდა”…

როგორც ზემოთ მოყვანილი მაგალითებიდან მკაფიოდ ჩანს, ივერია, ანუ ქართული ტერმინოლოგიით “ქართლი” იყოფოდა ორ გეოგრაფიულ ნაწილად: ქვემო ივერიად, ანუ “ქვემო ქართლად” და ზემო ივერიად – “ზემო ქართლად”. “ქვემოში”, როგორც რამდენჯერმე აღინიშნა, იგულისხმებოდა დასავლეთი საქართველო, “ზემოში” კი – აღმოსავლეთ საქართველო კახეთისა და მესხეთის ჩათვლით. ამაში დარწმუნება ადვილად შეუძლია ნებისმიერ მკითხველს, რომელიც ბეჯითად გადაათვალიერებს ქართლისა და აფხაზეთის კათალიკოსთა მიერ გამოცემულ სიგელებს, გუჯრებს, წერილობით დოკუმენტებს, სხვა საეკლესიო წერილობით მასალებს და აგრეთვე ჩვენს მემატიანეთა მტკიცებებს, რომ ქართლის სამეფოს საზღვრებში მეფე ფარნავაზიდან ვიდრე ვახტანგ გორგასალის შვილებამდე მოქცეული იყო დასავლეთ საქართველო ჯერ მდინარე ეგრისწყლამდე, შემდეგ კი მდინარე კლისურამდე. “ქართლის ცხოვრებისა” და “მოქცევაი ქართლისაის” მტკიცებით, ქართლი ქრისტესშობამდე IV ს-დან VI-VII სს-მდე მოიცავდა აღმოსავლეთთან ერთად დასავლეთ საქართველოსაც. ამით არის გამოწვეული, რომ წმ. ნინოს, ვახტანგ გორგასლის და კირიონის დროს ქართლის კათალიკოსის იურისდიქცია დასავლეთ საქართველოზეც ვრცელდებოდა. აფხაზეთის საკათალიკოსოს წარმოქმნის ისტორიულად შემდგომ პერიოდებში, მცხეთის კათალიკოსი თავის თავს ხშირად უწოდებდა “ზემო ქვეყნის”, “ზემო ივერიის”, “ზემო ქართლის” კათალიკოსს, ხოლო აფხაზეთის კათალიკოსი – “ქვემო ქვეყნის”, “ქვემო ივერიის” კათალიკოსს (ამის დამადასტურებელი წყაროებიდან ამოკრებილი მონაცემები მრავლად გვაქვს მოტანილი ჩვენს “საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორიის” ტომებში, ამიტომაც მათ აქ აღარ გავიმეორებთ). ზემოთ მოყვანილი მაგალითები, რომლიდანაც კარგად დასტურდება მოსაზრება ჩვენი ძველი მემატიანეებისა, რომ ქართლი, ანუ ივერია იყოფოდა ორ გეოგრაფიულ ნაწილად და ამიტომაც მცხეთის კათალიკოსებს “ზემო ივერიის”, ანუ “ზემო ქართლის” არქიეპისკოპოსებს უწოდებდნენ ბიზანტიელები, ხოლო აფხაზეთის კათალიკოსებს კი მოიხსენიებდნენ “ქვემო ივერიის” არქიეპისკოპოსებად. ბიზანტიელები კათალიკოსის ტიტულს ათანაბრებდნენ ბიზანტიურ არქიეპისკოპოსის ტიტულთან, რადგანაც ბიზანტიურ საეკლესიო სამყაროში არქიეპისკოპოსის მაღალი ტიტულით მხოლოდ ავტოკეფალური ეკლესიების მეთაურები მოიხსენიებოდნენ, როგორებიც იყვნენ კვიპროსის ავტოკეფალური ეკლესიის მეთაური არქიეპისკოპოსის ტიტულით, “ახალი იუსტინიანეს” ავტოკეფალური ეკლესიის მეთაური და მასთან მემკვიდრეობით დაკავშირებული “ოხრიდის” ასევე ავტოკეფალური ეკლესიის მეთაურები არქიეპისკოპოსის ტიტულებით. ბოლო დროს ეს ტიტული აქვს ელადის ავტოკეფალური ეკლესიის მეთაურს. ასეთი მიდგომის გამო ქართული ეკლესიების კათალიკოსებს არქიეპისკოპოსის ტიტულით მოიხსენიებდნენ ძველი ბერძენი პატრიარქები. როგორც აღვნიშნეთ, მართალია ისინი ივერიას, ანუ ქართლს ორ გეოგრაფიულ ნაწილად ყოფდნენ, მაგრამ კარგად იცოდნენ, რომ საქართველო ერთიანი, მთლიანი ქვეყანა იყო ეთნიკური თვალსაზრისით, რომელსაც მართავდა ორი კათალიკოსი. ივერიის სახელმწიფოებრივ ადმინისტრაციულ დაყოფასთან დაკავშირებით კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო წერდა: “ივერია იყოფა ხუთ ნაწილად:

1. ქართლი, ტახტით თბილისში (რა თქმა უნდა, მეფისა),
2. იმერეთი, ტახტით ქუთაისში,
3. კახეთი,
4. სამეგრელო,
5. გურია, ქობულეთით, ტახტით ოზურგეთში”.

თუმცა კი, გეოგრაფიული თვალსაზრისით, როგორც აღვნიშნეთ, – “ივერიის ქვეყანა გაყოფილია ზემო და ქვემო ნაწილებად”. თავდაპირველად IV და V ს-სათვის ქართლის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში შედიოდა მთელი ივერიის, ანუ ქართლის სამეფო. საეკლესიო კანონებიც მოითხოვდა ეკლესიის იურისდიქციის საზღვრების გავლებას სახელმწიფო საზღვარზე, ამიტომაც, ცხადია, თუ ვახტანგ გორგასალის სამეფო მოიცავდა, როგორც მემატიანეები დაბეჯითებით ამტკიცებენ დასავლეთ საქართველოს, ვიდრე მდინარე ეგრისწყალ-კლისურამდე, მაშინ ცხადია V ს-ის მეორე ნახევარში ქართლის კათალიკოსის სამწყსოში დასავლეთ საქართველოც შედიოდა. ეს მართლაც ასე ყოფილა, როგორც ეს ჩემი კვლევიდან ჩანს, არა მხოლოდ V ს-ში, არამედ VI ს-ში ნაწილობრივ ვიდრე VII ს-ის 20-იან 30-იან წლებამდე. მხოლოდ VII ს-ის 20-იან წლებში, როგორც ზემოთ მოყვანილი ანტიოქიელ-იერუსალიმელი პატრიარქების ცნობებიდან ჩანს, ჰერაკლე კეისრის ლაშქრობათა შემდგომ დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირეთი, ვიდრე არგვეთამდე, ჩამოშორდა ქართლის საკათალიკოსოს და ეს ტერიტორია კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში შევიდა, ვიდრე ბიზანტიის იმპერატორ ლევ ისავროსამდე, როგორც ამას ზემოთ მოყვანილ ცნობებში მიუთითებენ იერუსალიმელ-ანტიოქიელი პატრიარქები. ამ დროს, ე.ი. VIII ს-ის პირველ ნახევარში კონსტანტინოპოლში ატეხილი ხატმებრძოლური ერესის გამო “ქვემო იბერიიდან” ანუ შემდეგდროინდელი აფხაზეთის საკათალიკოსოდან ანტიოქია-იერუსალიმში ჩასულ ქართველ სასულიერო პირებს მიუღწევიათ იმისათვის, რომ ეცნოთ მათი ეკლესიის ავტოკეფალია. ასე დაარსებულა “ქვემო იბერიის”, ანუ დასავლეთ საქართველოს საკათალიკოსო. აფხაზეთის საკათალიკოსოს დაარსება იყო ერთადერთი სწორი, კანონიკური გამოსავალი კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციიდან დასავლურ-ქართული ეკლესიის თავის დასაღწევად საეკლესიო-სამართლებრივი გზით. დასავლეთ საქართველოს ქართული საკათალიკოსო ამის შემდეგ სიხარულით დაუბრუნდა თავის ბუნებრივ მდინარებას, ანუ დედა-ქართული ეკლესიის წიაღს. აფხაზეთის კათალიკოსი ამის შემდეგ, როგორც ზემოაღნიშნულ ცნობებში ბიზანტიელი იერარქებიც მიუთითებენ, იწოდა “უმრწმეს”, ხოლო აღმოსავლეთ საქართველოსი – “უხუცეს” კათალიკოსად. ქართულ ეკლესიას ჰყოლია აგრეთვე მესამე კათალიკოსიც – “ხუნძეთის კათალიკოსის” ტიტულით. ასეთი წოდება ჰქონია XIV სში “ხუნძელ კათალიკოს ოქროპირს”, როგორც სინას მთის ხელნაწერთა აღწერილობაში წერდა ივ. ჯავახიშვილი, თუმცა ეს ცნობა საეჭვოა მისი ერთადერთობის გამო. თუ ხუნძეთში მართლაც ჩამოყალიბდა “სამიტროპოლიტო ერთეული”, ანუ პირველ იერარქი, რომელსაც თავის იურისდიქციაში სხვა ეპისკოპოსებიც ჰყავდა, მისი არსებობა ალბათ მხოლოდ რამდენიმე ათეულ წელიწადს გაგრძელდა, რადგანაც თემურ ლენგის შემდეგ ხუნძეთი და მთელი დაღესტანი თანდათანობით გამაჰმადიანდა. ქართველი ბატონიშვილების თვალსაზრისით, დასავლეთ დაღესტნის მთიანეთი ისტორიულად ქართული ტომებით იყო დასახლებული ქართული სალაპარაკო ენით, მაგრამ გამაჰმადიანების შემდეგ ისინი თანდათანობით ასიმილირდნენ აღმოსავლეთ დაღესტნის ტომებში და ქართული ენაც დაკარგეს. ეს ცნობაც საეჭვოდ მიიჩნევა, ანუ უფრო სწორად რომ ვთქვათ, ჩვენი ისტორიოგრაფიის მოუცლელობის გამო კვლევა ამ მიმართულებით არ წარმოებს. ასეა თუ ისე, სინას მთის ხელნაწერებში “ხუნძელი კათალიკოსის” მოხსენიება მნიშვნელოვანი ფაქტია ქართული ეკლესიის სამართლის ისტორიისათვის. რუის-ურბნისის კრების თანახმად, უკვე კათალიკოსის წოდება ჰქონდა ქართული ეკლესიის მეთაურს მისი დაარსებისთანავე IV ს-ში. ევსტათ ანტიოქიელმა “ხელდასხმულ ჰყო მას შინა მათთვის ეპისკოპოსი-კათალიკოსი”. კათალიკოსის წოდება საქართველოსა და მახლობელ ქვეყნებში ბერძნული წყაროების მიხედვით VI ს-ში დადასტურებული ფაქტია, რადგანაც პროკოფი კესარიელი დასავლეთ საქართველოს ქრისტიანების ამბების თხრობისას მოიხსენიებს ამ ტიტულს (ეს ქრისტიანები კათალიკოსს ექვემდებარებიან, რომელიც მოსაზღვრე მხარეში იჯდა). ამჟამად, რუსი საეკლესიო სამართლის მცოდნეების მიერ მიჩნეულია, რომ მსოფლიოში პირველად კათალიკოსის ტიტულის მოხსენიება განეკუთვნება 410 წელს და იგი უკავშირდება ბაბილონის სელევკიის ეპისკოპოსის სახელს, რომელიც სპარსეთის ქრისტიანულ ეკლესიას მეთაურობდა (და იმყოფებოდა ანტიოქიის მთვარეპისკოპოსის დამოკიდებულებაში, ვ. ციპინის აზრით, ნიკეის I კრების მე-6 კანონის თანახმად). ბაბილონის სელევკიის ანუ ე.წ. “სპარსეთის” კათალიკოსი იმ დროს თურმე სარგებლობდა ძალზე დიდი ავტონომიით, რადგანაც ბიზანტიასა და სპარსეთს შორის საომარი მოქმედების გამო სპარსეთის კათალიკოსის კავშირი ანტიოქიის კათედრასთან ძალზე გაძნელებული იყო. ეს საკათალიკოსო ანტიოქიასთან განშორების შემდეგ ჩავარდა ნესტორიანულ ერესში და მისმა კათალიკოსებმა თავიანთ თავს უწოდეს აგრეთვე პატრიარქები, სრული ავტოკეფალობის გამოსახატავად. ვ. ციპინის მიხედვით, კათალიკოსებს (კათოლიკოსებს) ძველად უწოდებდნენ იმ ეკლესიათა მეთაურებს, რომელნიც იმყოფებოდნენ ბიზანტიის იმპერიის აღმოსავლეთი საზღვრების გარეთ. ვ. ციპინი წერს: “მათ გარდა კათალიკოსის ტიტული ჰქონდათ სომხეთის ეკლესიის პირველ იერარქებს. მსოფლიო მართლმადიდებლობისაგან მათი განშორების შემდეგ კათალიკოსის პატივი აიღეს ქართველმა პირველ იერარქებმა, რომელნიც ანტიოქიაზე იყვნენ დამოკიდებულნი, მაგრამ VIII ს-ის შუა წლებიდან ფაქტობრივად თვითმყოფადნი იყვნენ, თუმცა მის ავტოკეფალიას არ ცნობდნენ კონსტანტინოპოლსა და ანტიოქიაში. სომხურ ეკლესიაში კათალიკოსის ტიტული უფრო მაღალი გახდა ვიდრე პატრიარქისა”. ვ. ციპინი ცდება, როცა ქართულ ეკლესიას მხოლოდ VIII ს-დან წარმოადგენს თვით მყო ფადად. დამო უკიდე ბლ ო ბ ა მას ასწლეულობით ადრე ჰქონდა, ვ. ციპინს ისევე როგორც სხვა მრავალ მეცნიერს, ცნობები აქვს ერთმანეთში არეული. კერძოდ მოღწეულ იცნობა ანტიოქიური ქსონოგრაფიდან, რომ VIII ს-ში ავტოკეფალია მიანიჭეს იბერიიდან ჩასულ ღვთისმსახურებს, მიეკუთვნება არა ე.წ. “ზემო იბერიის” ეკლესიას, არამედ “ქვემო იბერიის” ეკლესიას (ე.ი. აფხაზეთის საკათალიკოსოს). VIII ს-ში ავტოკეფალია მიანიჭეს “ქვემო იბერიის” ანუ ყოფილი ლაზიკის სამიტროპოლიტოსა და აბაზგიის საარქიეპისკოპოსოზე აღმოცენებულ ახალ ერთიან ეკლესიას, რომელსაც ქართველები “აფხაზეთის საკათალიკოსოს”, ხოლო ბერძნები “იბერიის (ქვემო იბერიის) საარქიეპისკოპოსოს” უწოდებდნენ. საინტერესოა, რომ ქართველები “კათალიკოსებს” უწოდებენ არა მხოლოდ სპარსული, სომხური და ქართული დამოუკიდებელი ეკლესიების მეთაურს, არამედ საზოგადოდ ყველა თავისთავადი ეკლესიის მეთაურს, მათ შორის ბიზანტიის შიგნითაც. მაგალითად, ექვთიმე მთაწმიდელი თავის “მცირე სჯულისკანონში” “კათალიკოსს” უწოდებს ყოველი ბერძენი სამიტროპოლიტოს მეთაურს, ე.ი. მისთვის “საკათალიკოსოა” ბერძნული სამიტროპოლიტო. იმავე მნიშვნელობით მოიხსენიებს იგი ტერმინ “კათალიკოსს” თავისი შრომის 35-ე და 36-ე თავებში. მაშასადამე, როგორც ჩანს, ქართული გაგებით, საკათალიკოსო არის იგივე სამიტროპოლიტო ოლქი. ბიზანტიურ სამყაროში არქიეპისკოპოსი – ეკლესიის დამოუკიდებელ მეთაურს ერქვა (კვიპროსის, ახალი იუსტინიანესა და სხვა ავტოკეფალურ ეკლესიებისას), ექვთიმე მთაწმიდელმა უარი განაცხადა კვიპროსის ეკლესიის “კათალიკოსობაზე” – გიორგი მთაწმიდელის სიტყვით. მისივე თქმით – კვიპროსის ეკლესია “საკათალიკოსოა” და “საკათალიკოსო ეკლესიათა” შორის ერთ-ერთი რჩეულია. იგი წერს: “საყდართა შორის საკათალიკოზოთა საჩინო არს და წარჩინებულ საყდარი წმიდისა ეპიფანე კვიპრელისა” და ჟამთა ბასილი მეფისათა ოდესმე აღესრულა მთავარეპისკოპოსი, რომელი იყო მუნ. და ფრიად აიძულა მეფემან ნეტარსა ეფთვიმესა, რაითა მიითვალოს განგება მისი. ხოლო მან ყოვლადვე არა თავს იდვა, რამეთუ ყოვლითა მოსწრაფებითა ევლტოდა დიდებასა კაცთასა და შფოთსა სოფლისასა და სიმდაბლესა შეიტკბობდა”.

მსგავსადვე ეფრემ მცირე თავის წიგნში, რომელიც საგანგებოდ მიუძღვნა ქართული ეკლესიის ისტორიასა და მისი ავტოკეფალიის აღწერას, წერს, რომ უკვე პირველი ეპისკოპოსი ქართული ეკლესიისა, ევსტათი ანტიოქიელის მიერ ხელდასხმული IV ს-ის დასაწყისში იყო “კათალიკოსის” ტიტულის მქონე, და აქედან გამომდინარე IV ს-ის დასაწყისიდან ქართული ეკლესია – “საკათალიკოსოა” და მაშასადამე თავისთავადია. როგორც ექვთიმე და გიორგი მთაწმიდელების, ისე ეფრემ მცირეს თანახმად “კათალიკოსი” – დამოუკიდებელი ეკლესიის მეთაურია, ექვთიმესათვის სამიტროპოლიტო ოლქიც – საკათალიკოსოა (ალბათ იგულისხმება უძველესი ხანა, როცა სამიტროპოლიტო ოლქები და “ნათესავთა ეკლესიები” – ავტოკეფალურები, ანუ თავისთავადნი იყვნენ. გიორგი მთაწმიდელისა და ეფრემ მცირესთვის “საკათალიკოსო” – დამოუკიდებელი საარქიეპისკოპოსო, ანდა საეპისკოპოსოა. ყოველ შემთხვევაში, ქართული გაგებით, “კათალიკოსები” მხოლოდ ბიზანტიის გარეთ აღმოსავლეთის ქრისტიანული ქვეყნების დამოუკიდებელ იერარქებს არ ერქვათ, როგორც ეს მიაჩნია ვ. ციპინს, არამედ თვით ბიზანტიურ სამყაროში მყოფ თავისთავად იერარქებსაც. ძველი ქართული საეკლესიო მოღვაწეები, შეიძლება ითქვას, ერთადერთი ავტორები ქართული სამართლის სფეროში არსებული ნაშრომებისა – ექვთიმე და გიორგი მთაწმიდელები, ეფრემ მცირე – “კათალიკოსის” ტიტულს აიგივებენ “სამიტროპოლიტოს” ანდა “საარქიეპისკოპოსოს” მეთაურთან, ამიტომ განვიხილოთ ეს უკანასკნელნი:

• ა) სამიტროპოლიტო ოლქი და
• ბ) საარქიეპისკოპოსო – ბერძნულ-ბიზანტიური საეკლესიო სამართლებრივი გაგების შესაბამისად.

ა. სამიტროპოლიტო ოლქი

უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ ადგილობრივი ეკლესიების კანონიკური დაფუძნების ისტორიას ვერ გავიაზრებთ, თუკი სათანადოდ არ შევაფასებთ საეკლესიო ცენტრალიზაციის იმ პროცესს, რომელიც დაიწყო IV ს-ში და გრძელდებოდა რამდენიმე ასეული წლის მანძილზე. “საეკლესიო ცენტრალიზაციის პროცესი მიმართული იყო იქითკენ, რომ მოეყვანათ საეკლესიო ორგანიზაცია შესაბამისობაში იმ ახალ ადმინისტრაციულ დაყოფასთან, რომელიც რომის იმპერიაში ჩამოყალიბდა IV ასწლეულში”. იმპერიაში ჩამოყალიბებული წესის თანახმად, საეკლესიო ერთეულთა იურისდიქციის საზღვრები უნდა დამთხვეოდა სახელმწიფოადმინისტრაციულს. ამ საზღვრების დასადგენად უნდა განვიხილოთ, თუ რა სახით იყო მოწყობილი რომის იმპერიის ადმინისტრაციული დაყოფა. სწორედ ადმინისტრაციულ ერთეულში ვრცელდებოდა საეკლესიო ერთეულის იურისდიქცია, ეს იყო საზოგადო კანონი, თუმცა, ცხადია, არსებობდა გამონაკლისებიც, განსაკუთრებით იმპერიის დედაქალაქების ირგვლივ. წმიდა მოციქულთასწორი კონსტანტინე დიდის დროს იმპერია დაყოფილი იყო ოთხ პრეფექტურად (ოთხ ნაწილად), თითოეული პრეფექტურა მოიცავდა იმპერიის უდიდეს რეგიონებს და თავის მხრივ ეს პრეფექტურები იყოფოდნენ დიოცეზებად, დიოცეზები კი პროვინციებად. თავდაპირველი მოწყობის სახე იმპერიისა იყო პროვინციული ე.ი. იმპერია თავდაპირველად არ იყო დაყოფილი პრეფექტურებად, მხოლოდ შემდგომ იმპერიის დასუსტების გამო მართვის გაადვილების მიზნით გადაწყვიტეს პრეფექტურებისა და დიოცეზების შექმნა. ეკლესიის იურისდიქციაც შესაბამისი იყო. თავდაპირველად I-II სს-ში ეკლესია ისე უნდა ყოფილიყო მოწყობილი, როგორც ამას მოითხოვდა მოციქულთა კანონების 34-ე მუხლი, კერძოდ, ყოველ “ნათესავს” ანუ ეთნიკურ ერთეულს უნდა ჰქონოდა თავისი ეკლესია, ჰყოლოდა თავისი ეპისკოპოსები, რომელთა შორისაც უნდა ყოფილიყო ერთი გამორჩეული “პირველი” ეპისკოპოსი, ლათინურად მას “პრიმასი” ერქვა. ამ “პრიმასს” (პირველს) ცნობდა, ანუ აღიარებდა “ნათესავის” ყველა ეპისკოპოსი. თანდათანობით ასეთი ეკლესიები გადაიქცნენ პროვინციის ეკლესიებად. საქმე ის იყო, რომ იმ დროისთვის რომის იმპერია პროვინციების სახით დაიყო ისე, რომ ერთ პროვინციაში მოექცა ერთი ეთნოსი, ანუ პროვინციათა საზღვრები გაჰყვა ეთნიკურს. ვ. ციპინი ამასთან დაკავშირებით წერს: “იმპერიის დაყოფამ პროვინციებად შემოინახა მოსახლეობის წარსული ეთნიკური სურათის სახე. ასე მაგალითად, პროვინცია გალატიას სახელი წარმომავლობს იქ მოსახლე ხალხისაგან – ელინიზებული გალატებისაგან, ხოლო ფრიგიის – ფრიგებისაგან. ამ პროვინციათა მომცველ ტერიტორიებზე უფრო ადრე არსებობდა ეკლესიები თავიანთი “პირველი ეპისკოპოსებით” ანუ “პრიმასებით”, მაგრამ უკვე IV ს-სთვის ეს იყო არქაული ტიტული პირველი ეპისკოპოსისა (მათ ნიკეის ეპოქისათვის თითქმის ყველგან მიტროპოლიტები უწოდეს). “მიტროპოლიტის” ტიტული ქრონოლოგიურად ნიკეის ეპოქაში გამოჩნდა. IV ს-ის დასაწყისში დიოკლეტიანეს ადმინისტრაციული რეფორმის შემდეგ, პროვინციათა რიცხვის გაზრდის გამო პროვინციათა დედაქალაქების ე.ი. მიტროპოლიების ეპისკოპოსებს – თანდათან მიტროპოლიტის ტიტული მიეკუთვნა. ისინი უკვე გახდნენ იგივე “ხალხის (ერის) პირველი ეპისკოპოსები” (მოციქ. 34), რამეთუ, როგორც აღ ინიშნა, რომაულმა პროვინციამ შემოინახა მოსახლეობის წარსული ეთნიკური სურათის სახე. მოც იქულთ ა სწორ წმიდა კონსტანტინე დიდის დროს იმპერია დაყოფილი იყო შემდეგ ოთხ პრეფექტურად:

1. იტალია;
2. გალია;
3. ილლირიკი;
4. “აღმოსავლეთი”.

ილლირიკთან ერთად პრეფექტურა “აღმოსავლეთი” შეადგენდა ბერძნულენოვან ნახევარს იმპერიისა, ხოლო პრეფექტურები იტალია და გალია – ლათინურენოვანს. ეს პრეფექტურები IV ს-შივე დაყვეს დიოცეზებად. დიოცეზების გამგებლები თავიანთ პრეფექტებს ემორჩილებოდნ ენ. პრ ეფექტურა “აღ მოსაველთი” დაყოფილი იყო 5 დიოცეზად:

1. “აღმოსავლეთი” (სიტყვის ვიწრო მნიშვნელობით) – დედაქალაქი ანტიოქია, ამ დიოცეზში შევიდნენ სირია, პალესტინა, არაბეთი და მესოპოტამია;
2. “ეგვიპტე” (ლიბიასთან და პენტაპოლისთან ერთად) – მთავარი ქალაქი ალექსანდრია;
3. “აზია” (ცენტრით ეფესოში), აერთიანებდა მცირე აზიის სამხრეთდასავლეთ ნაწილის პროვინციებს;
4. “პონტო” (დედაქალაქი კესარია-კაპადოკია) – მოიცავდა მცირე აზიის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილსა და სომხეთის მთიანეთს;
5. “თრაკია” (ფრაკია), მოიცავდა ბალკანეთის ნახევარკუნძულის აღმოსავლეთ ნაწილს ცენტრით – ირაკლია.

მის ტერიტორიაზე იმყოფებოდა იმპერიის ახალი დედაქალაქი – კონსტანტინოპოლი. ილლირიკის პრეფექტურაში (ცენტრი თესალონიკი) შედიოდა ორი დიოცეზი:

1. მაკედონია;
2. დაკია.

იტალიის პრეფექტურაში შედიოდა დიოცეზები:

1. იტალია;
2. აფრიკა (დედაქალაქი კართაგენი);
3. დასავლეთ ილლირიკი (ბალკანეთის დასავლეთი ნაწილი).

გალიის პრეფექტურა შიშედიოდა:

1. გალია;
2. ესპანეთი;
3. ბრიტანეთი;
4. მავრიტანია.

იმპერიის ორივე დედაქალაქი ამოღებული იყო საოლქო დაქვემდებარებიდან. ვ. ციპინის აზრით, პროვინციებად დაყოფა იმპერიისა გადაიქცა საფუძვლად სამიტროპოლიტო ოლქების წარმოქმნისათვის. მსგავსადვე სამიტროპოლიტოების გაერთიანება საფუძველი გახდა უფრო მსხვილი საეკლესიო ოლქების წარმოქმნისა, რომელთა პირველი ეპისკოპოსები იწოდებოდნენ “ეგზარქოსებად”, “პატრიარქებად”. მაშასადამე, ქრისტიანობის გარიჟრაჟზე, მოციქულთა 34-ე კანონის შესაბამისად “ყველა ერს” ჰყავდა თავისი ავტოკეფალური იმპერიის ორივე დედაქალაქი ამოღებული იყო საოლქო დაქვემდებარებიდან. ვ. ციპინის აზრით, პროვინციებად დაყოფა იმპერიისა გადაიქცა საფუძვლად სამიტროპოლიტო ოლქების წარმოქმნისათვის. მსგავსადვე სამიტროპოლიტოების გაერთიანება საფუძველი გახდა უფრო მსხვილი საეკლესიო ოლქების წარმოქმნისა, რომელთა პირველი ეპისკოპოსები იწოდებოდნენ “ეგზარქოსებად”, “პატრიარქებად”. მაშასადამე, ქრისტიანობის გარიჟრაჟზე, მოციქულთა 34-ე კანონის შესაბამისად “ყველა ერს” ჰყავდა თავისი ავტოკეფალურნენ პირველი ადგილობრივი ეკლესიები, რომელთაც ავტოკეფალური პირველი ეპისკოპოსები მეთაურობდნენ”. მათი “ავტოკეფალურობა” დიდხანს არ გაგრძელებულა, მალე სამიტროპოლიტოებიც გაერთიანდნენ. “პირველი ეპისკოპოსი” (მოციქულთა კანონების 34-ე მუხლისა და ანტიოქიის კრების მე-9 მუხლის მიხედვით) იწოდა მიტროპოლიტად. კანონიკურ ეკლესიებში პირველად ეს ტიტული გვხვდება ნიკეის კრების კანონებში (კან. 4, 6, 7). საქართველოშიც, როგორც აღინიშნა, პირველი საეპისკოპოსო ეკლესია, მსგავსადვე უნ და ჩ ამოყალიბე ბულიყო, მოციქულთა 34-ე კანონის შესაბამისად, მაშასადამე, თუ II-III სს-ში ჩვენში იყვნენ ქრისტიანები, უნდა ჰყოლოდათ ეპისკოპოსები (ე.ი. თანამედროვე მნიშვნელობით მღვდლები), რომელნიც ნათლავდნენ ახლადმოქცეულებს. მათ უნდა ჰყოლოდათ ერთი “პირველი” ეპისკოპოსი (მოციქ. 34-ე კან.). როგორც აღინიშნა, იმპერიაში შემდეგ “პირველ ეპისკოპოსს” ეწოდა მიტროპოლიტი და იგი ავტოკეფალურ ეკლესიას მეთაურობდა. ჩვენში, როგორც ცნობილია, არ არსებობდა “მიტროპოლისები”, ხმელთაშუაზღვისპირეთის დიდი ქალაქების მსგავსი ქალაქები, იყო რამდენიმე მცირე ქალაქი და სოფლები. ამიტომ, ჩვენში, ეკლესიის მეთაურს IV სის 40-50-იანი წლებიდან უწოდებდნენ არა მიტროპოლიტს, არამედ “მთავარეპისკოპოსს”. IV ს-ის 20-იანი წლებიდან მაინც ქართული ეკლესია ისევე უნდა ყოფილიყო მოწყობილი, როგორც იმპერიის პროვინციის ეკლესია თავისი ავტოკეფალური “პირველი” ეპისკოპოსით (ეს “პირველი” იყო ალბათ ქართული “მთავარეპისკოპოსი”). იმპერიაში, როგორც აღინიშნა, პროვინციათა ეკლესიები გაერთიანდნენ ჯერ დიოცეზებში, შემდეგ კი პრეფექტურებში ანდა მთავარი ქალაქების გარშემო და დაკარგეს ვიწრო ავტოკეფალიები, დიდი ეკლესიების ავტოკეფალიათა ქვეშ. საქართველო არ იყო რომის პროვინცია, ამიტომაც, ცხადია, მისი ეკლესია არ შეიძლებოდა შეერთებოდა რომელიმე დიოცეზის ეკლესიას, იმპერიის ადმინისტრაციული დაყოფის შესაბამისად. ამიტომაც, ქართული ეკლესია დარჩა ისეთივე მოწყობის სახით, როგორადაც თავიდანვე ჩამოყალიბდა, ე.ი. მოციქულთა კანონების 34-ე მუხლის შესაბამისად. იგი იყო ეკლესია რამდენიმე საეპისკოპოსოთი, რომელთაც ჰყავდათ “პირველი” ეპისკოპოსი. ოღონდ, ხდებოდა მეზობლებისგან ეკლესიის მეთაურთა ტიტულატურის მექ ან იკური გადმო ღე ბა “პირველი” ანუ “მთავარი” ქართველი ეპისკოპოსის მიმართ. ჯერ მას უწოდეს მეზობელი ეპისკოპოსების დარად “კათალიკოსი”, შემდეგ კი “პატრიარქი”, თუმცა კი ეკლესიის კანონიკური წყობის სახე არ შეცვლილა (გარკვეულ დრომდე) და იგი იგივე დარჩა. ე.ი. ქართული ეკლესია თავიდანვე ჩამოყალიბდა ვითარცა რომაული პროვინციის მსგავსი ეკლესია, ანუ ბერძნული სამიტროპოლიტო ოლქი. თუმცა კი, როგორც აღინიშნა, მის მეთაურს “მიტროპოლიტის” წოდება არ ჰქონდა. განვიხილოთ დღეისათვის გაბატონებული თვალსაზრისი იმის შესახებ, რომ თავდაპირველად ქართული ეკლესია იმყოფებოდა ანტიოქიის ეკლესიის იურისდიქციის ქვეშ და შემდეგ მიიღო ავტოკეფალია. მართალია, ეს თეორია ძველადაც უნდა არსებულიყო, მაგარამ იგი საბოლოოდ უნდა ჩამოქნილიყო ბიზანტიური პენტარქიის თეორიის ჩამოყალიბების ანუ VII-IX ს-ის შემდეგ და მისი განმტკიცებისათვის ხელი უნდა შეეწყო ტერმინოლოგიურ აღრევას. კერძოდ, რადგანაც ქართული ეკლესია ჩამოყალიბებული იყო III-IV სს-ში არსებული ჩვეულებრივ წესის შესაბამისად (ე.ი. მოციქულთა 34-ე მუხლის მიხედვით), დაარსებისთანავე იყო ისევე ავტოკეფალური, როგორც III-IV სსის მიჯნაზე და IV ს-ის დასაწყისში ჩამოყალიბებული ყველა ეკლესია, ამიტომაც ცხადია მისი ავტოკეფალიის შესახებ არ უნდა არსებულიყო არავითარი საბუთი. მას არ ჰქონდა ვინმეს მიერ მინიჭებული ანდა მიღებული ავტოკეფალია, იგი ბუნებრივად ავტოკეფალური იყო დაარსებისთანავე თავისი ეპოქის მსოფლიო პრაქტიკის შესაბამისად. ამიტომაც ამტკიცებდა გიორგი მთაწმიდელი ანტიოქიის პატრიარქის წინაშე, რომ ქართული ეკლესია თავიდანვე ავტოკეფალურია, რადგანაც მოციქულთა მიერ არის დაარსებული, მოციქულთა მიერ დაარსებული ყველა ეკლესია კი ავტოკეფალურად მიიჩნეოდა. მაგრამ გიორგი მთაწმიდელის შემდგომ ქართველ მოღვაწეებს, ჩანს, ეს მოსაზრება აღარ აკმაყოფილებდათ, ამიტომაც მათ დაიწყეს ძიება, თუ ვის მიერ იქნა დაარსებული ქართული ეკლესია და ვინ მიანიჭა მას ავტოკეფალია. საბუთები ვერ აღმოუჩენიათ, გარ და ე რთისა, რო მელიც “ანტიოქიურ ქრონოგრაფიდან” ამოუღიათ, რომ VIII სში იბერიიდან ანტიოქია-იერუსალიმში ჩასულა დელეგაცია, რომელთაც მიუღწევიათ ეკლესიის ავტოკეფალიისთვის. ეს ცნობა სინ ამდვ ილ ე ში, რ ო გორ ც გარკვ ეულ ია, მიეკუთვნება ე.წ. “ქვემო იბერიის” და არა მცხეთის საკათალიკოსოს. არსებობს ბალსამონის ცნობა ქართული ეკლესიის ანტიოქიისაგან გათავისუფლების შესახებ პეტრე პატრიარქის დროს, სინამდვილეში ესაა მხოლოდ გამოძახილი გიორგი მთაწმიდელისა და ანტიოქიის პატრიარქ პეტრე III-ის ცნობილი პაექრობისა. იმ დროს, ე.ი. XI ს-ში ქართული ეკლესია დამოუკიდებელი იყო და ანტიოქია მხოლოდ პრეტენზიებს გამოთქვამდა, რომელსაც საკადრის პასუხს სცემდნენ იმჟამინდელი ქართველები. XX ს-ის ქართველმა ისტორიკოსებმა ეს პეტრე III რატომღაც წარმოადგინეს პეტრე ფულონად, რომელსაც თითქოსდა V ს-ში მიუნიჭებია ქართული ეკლესიისთვის ავტოკეფალია. ეს ბოლო მოსაზრება მთლიანად მიუღებელი იქნებოდა ძველი ქართული ეკლესიისთვის, რადგანაც პეტრე ფულონს საქართველოში მიიჩნევდნენ უბოროტეს ერესიარქად, რომელსაც მთავარეპისკოპოსმა მიქაელმა ქვებით თავი გაუპო სხვა ქართველ ეპისკოპოსებთან ერთად. ამასთანავე ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ პეტროზ მკაწვრალი (ფულონი) შეაჩვენა VI მსოფლიო კრებამ თავის 33-ე და 68-ე კანონებით, ვითარცა მწვალებელი. ქართულ საბუთებში ხშირად ანტიოქიას წარ მოადგენენ “მთე ლი აღმოსავლეთ ის” დედად, დედაეკლესიად აღმოსავლეთის ყველა ეკლესიისა. საზოგადოდ, საქართველოს ძველ ძეგლებში ხშირად “აღმოსავლეთს”, “აღმოსავალის” ქვეყანას უწოდებდნენ და რადგანაც ანტიოქია ასევე “აღმოსავლეთის” დედაეკლესია იყო, ჩანს, ტერმინოლოგიური დამთხვევის გამო ანტიოქიაც ქართული ეკლესიის დედაეკლესიად წარმოადგინეს. სინამდვილეში კი, როგორც აღინიშნა, ანტიოქია იყო არა მთელი აღმოსავლეთის დედაეკლესია, არამედ ანტიოქია იყო დედაქალაქი რომის იმპერიის პრეფექტურისა, რომელსაც “აღმოსავლეთი” ერქვა. ეს პრეფექტურა არ მოიცავდა მთელ აღმოსავლეთს, არამედ მას გააჩნდა მტკიცედ დადგენილი საზღვრები, ამ “აღმოსავლეთის პრეფექტურაში” შედიოდა ხუთი დიოცეზი, მათ შორის შედიოდა საკუთრივ დიოცეზი “აღმოსავლეთი”, სწორედ ამ დიოცეზ “აღმოსავლეთის” დედაქალაქი იყო ანტიოქია და მასში შედიოდა სირია, პალესტინა, არაბეთი და მესოპოტამია. პრეფექტურა “აღმოსავლეთში”, როგორც აღნიშნული იყო აგრეთვე შედიოდა დიოცეზები – ეგვიპტე, “აზია”, პონტო და თრაკია. როგორც აქედან ჩანს, პრეფექტურა “აღმოსავლეთში” არ შედიოდა კავკასია, კერძოდ კი საქართველო, თუმცა მასში შედიოდა სომხეთის მთიანეთი (პონტოს დიოცეზში) და მესოპოტამია (“აღმოსავლეთის” დიოცეზში). ამიტომაც ანტიოქიის იურისდიქციაში საეკლესიო კანონების თანახმად არ შეიძლებოდა შესულიყო საქართველო. ანტიოქიის ეკლესიას უფლება გააჩნდა თავის დიოცეზ “აღმოსავლეთის” მომცველ მიწაწყალზე – ეს იყო, კიდევ ერთხელ აღვნიშნავთ, სირია, პალესტინა, არაბეთი და მესოპოტამია. თუ მაინცდამაინც, შეეძლო პრეტენზია განეცხადებინა მთელი “აღმოსავლეთის” პრეფექტურაზე – რომელშიც შედიოდა დიოცეზი “ეგვიპტე”, “აზია”, “პონტო” და “თრაკია”, მაგრამ ჩვენ კარგად ვიცით, რომ “ეგვიპტე” – ალექსანდრიის პატრიარქისა და არა ანტიოქიის იურისდიქციაში იყო თავიდანვე, ხოლო სამი დიოცეზი “აღმოსავლეთისა” – “აზია”, პონტო” და “თრაკია” კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ გააერთიანა თავის გარშემო. ისტორიულად, ე.ი. IV-V სს-ში ანტიოქიის საპატრიარქოს ნამდვილი იურისდიქცია ვრცელდებოდა არა პრეფექტურა “აღმოსავლეთზე”, არამედ დიოცეზ “აღმოსავლეთზე”, ე.ი. სირიაზე, პალესტინაზე, არაბეთსა და მესოპოტამიაზე, აქედან ანტიოქიას ჩამოაცილეს პალესტინის ერთი ნაწილი და იერუსალიმის საპატრიარქოს გადასცეს. საეკლესიო კანონიკური ტრადიციის შესაბამისად არსაიდან ჩანს, რომ ანტიოქიას შეეძლო თავის იურისდიქციაში ჰყოლოდა საერთოდ იმპერიის ფარგლებს გარეთ მყოფი “იბერია”. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ, შესაძლოა, რომის იმპერიაში რამდენიმე მხარეს რქმეოდა სახელი “იბერია”, ვითარცა იყო რამდენიმე არმენია. X ს-სათვის ბიზანტიის ერთ ნაწილში მართლაც არსებობდა “იბერიის თემი”, თუმცა, იგი უნდა ყოფილიყო არა ანტიოქიის, არამედ პონტოს, ანუ კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში.

როგორც ზემოთ აღინიშნა, ტიტულ “კათალიკოსის” პირველი ხსენება მიეკუთვნება “ბაბილონის სელევკიის” ეპისკოპოსს, რომელიც სპარსეთის ქრისტიანულ ეკლესიას მეთაურობდა 410 წელს, იგი ანტიოქიის ეპისკოპოსის დამოკიდებულებაში იმყოფებოდა, მაგრამ გააჩნდა ძალზე დიდი ავტონომია. რატომღაც ფიქრობენ, რომ ამ ცნობის თანახმად, სპარსეთი იმყოფებოდა ანტიოქიის იურისდიქციის ქვეშ. სინამდვილეში კი, რადგანაც “აღმოსავლეთის” დიოცეზში შედიოდა მესოპოტამია, ამიტომაც მესოპოტამიის მკვიდრი, ანუ “სპარსელი” ქრისტიანები, ცხადია, დიოცეზის დედაქალაქის ანუ ანტიოქიის იურისდიქციაში იმყოფებოდნენ. სხვა საკითხია ის, რომ V ს-ში, “ქართლის ცხოვრების” თანახმად, სპარსეთის სახელმწიფომ ბიზანტიას ჩამოაჭრა მესოპოტამია და მისმა ეთნიკურმა ანუ “სპარსელმა” კათალიკოსმა მიიღო სრული ავტოკეფალია, მით უმეტეს რომ მის იურისდიქციაში აღმოჩნდა თავისი ეთნიკური ქვეყნის – სპარსეთის ქრისტიანებიც. ამიტომაც, იქამდე, “ბაბილონის სელევკიის” კათალიკოსის დაქვემდებარება ანტიოქიისადმი ბუნებრივია და საეკლესიოადმინისტრაციული ნორმის შესაბამისია. მსგავსადვე სომხეთის მთიანეთი პონტოს დიოცეზში შედიოდა და სომეხი ქრისტიანებიც იმ ქვეყნისა უნდა დაქვემდებარებოდნენ დიოცეზის, ანუ კესარია-კაპადოკიის მთავარეპისკოპოსს, ე.ი. სომხური ეკლესიის ყოფნა პონტოს ეკლესიის იურისდიქციაში ნორმალურია. აქედან არ უნდა დაასკვნან, რომ, რადგანაც სომხური ეკლესია ექვემდებარებოდა იმპერიის საეკლესიო ცენტრს, ქართულიც ასევე უნდა დაქვემდებარებოდა. როგორც აღვნიშნეთ, საქართველო არ შედიოდა რომის ანუ ბიზანტიის იმპერიის ფარგლებში და მასზე ცხადია, არ ვრცელდებოდა საეკლესიო დაქვემდებარების იმპერიული კანონები. მესოპოტამიელი სპარსელები და პონტოელი სომხები კი იმპერიის ფარგლებში შედიოდნენ. შემდგომ საუკუნეებში, რადგანაც აღარ ახსოვდათ იმპერიის ძველი ადმინისტრაციული დაყოფის სახე, “აღმოსავლეთის” ქვეშ მოიაზრეს არა რაიმე ჩარჩოთი შემოსაზღვრული ადმინისტრაციული ერთეული ყოფილ რომის იმპერიაში, არამედ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით მთელი აღმოსავლეთი, საქართველოს ეკლესიაც, როგორც ერთ-ერთი აღმოსავლური ეკლესია ანტიოქიის იურისდიქციის ქვეშ წარმოადგინეს. მაშასადამე, ქართული ეკლესია, თავდაპირველად ჩამოყალიბდა მსგავსად რომაული პროვინციული ეკლესიისა, ანუ ბერძნული “სამიტროპოლიტო ოლქისა”, ერთი საეკლესიო პირველიერარქით, რომელსაც უშუალოდ ექვემდებარებოდნენ ეპისკოპოსები. მის მეთაურს უწოდებდნენ “მთავარეპისკოპოსს”, შემდეგ კი მეზობელი ეკლესიების მეთაურთა დარად “კათალიკოსს”, თუმცა სახელების შეცვლით ეკლესიის კანონიკური იერარქიული წყობის სახე არ შეცვლილა. იგი ჩამოყალიბებისთანავე ავტოკეფალური უნდა ყოფილიყო, ისევე როგორც პროვინციული ეკლესიები და სამიტროპოლიტო ოლქები ჩამოყალიბების ხანაში IV ს-ის დასაწყისში ნიკეის კრებამდე.

 

ბ. საარქიეპისკოპოსო

როგორც აღინიშნა, არქიეპისკოპოსის ტიტულით იხსენიებდნენ ავტოკეფალური ეკლესიების მეთაურებს. არქიეპისკოპოსის ტიტულით მსოფლიო ეკლესიის უპირველესი პატრიარქები იხსენიებდნენ ქართული ეკლესიის მეთაურებს, როგორც ქართლის, ანუ “ზემო ივერიის”, ასევე აფხაზეთის ანუ “ქვემო ივერიის” კათალიკოსებს, მათ გარდა კვიპროსის ეკლესიის პირველ ეპისკოპოსს, ახალი იუსტინიანის ეპისკოპოსს, მის მემკვიდრე ოხრიდის საარქიეპისკოპოსოს მეთაურს, ამჟამად კი ელადისა და ალბანეთის ეკლესიების მეთაურებს. დასავლეთის ეკლესიაში “არქიეპისკოპოსი” გახდა მიტროპოლიტთა ტიტული. ამის მსგავსად, რადგანაც თავდაპირველად, ფორმირების დროს ქართული ეკლესია მოწყობილი იქნა, როგორც სამიტროპოლიტო ოლქი, შესაძლებელია ვიფიქროთ, რომ მის მეთაურსაც არქიეპისკოპოსის, ანუ მთვარეპისკოპოსის ტიტულიც მიენიჭა, ყოველ შემთხვევაში “მოქცევაი ქართლისაის” მიხედვით IV ს-ის პირველ ნახევარშივე ქართლის პირველ ეპისკოპოს იოანესაც და მის შემდეგ ყველა მეთაურს ქართული ეკლესიისა მთავარეპისკოპისის ტიტული ჰქონდა. აქ უნდა გავითვალისწინოთ ისიც, რომ ბიზანტიურ სამყაროში არქიეპისკოპოსის ტიტულმა მიიღო კიდევ ერთი მიმართულება, არქიეპისკოპოსებად დაიწყეს ტიტულირება იმ ეპისკოპოსებისა, რომელთა სამწყსო მოქცეული იყო სამიტროპოლიტო ოლქის ტერიტორიაზე და მიუხედავად ამისა, ავტოკეფალურნი იყვნენ მიტროპოლიტის მიმართ (იმყოფებოდნენ პატრიარქის იურისდიქციაში). ჩანს, ამ მომენტსაც უპოვნია თავის გამოძახილი ქართულ ეკლესიაში, ოღონდ კათალიკოსობის დაწესების შემდეგ. როგორც აღინიშნა, კათალიკოსობის დაწესებამდე (V ს-ის 60-70-იანი წლები) ჩვენი ეკლესიის მეთაურს ჰქონდა მთავარეპისკოპოსის ტიტული, მაგრამ კათალიკოსობის დაწესების შემდეგ, მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენში მრავალი საეპისკოპოსო იყო, მთავარეპისკოპოსის ტიტული ჰქონდა მხოლოდ მცხეთის სამთავროს ეპისკოპოსს. როგორც ჩანს, მას გააჩნდა გარკვეული ავტონომიური უფლებები, სხვა ეპისკოპოსებთან შედარებით. კათალიკოსობის დაწესების შემდეგ როგორც ქართულ, ისე სომხურ წყაროებში ნახსენები “მთავარეპისკოპოსი” ანუ “სეფესახლის ეპისკოპოსი”, როგორც აღვნიშნეთ, გულისხმობს მცხეთის სამთავროს ეპისკოპოსს, მას გააჩნდა დიდი პრივილეგიები, პირველად მოიხსენიებო და კათალიკოსის შემდეგ, ამასთანავე მას თავის იურისდიქციაში ჰყავდა სამწყსო დასავლეთ საქართველოშიც კი (ეს იყო ისტორიული პროვინცია “ვაკე”) თანახმად ვახუშტი ბატონიშვილისა. ერთი ქალაქის, თანაც დედაქალაქის (მცხეთის) ტერიტორიაზე ორი ეპისკოპოსის ყოფნა, რაც თავისთავად საეკლესიო კანონების მოთხოვნათა დარღვევაა, მიუთითებს იმის შესახებ, რომ მცხეთაში კათალიკოსის გვერდით სამთავარეპისკოპოსო კათედრის არსებობა წარმოადგენდა ისტორიული პროცესის შედეგს. უნდა ვიფიქროთ, რომ მცხეთაში კათალიკოსის კათედრის დაარსებისას, ქართლის მეფემ, ჩანს, ვერ შეძლო უკვე არსებული ქართლის მთავარეპისკოპოსის კათედრის გაუქმება, მართალია, თვითონ ბოლო მთავარეპისკოპოსი მიქაელი გაძევებულ იქნა ქვეყნიდან მეფის შეურაცხყოფისათვის, მაგრამ, როგორც ჩანს, მცხეთის სამთავარეპისკოპოსო კათედრა დარჩენილა. ამით უნდა იყოს გამოწვეული: ა) ამ ამბავთან ახლოს მდგომ სომხურ წყაროებში სამთავროს მთავარეპისკოპოსის – “სეფესახლის ეპისკოპოსის” მოხსენება (იხ. ეპისტოლეთა წიგნი) და ბ) ის, რომ, როგორც აღვნიშნეთ, მთავარეპისკოპოსის იურისდიქციაში დარჩენილია დასავლეთ საქართველოს მრევლის ნაწილი. დასავლეთ საქართველოს მრევლი IV-V სსში, როგორც ეს ჩვენს მიერ არის გარკვეული, ექვემდებარებოდა ქართლის ეკლესიის მეთაურს, ჩანს კათალიკოსობის შემოღების შემდეგ, ამ მრევლის ერთი ნაწილი კვლავინდებურად დარჩა მთავარეპისკოპოსის იურისდიქციაში. ტოპონიმი “სამთავრო” წარმოშობილა სიტყვა “მთავარეპისკოპოსიდან” და ეს სახელი სამთავარეპისკოპოსო საკათედრო ტაძარს უწოდეს. მას, როგორც ჩანს, შენარჩუნებული ჰქონდა რაღაც თავისთავადობის ნიშნები, ყოველ შემთხვევაში, მისი სამწყსო მოქცეული იყო საკათალიკოსო ოლქის ტერიტორიაზე. მაშასადამე, ქართლის მთავარეპისკოპოსი, ცხადია, საერთოდ ქართლის კათალიკოსის ადმინისტრაციული ძალაუფლების ქვეშ იყო, მაგრამ, ჩანს, უფრო ნაკლებად ვიდრე სხვა ეპისკოპოსები, მას მეტი პრივილეგიები გააჩნდა. სეფე ანუ სამეფო სახლის ეპისკოპო სი იყო. როგორც ჩანს, ასე იყო V-VII სს-ში, გარკვეულ დრომდე. საერთოდ, უნდა ვიფიქროთ, რომ ტერმინ “კათალიკოსის” წარმოშობა დაკავშირებული უნდა იყოს აღმოსავლეთის ეკლესიებში საეგზარქოსოების წარმოშობასთან IVV სს-თა მიჯნაზე. თავდაპირველად ეგზარქოსი ერქვა სახელმწიფო თანამდებობის მქონე პირს (ლათინურად – ვიკარი), რომელიც იყო რომის იმპერიაში ერთ-ერთი დიოცეზის სამოქალაქო მეთაური. როგორც აღინიშნა, დიოცეზთა – მსხვილ ადმინისტრაციულ ერთეულთა შექმნის კვალდაკვალ რომის იმპერიაში მსხვილდებოდა საეკლესიო ერთეულებიც ისე, რომ საეკლესიო ერთეულთა იურისდიქციის საზღვარი დამთხვეოდა სამოქალაქო ადმინისტრაციულს. დიოცეზი შეიცავდა რამდენიმე პროვინციას, ყოფილი სამიტროპოლიტო (საეპისკოპოსო) ერთეულთა ხარჯზე დიოცეზის საზღვრების შიგნით ყალიბდებოდა ადგილობრივი ეკლესია, რომლის საზღ ვრები ემთხვ ეოდა დიოცე ზის საზღვრებს. თავის მხრივ, ამ დიოცეზთა გაერთიანების შემდეგ გაერთიანებული ეკლესიის გამგე ეპისკოპოსს ეწოდა “ეგზარქოსი”, ზოგჯერ ასეთი დიოცეზების ეკლესიები პრეფექტურაშიც ერთიანდებოდნენ, მის გამგე ეპისკოპოსსაც იგივე სახელი ერქვა.

“ეგზარქოსი”, როგორც აღვნიშნეთ, საზოგადოდ სახელმწიფო თანამდებობის საერო პირს ერქვა, უფრო მეტად დიოცეზის მეთაურს, შემდეგ კი მის შესაბამისად დიოცეზის საეკლესიო გამგესაც დაერქვა, ამიტომაც ეს ტერმინი გამოიყენებოდა იმპერიის შიგნით გაერთიანებული ეკლესიის მეთაურების მიმართ, მაგრამ ეკლესიათა გაერთიანება, გამსხვილება, ცენტრალიზაცია ხდებოდა იმპერიის გარეთაც, სადაც არც დიოცეზები იყო და შესაბამისად არც “ეგზარქოსის” ტიტული შეიძლებოდა რომ ყოფილიყო. ამიტომაც, უნდა ვიფიქროთ, რომ იმპერიის გარეთ გაერთიანებულ ეკლესიათა მეთაურებს მიაკუთვნეს ისევ ბერძნული, იმავე იდეის გამომხატველი, მაგრამ სხვა ტიტული “კათალიკოსი”. “კათალიკოსი” ბერძნული სიტყვაა და “საყოველთაოს” ნიშნავს, მაშასადამე კათალიკოსი არის საყოველთაო ეპისკოპოსი მთელ გარკვეულ ტერიტორიაზე. საქართველოს საკათალიკოსოს შექმნის წინ მართლაც გაფართოვდა ქართული ეკლესიის იურისდიქციის საზღვრები, რადგანაც მემატიანის სიტყვით, გაფართოვდა თვით ქართლის სამეფოს ტერიტორია, კერძოდ, ვახტანგ გორგასალმა ქვეყანას დაუბრუნა უზარმაზარი ტერიტორია – “კლარჯეთი”, რომელსაც შემდგომ მესხეთი ეწოდა, ეს იყო თითქმის მესამედი სახელმწიფოსი, აგრეთვე სახელმწიფოს შემადგენლობაში შევიდა ტერიტორია მდ. ეგრისწყლიდან მდ. კლისურამდე, ანუ შავი ზღვისპირეთის მომცველი ასევე უზარმაზარი მხარე. საქმე ის იყო, რომ ვახტანგის ბავშვობისას ბერძნებმა, მემატიანეს სიტყვით, ქართულ სამეფოს ჩამოაჭრეს კუთვნილი ტერიტორია სახელმწიფო საზღვარზე გამავალ მდ. ეგრისწყლიდან – ვიდრე ციხეგოჯამდე. ვახტანგმა, როგორც ცნობილია, ბერძნებთან გამარჯვებათა შემდგომ დაიბრუნა ეს ტერიტორია, და მასთან ერთად მის მეუღლეს – იმპერატორის ასულს, მზითვის სახით თან მოჰყვა ტერიტორია მდ. ეგრისწყლიდან მდ. კლისურამდე. ასევე სპარსელებთან გამარჯვების შემდეგ ალბათ აღმოსავლეთ საქართველოც უფრო გაფართოვდა, ბერძენთა მპყრობელობის დროს როგორც კლარჯეთში, ისე შავი ზღვისპირეთში უნდა ყოფილიყო საეპისკოპოსო კათედრები, რადგანაც ეს ვრცელი რეგიონები მხურვალე ქრისტიანებით იყვნენ დასახლებულნი. ვახტანგის მიერ კათალიკოსობის დაწესებისას, როგორც ჩანს, მიღებული იქნა დადგენილება რომ მცხეთის პირველი იერარქი ყოფილიყო “საყოველთაო” ეპისკოპოსი ქვეყნის არა მხოლოდ ძველი ნაწილისა, არამედ ახლად შემოერთებული მხარეების ქრისტიანებისა და მათი საეპისკოპოსო კათედრებისა (იქამდეც რომ ქვეყანაში მრავალი საეპისკოპოსო კათედრა არსებობდა, ნათქვამია ჩვენი წიგნის I ტომში). მაშასადამე, “კათალიკოსი”, როგორც ჩანს, ბიზანტიის იმპერიის გარეთ დიდი მხარეების ანდა ქვეყნის ეკლესიათა გაერთიანების შემდგომ წარმო ქმნილ ცე ნტრალიზე ბულ ეკლე სიათ ა მმართველებს უწოდეს. ვ. ციპინის თანახმად, “ეგზარქოსი”, ვითარცა იერარქი, პირველად მოიხსენიება ქალკედონის კრების მე-9 კანონში. ამ კანონის ძველქართულ თარგმანში მის ნ აცვლად გამოიყენება ტერმინი “ზედამხედველი”, “ზედამხედველი” ახლოა შინაარსობრივი გაგებით “კათალიკოსთან” (მისი თავდაპირველი მნიშვნელობით). ახალქართულ თარგმანში მას ეწოდება “ეგზარქოსი (პატრიარქი)”. ძველქართული ტერმინოლოგია ადმინისტრაციული ერთეულებისა და მათი მეთაურებისა ასეთია – დიდ მხარეს (დიოცეზს ან პრეფექტურას) ეწოდება – “განსაგებელი”, მის საეკლესიო მეთაურს “ზედამხედველი”. “სამთავრო” ზოგჯერ ავტოკეფალურ საეკლესიო ერთეულსაც ეწოდება, მაგალითად კვიპროსის ეკლესია – “სამთავროა”. როგორც აღნიშნული გვაქვს II ტომში. აფხაზეთის საკათალიკოსოს მისი წარმოქმნის შემდეგ “სამთავრო” ეწოდა (ეკლესიური გაგებით), თამარის ისტორიკოსისათვის ქართლისა და აფხაზეთის საკათალიკოსოები – ორივენი “სამთავროები” არიან. თამარმა საეკლესიო კრების დროს მოიწვია “ორივე სამთავროსა” და “შვიდი სამეფოს” ხელისუფალნი ე.ი. აფხაზეთისა და ქართლის საკათალიკოსოების სასულიერო მთავრობა და სახელმწიფო ადმინისტრაციულ-პოლიტიკური ერთეულების მეთაურები. ეს მომენტი იმითაა აღსანიშნავი, რომ დიდი სჯულისკანონში “მთავარი” – ზოგჯერ “ეპარქოზს”, პრეფექტსა და მაგისტრსაც (იმპერიაში მართლმსაჯულების უმაღლეს წარმომადგენელს) ეწოდება. ამიტომაც უნდა ვიფიქროთ, რომ რადგანაც ჩვენი საკათალიკოსოები “სამთავროებია”, მისი ხელისუფალნი კი მთავარნი (უცხოეთში კი ამავე ტერმინით – ეგზარქოსიც მოიხსენიება), შესაძლოა ტერმინი “კათალიკოსი” ჩანაცვლებაა ტერმინისა “ეგზარქოსი”. საეკლესიო ეგზარქოსებს შემდგომ იმპერიაში პატრიარქები ეწოდათ. აღსანიშნავია, რომ მსოფლიო ეკლესიის ისტორიის გარიჟრაჟზე არსებულ ყოფილ პროვინციებს: პალ ესტინას, მესოპოტამიას, კილიკიას, ისავრიას, ფინიკიას – “სამთავროები” ეწოდებათ ქართული “დიდი სჯულისკანონის” მიხედვით, 344 წლის ანტიოქიის ადგილობრივი კრების გადმოცემისას. ამ “სამთავროთა” მომცველ ეკლესიებს ჯერ კიდევ გააჩნდათ თავისთავადობა – ავტოკეფალობის გარკვეული ნიშნები იმ დროისათვის. მცირე ეკლესიათა გაერთიანების შემდეგ ზოგიერთი საეგზარქოსო (ალექსანდრიისა, ანტიოქიისა) – საპატრიარქოებად გადაიქცნენ, ხოლო სხვები, რომელთა მეთაურები “ეგზარქოსებად” იწოდებოდნენ – პონტოსი, ასიისა (აზიისა) და თრაკიისა – გაერთიანდნენ და შეადგინეს ახალწარმოქმნილი კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო. საქართველოს ეკლესიამ “ეგზარქოსის” ტიტული არ შემოინახა ალბათ კართაგენის კრების 39-ე (48-ე) კანონის შესაბამისად, სადაც მიღ ებულია დადგენილე ბა “რათა ეპისკოპოსსა პირვე ლისა საყდრისა არა ეწოდებოდეს უხუცესი და ზედამდგომელი მღვდელთა”. რუსულ თარგმანში “უხუცესისა და ზედამდგომელის” ადგილზეა “ეგზარქოსი”. ამ კანონით “ეგზარქოსის” წოდება აიკრძალა. ბიზანტიაში, როგორც ითქვა, ზოგიერთი საეგზარქოსო საპატრიარქოდ გადაიქცა. დასავლეთის ეკლესიაში ეგზარქოსს – პრიმასი უწოდეს, საქართველოში კი, როგორც ჩანს, ეგზარქოსს – კათალიკოსი უწოდეს. საზოგადოდ, ისტორიულად ეგზარქოსის ტიტულმა დაკარგა თავისი თავდაპირველი მნიშვნელობა. ბალსამონი წერს: “ეგზარქოსის უპირატესობას ახლა არა აქვს მოქმედება. მაგრამ ზოგიერთი მიტროპოლიტი წოდებულა ეგზარქოსად, თუმცა არა ჰყავთ დაქვემდებარებულ ი სხვ ა მიტრო პ ო ლიტე ბი”. .. 2 5 ქართლისა და აფხაზეთის კათალიკოსებს, ასევე არ გააჩნდათ თავიანთი დაქვემდებარების ქვეშ სამიტროპოლიტოები (ბერძნული საეკლესიო სამართლის ნორმის შესაბამისი მნიშვნელობით), არამედ მხოლოდ ეპისკოპოსები. ბერძნული სამიტროპოლიტო შედგებოდა მიტროპოლიტის იურისდიქციის ქვეშ მყოფი საეპისკოპოსოებისაგან. თავის მხრივ, ეს სამიტროპოლიტოები იყვნენ პატრიარქის ან სხვა პირველ მღვდელმთავრის ქვეშ. ბიზანტიაში, ასე ვთქვათ, სამ საფეხუროვანი იერარქიული კიბე არსებობდა – პატრიარქს მიტროპოლიტები ექვემდებარებოდნენ, ხოლო მიტროპოლიტს კი ეპისკოპოსები. ქართლისა და აფხაზეთის ეკლესიებში ასეთი დაქვემდებარება არ არსებობდა, როგორც აღინიშნა – აქ იერარქიული კიბის მხოლოდ ორი საფეხური იყო. კათალიკოსს ეპისკოპოსები უშუალოდ ექვემდებარებოდნენ, შუა რგოლი – მიტროპოლიტი თავის ქვემდებარე ეპისკოპოსებით არ არსებობდა, საქმე ის იყო, რომ საკათალიკოსოები თვითვე იყვნენ “ბერძნული” სამიტროპოლიტო ოლქები. როგორც ითქვა, ქართული ეკლესია IVVII სს-ში არსებობდა როგორც ერთი სამიტროპოლიტო ოლქი, ანუ საკათალიკოსო, “ქართლის კათალიკოსის” მეთაურობით, ეს ემსგავსებოდა ბერძნული სამიტროპოლიტო ოლქის მეთაურს ქვემდებარე ეპისკოპოსებით, თუმცა ქართველ კათალიკოსს არ ჰყავდა ზემდგომი პატრიარქი და თვით კათალიკოსი წარმოადგენდა “მამამთავარს” თავისი ეკლესიისა, ასევე უწოდებს კიდეც მას “მოქცევაი ქართლისაი”. ქართლის საკათალიკოსო, როგორც ითქვა, IV-VI სს-ში თავის იურისდიქც იაში მოიცავდა თანამედროვე საქართველოს თითქმის მთელ ტერიტორიას. ვითარ ებ ა შეიც ვალა VII ს-ის 20 -ანი წლებიდან, რაც ჰერაკლე კეისარმა დასავლეთ საქართველოს შავიზღვისპირა ტერიტორია შეიყვანა ბიზანტიის იმპერიის უშუალო შემადგენლობაში, ვიდრე ე.წ. სკანდაშორაპანის ხაზამდე. ამის შემდეგ, ამ ტერიტორიაზე ქართლის საკათალიკოსოს ნაცვლად კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ განახორციელა თავისი იურისდიქცია. VIII სსათვის ამ ტერიტორიაზე არსებული ეკლესია გათავისუფლდა კონსტანტინოპოლის იურისდიქციისაგან და მისი ავტოკეფალია ცნეს სხვა ბიზანტიურმა ეკლესიებმა, ასე ჩამოყალიბდა მეორე ქართული სამიტროპოლიტო ოლქი (საკათალიკოსო) – აფხაზეთის კათალიკოსის მეთაურობით. ამის გამო, VIII ს-დან ქართულ ეკლესიაში ვიდრე თითქმის XIX ს-მდე არსებობდა ორი სამიტროპოლიტო ოლქი, ანუ ორი საკათალიკოსო – ქართლისა და აფხაზეთისა. XI ს-ში მცხეთის კათალიკოსს მიენიჭა პატრიარქის ტიტული. ერთიანი საქართველოს დაუძლურების ჟამს, XV ს-დან პატრიარქის ტიტული და ჩანს, მირონის კურთხევის უფლებაც, მიინიჭა აფხაზეთის კათალიკოსმა, ამავე საუკუნე ში, ჩანს, ჩ ამო ყალ იბდა ახალი სამიტროპოლიტო ოლქი – ხუნძეთის საკათალიკოსო, შემადგენელი ნაწილი საქართველოს საპატრიარ ქოსი, როგორ ც ითქ ვა, თითქოსდა ამას უნდა მიგვითითებდეს სინას მთის ხელნაწერში “ხუნძელი კათალიკოს ოქროპირის” მოხსენიება. მის ხელქვეით შესაძლოა მოქცეული იყო ჩრდილო კავკასიაში მდებარე ქართული საეპისკოპოსოები (დაღესტანში), XIV ს-დან მესხეთში მაწყვერელმა ეპისკოპოსმა გამოამჟღავნა მისწრაფე ბა გადაე ქცია მესხეთის ეკლესია სამიტროპოლიტო ოლქად. ზოგჯერ ადგილობრივი ხელისუფლების დახმარებით მაწყვერელი აღწევდა თავის მიზანს. მცხეთის კათალიკოსის უფლებამოსილება მესხეთში მცირდებოდა. XVII ს-ის შემდეგ ალავერდელმა ეპისკოპოსმაც გამოამჟღავნა მისწრაფება კახეთის სამეფოს ეპისკოპოსები მოექცია თავისი იურისდიქციის ქვეშ, რომელიც წააწყდა მცხეთის დიდ წინააღმდეგობას და ეს მცდელობა ჩაახშო ანტონ I-მა. ნ. მარის აზრით, სომხეთში არსებობდა მართლმადიდებლური სამიტროპოლიტო, რომელიც ემორჩილებოდა მცხეთას, სომხეთის მთავარ ქალაქებში მრავალი ქართული საეპისკოპოსო არსებობდა, მაგრამ ისინი, ჩანს, უშუალოდ ექვემდებარებოდნენ მცხეთის კათალიკოსს. ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ ქართული ეკლესია კვლავ ისევე ჩამოყალიბდა, როგორი სახეც ჰქონდა მას IV-V სს-ში, კერძოდ ერთი მამამთავრით, რომელსაც უშუალოდ ექვემდებარებიან საქართველოს ეპისკოპოსები შუალედური სამიტროპოლიტო ოლქების გარეშე. ისიცაა სავარაუდო, რომ სამიტროპოლიტო ოლქი გარკვეული წყვეტილებით V სმდეც და ამ საუკუნეშიც არსებობდა ქვემო ქართლში ე.წ. “გუგარქში”. “შუშანიკის წამებაში”, როგორც ჩანს, ბოლნელ ეპისკოპოს სამოელს “ეპისკოპოსთა თავი” ეწოდება. ამ ვარაუდის დაშვების უფლებას იძლევა ის, რომ ქართლი ძველთაგანვე ხშირად გაყოფილი იყო ორ სამეფოდ, როგორც ცნობილია, მცხეთაში მჯდომ მეფეს ექვემდებარებოდა მტკვრის მარცხენა სანაპირო ქვეყნები, ხოლო არმაზში მჯდომ მეფეს მტკვრის მარჯვენა სანაპირო ქვეყნები. არმაზელ მეფეებს გაქრისტიანების შემდეგ რეზიდენცია ბოლნისში გადაუტანიათ, რაც ბოლნისის დიდებული ტაძრის აგებითაც აღინიშნა. ჩანს, ვახტანგ გორგასალის საეკლესიო რეფორმამდე (და ალბათ ინერციით მცირე ხნით მის შემდეგაც) ქვემო ქართლში მცხეთის მეფისაგან დამოუკიდებლობის ეპოქაში არსებობდა საეკლესიო სამიტროპოლიტო ოლქის არსებობისათვის სათანადო პოლიტიკური პირობები. ქვეყნის გაერთიანების შემდეგ, ე.ი. V ს-ში, ცხადია, ქართლის საკათალიკოსოს დაარსების შემდეგ, კათალიკოსი გახდა “საყოველთაო” ეპისკოპოსი “ყოვლისა ქართლისა”, ე.ი. ქვეყნისა, რომლის იურისდიქცია წყაროთა დაბეჯითებული ცნობით ვრცელდებოდა შავ ზღვამდე და მდინარე ეგრისწყლამდე, შემდეგ კი მდინარე კლისურამდე.