კახეთი ისტორიულ საქართველოში, როგორც აღნიშნული იყო, გამოირჩეოდა იმით, რომ მისი სამმართველო სისტემები, როგორც საერო, ისე საეკლესიო, მოქცეული იყო სასულიერო პირების ხელში.
მაგალითად, მე-5 საუკუნში – ქართლის მთავარეპისკოპოს გლონოქორის ხელში, მე-8 საუკუნიდან ვიდრე მე-11 საუკუნემდე – ქორეპისკოპოსებს ხელში, მე-16 საუკუნიდან, ვიდრე მე-19 საუკუნემდე მისი სამხედრო-ადმინისტრაციული ერთეულები – სადროშოები, სასულიერო პირების, კახელი ეპისკოპოსების ხელში იყო.
„მოქცევაი ქართლისაი“ წერს – „და მერმე მეფობდა მირდატ. და მთავარებისკოპოსი იყო გლონოქორ. და ესე მთავარებისკოპოსი ერისთავადცა იყო ბარაზბოდ პიტიახშისაგან ქართლს და ჰერეთს. და მისა შემდგომად მეფობდა დიდი ვახტანგ გოლგასარი“.
(http://www.amsi.ge/istoria/qm/qarTlis_moqceva.pdf).
აქ ქართლის ქვეშ იგულისხმება მისი ნაწილი, ისტორიული კახეთი ვიდრე მდ. გიშისწყლამდე, ხოლო ჰერეთი ეწოდება მიწა-წყალს გიშისწყლიდან აღსუმდე. ანუ მთავარეპისკოპოსი გლონოქორი მე-5ს-ში ერისთავობდა ვიდრე თეთრწყლამდე, ანუ აღსუმდე.
მე-8 საუკუნიდან კახეთს ასევე სასულიერო პირები, ქორეპისკოპოსები მართავდნენ.
ვარდან დიდის ცნობით, წანარები ქართულენოვანი ხალხი იყო და ამის გამო ქორეპისკოპოსი დაუნიშნეს. კახეთის ქორეპისკოპოსები იყვნენ როგორც საერო, ისე სასულიერო მმართველები.
ძველი, საუკუნოვანი ტრადიციის გაგრძელება იყო ისიც, რომ მე-16 საუკუნიდან კახეთის სამეფოში სადროშოების, ანუ ვრცელი სამხედრო-ადმინისტრაციული ერთეულების მეთაურები იყვნენ ეპისკოპოსები
ეპისკოპოსი ბოდბელი სარდლობდა კახეთის სამეფოს მეწინავე სადროშოს. ექვემდებარებოდა ქიზიყი კისისხევამდე, იქაური თავადები, აზნაურობა და გლეხობა.
ეპისკოპოსი რუსთველი სარდლობდა კახეთის სამეფოს მემარჯვენე სადროშოს. მას ექვემდებარებოდა გარე კახეთის დიდი ნაწილი კისისხევიდან არაგვამდე, მარტყოფ-საგურამოს ჩათვლით,იქაური თავადები, აზნაურობა და გლეხობა.
ეპისკოპოსი ნეკრესელი სარდლობდა მემარცხენე სადროშოს, ექვემდებარებოდა გაღმა კახეთი, ამჟამინდელი საინგილო, კაკ-ენისელიდან გრემამდე, იქაური თავადები, აზნაურობა და გლეხობა.
ეპისკოპოსი ალავერდელი მეფის სადროშოს სათავეში იდგა (მეფის მიერ დანიშნულ პირთან ერთად). სადროშო მოიცავდა შიდა კახეთის დიდ ნაწილს და ტერიტორიას გრემიდან დასავლეთით პანკისის ხეობის ჩათვლით, იქაური თავადები, აზნაურობა და გლეხობა.
მატიანეთა მიხედვით, თავდაპირველად (ძვ. წ. მე-3 ს-დან) კახეთი ქართლის სამეფოში შედიოდა და მის აღმოსავლეთ ნაწილში მდებარეობდა.
„მოქცევაი ქართლისაის“ ცნობით, ალექსანდრე მაკედონელის ეპოქაში ქართლის სამეფოს (შესაბამისად, კახეთს) ესაზღვრებოდა ჰერეთი, ანუ შაქის ოლქი.
ასეთივე იყო ფარნავაზის სამეფოს საზღვარიც.
ამ რეგიონის (და შესაბამისად, ქართლის სამეფოს) მოსაზღვრედ ჰერეთი მდებარეობდა – ჰერეთი „ქართლის“ მოსაზღვრე იყო.
აქედან გამომდინარე, კახეთი მდებარეობდა ჰერეთსა და შიდა ქართლს შორის, არაგვიდან ჰერეთამდე მდებარეობდა კახეთის ქვეყანა.
მაგრამ სად მდებარეობდა ჰერეთი?
ისტორიული ჰერეთის საზღვარი გადიოდა მდ. გიშისწყალზე, კერძოდ კი ხაზზე იორ-ალაზნის შესართავიდან ვიდრე ტყეტბა-გულგულამდე, მატიანეთა მიხედვით.
მაგრამ სად მდებარეობდა ტყეტბა-გულგულა?
საერთოდ, საუკუნეთა სიღრმეებში, თანდათან ნელდებოდა ჰერეთის მოხსენიება უკვე მე-11 საუკუნიდან, ხოლო მე-14 საუკუნიდან საბოლოოდ გაქრა მისი სახსენებელი და შესაბამისად, მე-18 საუკუნეში, როდესაც შეიქმნა ვახტანგ მეექვსის სწავლულ კაცთა კომისია, დაინტერესდა წარსული ისტორიით, უკვე აღარავინ იცოდა,სად მდებარეობდა ისტორიული ჰერეთი, მით უმეტეს, აღარ იცოდნენ ტყეტბა-გულგულას ადგილმდებარეობა.
ამ ფაქტის გამო ვახუშტი ბატონიშვილმა, რომელმაც სწავლულ კაცთა კომისიის შრომა დახვეწა, ტყეტბა-გულგულას ადგილმდებარეობის შესახებ გამოთქვა თავისი ვარაუდი. მან შეცდომით ივარაუდა, რომ წყაროებში ნახსენები ტყეტბა-გულგულა თელავთან მის დროს მდებარე სოფელი გულგულა იყო თურდოს ხევზე, მაგრამ არ იყო დარწმუნებული, ამიტომაც გამოთქვა მის მიმართ სხვა თვალსაზრისი, რაც აღსანიშნავია – მან თავის წიგნში ასევე ისიც მიუთითა, რომ ჰერეთის საზღვარი იყო მდ. გიშისწყალი (შაქის რეგიონში).
ვახუშტის შემდეგ, განსაკუთრებით საბჭოთა ეპოქაში, ისტორიკოსებმა დაივიწყეს ვახუშტის მიერ ნახსენები ჰერეთის საზღვარი გიშისწყალზე და ჰერეთის ისტორიულ საზღვრად დაასახელეს აღნიშნული თურდოს ხევი თელავის გულგულასთან ერთად.
შესაბამისად, მტკიცების სახე მისცეს მოსაზრებას, რომ ისტორიული კახეთი მოქცეული იყო არაგვსა და თურდოს ხევს შორის, ანუ არაგვსა და თელავს შორის. მათ თელავი და მის სამხრეთით მდებარე ცნობილი პუნქტები და ოლქები, მაგალითად, ბოდბე, გურჯაანი, დავითგარეჯის რეგიონი და საინგილო წარმოსახეს ჰერეთის ისტორიულ ნაწილებად, ანუ ალბანეთის მიწა-წყლად.
ჰერეთის ჩრდილოეთი საზღვარი, როგორც ითქვა, ეწოდებოდა ხაზს გავლებულს იორ-ალაზნის შესართავიდან გოლგოლმდე, ანუ ხილხალმდე (ფილფილამდე).
კახეთში შედიოდა ნეკრესი – “კახეთს ქალაქსა ნელქარისასა, რომელ არს ნეკრეს“ (ქ.ც. I, გვ. 24).
კახეთში იყო „ავჭალა“ და „ლოჭინი“, კახეთის ქალაქი იყო რუსთავი –„რუსთავის ქალაქი“ (საეპისკოპოსო), უჯარმა – ნინოწმიდის საეპისკოპოსო.
ივ. ჯავახიშვილის მიხედვით – „ლეონტის წიგნში კახეთის საზღვრები არეულია“(ივ. ჯავახიშვილი, II, 1983, გვ. 38).
მაგრამ თუ ზემოაღნიშნულ საზღვრებს გავითვალისწინებთ, რომ საზღვარი ჰერეთსა და კახეთს შორის გადიოდა შაქი-ყაბალას ხილხალა-ფილფილასთან, რომელიც იყო რეალურ-ისტორიული ტყეტბა-გოლგოლა, ამ შემთხვევაში ლეონტის ცნობა გამართლდება –
„კუხოსს მისცა ბოსტან-ქალაქი, რომელსა აწ ჰქვიან რუსთავი, მისცა არაგვითგან ვიდრე ჰერეთამდე, თავამდე მთისა კახეთისასა და მტკვარს შუა, ხოლო კახოსს მისცა კავკასიასა და კახეთის მთასა შორის, არაგვითგან ტყე-ტბამდე, რომელ არს საზღვარი ჰერეთისა“ (ქ.ც. I, გვ. 24).
ჩვენ ვთქვით, რომ საზღვარი ჰერეთისა გადიოდა შაქი-ყაბალას ხილხალა-ფილფილასთან, ეს იყო გოლგოლა, ამ პუნქტიდან იორ-ალაზნის შესართავამდე იდო საზღვარი ჰერეთსა და კახეთის შუა.
შაქი-ყაბალას ხილხალა-გოლგოლადან არაგვამდე მიწა იყო ,,კახოსისა” ანუ ისტორიული კახეთი.
კახოსსა და კუხოსს შორის ანუ კახეთსა და კუხეთს შორის საზღვრები ასე გადანაწილდა – მათ შუა იდო გომბორის ქედი, რომელსაც ლეონტი „კახეთის მთას“ უწოდებს. ანუ კახეთსა და კუხეთს ერთმანეთისაგან საზღვრავდა გომბორის ქედი. ამ მთის, ანუ გომბორის ქედის სამხრეთ მწვერვალს ლეონტისთან ჰქვია თავი კახეთის მთისა, „თავი კახეთისა“. ანუ კახეთსა და კუხეთს ერთმანეთისაგან ყოფდა გომბორის ქედი. ორივეს სამხრეთით იდო ჰერეთი.
კახეთის საზღვარი გადიოდა კავკასიის ქედზე.
კახეთიცა და კუხეთიც არაგვიდან იწყებოდა. მდ. იორი კუხეთის მდინარე იყო, ალაზანი – კახეთისა.
სამხრეთი საზღვარი, როგორც ითქვა, იდო გოლგოლა-ტყეტბასა და იორ-ალაზნის შესართავიდან გავლებულ ხაზზე. ტყეტბა-გოლგოლას, ჩვენი კვლევით, ამჟამად უწოდებენ “ხილხალას” ანდა “ფილფილის”, პუნქტებს შაქთან ახლოს, აგრიჩაი-გიშისწყლის სათავეში (აზერბაიჯანის ოგუზის რაიონი), კავკასიის ქედზე. ანუ, კახეთის სამხრეთი საზღვარი გადიოდა შაქის ხილხალადან – იორ-ალაზნის შესართავამდე.
გომბორის ქედს ძველად „კახეთის მთას“ უწოდებდნენ, ის კახეთსა და კუხეთს ერთმანეთისაგან ყოფდა.
ამ საზღვრებში კახეთსა და კუხეთს აღიარებდა ძველი ქართული საისტორიო გეოგრაფია ვიდრე XX საუკუნემდე, ვიდრე პატკანოვ-მარის ქართიზაციის თეორიის მომხრეებმა არ შეიტანეს ეჭვი ამ საზღვრებში და ჰერეთის საზღვარი თელავამდე მოიტანეს.
ძველი ქართული საისტორიო გეოგრაფია აღნიშნულ საზღვრებს რომ აღიარებდა XX ს-მდე, ეს ჩანს მისი საუკეთესო გამომხატველის იაკობ გოგებაშვილის წიგნიდან, რომელშიც ყმაწვილებს უხსნიდა – „ცივ-გომბორის მთა კახეთს ორ ნაწილად ჰყოფს: იქითა, აღმოსავლეთის ნაწილს, „შიგნით კახეთი“ ჰქვია, აქეთას – დასავლეთისას – „გარეთ კახეთი“, უწინდელს დროში პირველს „საკუთრივ კახეთს“ უწოდებდნენ, მეორეს „კუხეთს“ ეძახდნენ. შიგნით კახეთს ალაზანი რწყავს, გარეთ კახეთს იორი“, – წერდა გოგებაშვილი, რომელიც იმეორებდა ძველი ქართული საისტორიო ისტორიოგრაფიის ათასწლოვან თვალსაზრისს.
როგორც ითქვა, XX ს. საბჭოთა ეპოქის ისტორიოგრაფიამ არ ცნო ეს საზღვარები, მან კახეთის მიწა-წყალი თელავამდე ჰერეთში შეიყვანა, თუმცა, ივ. ჯავახიშვილის სიტყვით – „კახეთის, კუხეთისა და ჰერეთის საზღვრები ზოგჯერ ერთმანეთში ირევა“ (ივ. ჯავახიშვილი, II, გვ. 41).
კახეთ-ჰერეთის საზღვრები ისაზღვრებოდა“იმისდა მიხედვით, თუ რომელი კუთხე ჰეგემონობდა ამა თუ იმ ისტორიულ პერიოდში და თავის საზღვრებს აფართოებდა, მაგალითად, ერთ პერიოდში (IX–X სს.) ჰერეთი – კახეთსაც მოიცავდა, და პირიქით, კახეთში ჰერეთის ნაწილიც შედიოდა“ (იქვე, გვ. 41).
ასეთი მიზეზების გამო „ვახუშტის ჰერეთისა და კახეთის საზღვრების შესახებ მასალები არ ჰქონია“ (ივ. ჯავახიშვილი, II, გვ. 41).
წმიდა ნინოს განსასვენებელი ბოდბე, რომელსაც ძველად ბოდი (ბოდინი) ერქვა საბჭოთა ეპოქის ისტორიოგრაფიის მიხედვით, ალბანეთში ანუ ჰერეთში შედიოდა, რადგანაც გულგულას თელავთან ათავსებდნენ.
ამ თვალსაზრისითაა მიღებული ალბანეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციის საზღვრების რუკა მოსკოვში დასტამბულ – „პრავასლავნაია ენციკლოპედიაში“. აქ ალბანეთის საზღვრებში შედის ბოდბე და ალბანეთის საზღვარი მცხეთის სიახლოვესაა გავლებული. მაშინ, როცა წმიდა ნინოს ცხოვრებისა და“მოქცევაი ქართლისაი“-ს მიხედვით ბოდბე იყო „ქვეყანა კახეთისა“, ხოლო მეორე ხელნაწერით „ქვეყანა კუხეთისა“ (კოხეთისა, კხოეთისა) და არა ჰერეთისა. ნეკრესი არაა ჰერეთის ქალაქი, არამედ კახეთისა, ამიტომაც გულგულა, რომელიც მის ჩრდილოეთითაა, ცხადია, კახეთს ეკუთვნოდა.
როგორც ითქვა, ჰერეთის სამეფოს X საუკუნისათვის თავისი საზღვრების გაფართოების დროს კახეთის ზოგიერთი მოსაზღვრე სოფელ-ქალაქი მიუერთებია – ლაგოეთი, კატეხის ეკლესია, კაკი და ზიარი (მელქისედეკის სიგელით), პირიქითაც ხდებოდა როდესაც კახეთი ფართოვდებოდა, მისი საზღვრებიც იზრდებოდა –„კახეთი თავის საზღვრებში ზოგჯერ ქსანსაც კი აქცევდა – მუხრანი, ხერკი და ბაზალეთი ამ დროს კახეთად ითვლებოდა (ლეონ აფხაზთა მეფის ეპოქაში). ასევე კახეთში იყო ლოპოტი, ხოლო დიდოეთი – კახეთის მთიულეთში შედიოდა“ (ივ. ჯავახიშვილი, II, გვ. 44).
საერთოდ, რადგანაც ჯუანშერის ცნობით, კახეთი „კლდეებით მოზღუდული ქვეყანა იყო“ – ის, მართლაც კავკასიასა და გომბორის ქედთა შორის იდო.
კავკასიის „კლდეებით“ მოზღუდული თანამედროვე საინგილოც კახეთში შედიოდა და არა ჰერეთში, რადგანაც წმ. არჩილის ცხოვრების მიხედვით, საინგილო კახეთს ეკუთვნოდა VIII ს-ში:
არჩილ მეფე VIII ს-ში არაბობის გამო საცხოვრებლად გადავიდა კახეთში – „მოვიდა არჩილ კახეთად… აღაშენა ეკლესია სამძორს… დაჯდა წუქეთს და აღაშენა კასრი და ხევსა ლაკუასტისასა აღაშენა ციხე და აღაშენა ციხე-ქალაქი ერთი ნუხპატს – ორთა წყალთა შუა, ხოლო ნუხპატელნი… იძულებით მონათლნა არჩილ“, – წერს ჯუანშერი (ქ.ც., ტ. I, გვ. 244).
ე.ი. ქართლის მეფის არჩილის საბრძანებელში შედიოდა კახეთის უკიდურესი აღმოსავლეთი მხარე თუშეთიდან ნუხპატამდე. ამასთან ერთად, წუქეთი ხუნძეთით მისი გავლენის სფეროში შედიოდა ჯუანშერის თხრობით (იქვე, ქ.ც., ტ. I, გვ. 244). ნუხპატი, შაქის რეგიონის აღმოსავლეთით, ციხე-ქალაქად უქცევია ქართლის მეფეს. ამის გადმოცემისას ნახსენებია პუნქტი –„ორთა წყალთა შუა“ – ე.ი. იორ-ალაზნის ურთიერთშერთვის ადგილი და ასევე გულგულა, ანუ შემდგომი შაქისა და კაბალას რეგიონში მდებარე პუნქტი ხილხალა. აქამდე აღწევდა ქართლის სამეფოს საზღვარი.
აქედან გამომდინარე, თანამედროვე საინგილო შედიოდა არა ჰერეთში (ალბანეთში), არამედ კახეთში, ე.წ. „შიგნით კახეთში“. ასე მიიჩნევდა ძველი ქართული საისტორიო გეოგრაფია საბჭოურ პერიოდამდე.