ლფინები და ჭილბები

 მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე

ლფინებისა და ჭილბების განსახლების საკითხის დადგენა უშუალოდ უკავშირდება საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციის საკითხს. 

საქმე ისაა, რომ ეკლესიურად ლფინები და ჭილბები შედიოდნენ ალბანეთის კათალიკოსის იურისდიქციაში. 

ალბანეთის კათალიკოსის ოფიციალური ტიტულატურა ასეთი იყო – „კათალიკოსი ალუანქისა, ლფინებისა და ჩოლისა“ („პრავასლავნაია ენციკლოპედია“, მ. 2000, ტ. 1, გვ.455). 

უფრო ადრე მისი ტიტული იყო – „კათალიკოსი ალბანეთისა და ბალასაკანისა“.

ბალასაკანი პუნქტი იყო არაქსის ნაპირას, მტკვარ-არაქსის შესართავის მახლობლად, ხოლო ჩოლი  დერბენდის ძველი სახელი იყო. 

ალბანეთის კათალიკოსის ტიტულატურიდან ჩანს, რომ ალბანეთის საკათალიკოსო თავდაპირველად მოიცავდა გაცილებით მცირე ტერიტორიას – კასპიის ზღვისპირეთიდან ვიდრე მტკვარ-არაქსის შესართავამდე და მხოლოდ ქართლის მეფის, ვარაზ-ბაკურის შემდეგ (მე-4 ს-ის  80-იანი წლებიდან) გაიზარდა როგორც ალბანეთის, ისე ალბანეთის საკათალიკოსოს საზღვრები. 

ქართული წყაროს ცნობით, ვარაზ-ბაკურს სპარსელებმა ე. წ. „არმენიისა და იბერიის გაყოფის“ დროს ჩამოართვეს რანის პროვინცია, რომელიც, ქართული წყაროს მითითებით,   ქართლის სამეფოში შედიოდა. 

სპარსელებმა იქამდე ქართულ სამეფოში შემავალი რანი გადასცეს ალბანეთს (სომხური ისტორიოგრაფიის მიხედვით კი, რანი სომხური ქვეყანა იყო და ამ დროს, 380-იან წლებში, ჩამოართვეს სომხებს და გადასცეს ალბანელებს). 

მაშასადამე, როგორც ქართული, ისე სომხური ცნობებით რანი ალბანეთს გადაეცა 380-იან წლებში. 

ამის შემდეგ ანუ მე-6 ს.-დან რანი გადაიქცა ალბანელთა პოლიტიკურ, კულტურულ და საეკლესიო ცენტრად, 

იქამდე კი, მე-6 ს. შუა წლებამდე ალბანეთის საკათალიკოსო ცენტრი ქალაქი „ჩორი“ ყოფილა, დერბენდთან ახლოს. აქვე, მახლობელ ოლქებში ცხოვრობდნენ ლფინები და ჭილბები, თუმცა კი, ამჟამად დაინტერესებული ქართველი ისტორიკოსები სხვაგვარად მიიჩნევენ.

კერძოდ, ისინი ამტკიცებენ, რომ თითქოსდა, ლფინები (ლბინები)ცხოვრობდნენ ალაზნის ზემოწელის მიდამოებში.  თავიანთი ამ მტკიცების საფუძვლად მიუთითებენ „ქართულ და სომხურ საისტორიო წყაროებს“. 

მსგავსი არაფერია ქართულ წყაროებში, ხოლო სომხური წყაროებიდან ქვემოთ განხილულია მოვსეს კალანკატუაცის ნაშრომი, საიდანაც ნათლად ჩანს, რომ ლფინები და ჭილბები  ალაზნის კი არა  სამურის ხეობაში ცხოვრობდნენ, კასპიის ზღვის მახლობლად.

ერთი სიტყვით, რომ გავიმეოროთ, ლფინებისა და ჭილბების განსახლების არეალთან დაკავშირებით მწარედ ცდებიან ქართველი ისტორიკოსები, როცა ამტკიცებენ, რომ ისინი სახლობდნენ კახეთის მთიან ნაწილში, ამჟამინდელ თიანეთისა და ალაზნის სათავეების რეგიონში. თუ ასე იყო, მაშინ კახეთის მთიანეთი და მთელი კახეთი თავდაპირველად ალაბანელი კათალიკოსის იურისდიქციაში ყოფილა, რაც დიდი შეცდომაა.

 ლფინები და ჭილბები ალბანური ტომები იყვნენ, ისინი ცხოვრობდნენ ქალაქ ჩორთან ახლოს, კავკასიის მთავარი ქედის სამხრეთ ფერდზე, კასპიისპირეთში, ასეთია არა მხოლოდ ჩემი გამოკვლევის შედეგი, რომელიც მოხერხდა სომხური წყაროების ანალიზის შედეგად (რაც ქვემოთაა მოცემული), არამედ უცხოეთშიც ასევე მიიჩნევა, მაგრამ სულ სხვაგვარია ოფიციალური ქართული ისტორიოგრაფიის მტკიცება, რომ თითქოსდა, ლფინები და ჭილბები ცხოვრობდნენ ამჟამინდელი კახეთის ჩრდილოეთ ნაწილში, ალაზნის სათავეებთან.  აქედან გამომდინარეობს, რომ ალბანეთში ისტორიულად შედიოდა კახეთის ჩრდილოეთი ნაწილიც და ალაზნის სათავეებიც. 

ალბანეთის კათალიკოსს ტიტული  – „კათალიკოსი ალბანეთისა, ლფინისა და ჩორისა“  ჰქონდა 551 წლამდეც და ამის შემდეგაც.

ალბანეთის საკათალიკოსო ცენტრი ჩორიდან 552 წლისათვის გადმოუტანიათ კასპიისპირეთიდან, ქალაქ ჩორიდან ქართლის მახლობლად, ბარდავში. ამის შესახებ წერს ალბანელი ისტორიკოსი – კერძოდ, მოვსეს კალანკატუაცი თავისი წიგნში „ალვანთა ქვეყნის ისტორია“  – „когда было положено начало армянскому летосчислению, в том самом году патриарший престол Алуанка был перенесен из города Чола в столицу Партав из–за разбойничьих набегов врагов креста Христова“ – „სომხური წელთაღრიცხვის დაწყებისას ალბანეთის საპატრიარქო ტახტი გადატანილ იქნა დედაქალაქ ბარდავში ქალაქ ჩოლიდან ქრისტეს ჯვრის მტრების თავდასხმების გამო“.

მოვსეს კალანკატუაცის წიგნში აღწერილი ეპისკოპოს ისრაელის მიერ გავლილი გზის მარშრუტი აჩვენებს, რომ ლფინები და ჭილბები ცხოვრობდნენ მდ. სამურის ხეობაში, კასპიის ზღვისპირეთის მხარეს, კავკასიის მთის ფერდზე – 

ეპისკოპოს ისრაელის გზა ბარდადან ჩოლოსა და ლფინებისაკენ ასეთი ყოფილა –

„ГЛАВА XXXIX – СОВЕЩАНИЕ КНЯЗЯ ВАРАЗ–ТРДАТА СО СВОИМИ НАХАРАРАМИ ОБ ОТПРАВКЕ ЕПИСКОПА ИСРАЭЛА В СТРАНУ ГУННОВ ДЛЯ ЗАКЛЮЧЕНИЯ ПЕРЕМИРИЯИ когда все князья и нахарары согласились с ним, тут же выбрали мудрого и скромного епископа гавара Мец Колманк по имени Исраэл и настоятельными просьбами [уговорили] отправиться [к гуннам]… снабдили продуктами его и тех, кто должен был сопровождать его в дальную дорогу, и восемнадцатого числа месяца меჰекана отправили в путь. Выступив с миром из города Пероз–Кавата, они перешли великую реку Куру, пересекли границу Алуанка и на двенадцатые сутки [достигли] города лпинов, откуда навстречу ему вышли все жители …Прибыв в город, они остановились на отдых и совершили там вечером праздник. Оттуда они перешли в страну чилбов, что у склона великой горы. Там, на склонах Кавказских гор, дующие с севера холодные зимние ветры подняли страшную вьюгу. ..Так, утомленные и обессиленные они шли еще много дней, пока не прибыли в древнюю царскую резиденцию, в ту самую, где был удостоен венца мученика католикос Алуанка  святой Григорис, внук великого Григора. Выйдя оттуда, через несколько дней они достигли ворот Чора, вблизи Дарбанда.Там горожане с большими почестями приняли их, а затем и проводили дальше. [Наконец] накануне сорокадневного поста они прибыли в великолепный город Варачан. Узнав о его прибытии, великий князь гуннов вышел ему навстречу с приветствием, принял с великой радостью, оказав его святейшеству должные почести и уважение…” МОВСЕС КАЛАНКАТУАЦИ, ИСТОРИЯ СТРАНЫ АЛУАНК. 

მაშასადამე, ჰუნებისაკან მიმავალ ეპისკოპოს ისრაელს ქალაქ ბარდავიდან გამოსვლის შემდეგ გადაულახავს მდ. მტკვარი, ე.ი. შესულა შაქის ჰერეთში, აქედან კი ის ასულა კავკასიის მთებში, გაუვლია ლფინებისა და ჭილბების ქვეყნები და მისულა წმ. გრიგორისის საფლავთან, დაღესტანში, აქედან კი მალევე მისულა „ჩორის კართან“ – დერბენდთან ახლოს. 

აქედან ჩანს, რომ ის შაქის ჰერეთიდან ამჟამადაც არსებული მთის გზით შესულა  მდ. სამურის ხეობაში, ამ ხეობის ბოლოს მისულა წმ. გრიგორისის საფლავთან. აქ მისვლამდე მას გაუვლია გზაზე მდებარე ლფინებისა და ჭილბების ქვეყნებში, კავკასიის მთის ფერდზე.

წმ. გრიგორისის საფლავთან დაკავშირებით, ძირითადად მიიჩნევა, რომ ის დერბენდთან (მის სამხრეთით)  მდებარეობდა, თუმცა მოვსეს კალანკატუაცი პირდაპირ მიუთითებს, რომ ეპისკოპოსი ისრაელი ბარდავიდან დერბნდში მივიდა ამ წმიდანის საფლავის მონახულების შემდეგ. 

უცხოელი ისტორიკოსები მე-7 ს. ანონიმური ქრონიკის, იოანე დრასხანაკერტცის (მე-10 ს.), ასოღიკის (მე 11 ს.), ვარდან მცირე-კილიკელის (მე-13 ს.) ცნობების გაანალიზების შემდეგ  მიდიან დასკვნამდე, რომ ალბანელი ეპისკოპოს  ისრაელის ელჩობა ბარდავიდან გავიდა 684 წლის 22 დეკემბერს და 685 წლის 3 იანვარს შევიდა ლფინების ქალაქში, აქედან კი გაემგზავრნენ დერბენტის მიმართულებით და 11 თებერვალს  მივიდნენ ხაზარების ხაკანის ქალაქ ვარაჩანში. ესაა დაღესტანში კასპიისპირა ქალაქი ბუინაკსკი ან სხვა რომელიმე.

 

Автор: СафроновАВ.wikimedia.org/w/index.php?curid=25436926

მოცემული რუკებიდან  და მოვსეს კალანკატუაცის ცნობებიდან გამომდინარე, ლფინები და ჭილბები ცხოვრობდნენ ქ. ჩორის, ანუ დერბენდის ოლქში, კერძოდ კი სამურის ხეობაში, კავკასიის მთავარი ქედის სამხრეთ კალთებზე.

ჩვენ გამოვიკვლიეთ,  რომ ბარდავიდან მტკვრის გადალახვის შემდეგ, ალბანეთის ქალაქ ჩორთან  გზა მიემართებოდა კავკასიის უღელტეხილების გავლით. კერძოდ, მარშრუტი ასეთი იყო : ბარდავი -შაქი – შინის და სალავატის  უღელტეხილი -სამურის ხეობა – კასპიის ზღვისპირეთი – ჩორი (დერბენდი). 

ეს იყო ძველი დროის ცნობილი, ასე ვთქვათ, საქარავნო გზა, რომელიც განახლდა და ახალი სიცოცხლე მიეცა მე-19 საუკუნეში, რუსული მმართველობის წლებში და მას ეწოდა „ახტის სამხედრო გზა“ (Военно–Ахтинская дорога).

კავკასიის მთავარ ქედზე გამავალი Военно–Ахтинская дорога – ახტის სამხედრო გზა აერთებდა ქალაქ ნუხას (ამჟამინდელ შაქს) მდ. სამურის ხეობაში მდებარე სოფელ ახტთან. ეს გზა ძველთაგანვე არსებობდა და მას ქართველები „ლეკეთის გზას“ უწოდებდნენ. მოვსეს კალანკატუაცის ეპოქაში აქ, მდ. სამურის ხეობაში ლფინები და ჭილბები ცხოვრობდნენ (კასპიის ზღვის მხარეს), ხოლო შემდგომში აქ (ოდნავ დასავლეთის) იხსენებიან დაღესტნური ტომები „რუტულები“ და  „ლეზგინები“ ,ანუ ლეკები. სწორედ ისინი ესხმოდნენ თავს თავდაპირველად კახეთს ამ გზის გამოყენებით. ამ გზას მრავალი ჩრდილოკავკასიური და დაღესტნური ტომი იყენებდა, მათ შორის ხაზარები და მასქუთებიც, და თავს ესხმოდნენ ალაბანეთს და ქალაქ ბარდას, ნუხპატს და სხვა, რის შესახებაც მრავალი ცნობა არსებობს. 

კასპიის ზღვისპირეთში , დაღესტნის მთებში მცხოვრები ლფინები და ჭილბები იყვნენ ჩორის, ანუ ალბანეთის კათალიკოსის იურისდიქციაში და არა კახეთი, მით უმეტეს, ალაზნის სათავეები, როგორ აღნიშნული ისტორიკოსები მიიჩნევენ.ფავსტოს ბუზანდი  მასქუთების ჯარში ახსენებს ჭილბებსა და ლფინებს.მასქუთების მრავალრიცხოვანი ლაშქარი შეესია სომხეთს, თავდაპირველად ჯარს გადაულახავს მტკვარი. ეს ნიშნავს, რომ ეს ჯარი ჩრდილოკავკასიიდან, კერძოდ კი დაღესტნიდან ე.წ. ახტის გზით გადასულა მტკვრის ხეობაში, ამ გზას ქართულად ერქვა „გზა ლეკეთისა“. ფავსტოს ბუზანდი წერს –  „В то время маскутский царь Санесан …собрал он все войска, — гуннов, похов, таваспаров, хечматаков, ижмахов, гатов и глуаров, гугаров, шичбов и чилбов, и баласичев и егерсванов, и несметное множество других разношерстных кочевых племен, все множество войск, которым он повелевал. Он перешел свою границу, большую реку Куру и наводнил армянскую страну… до маленького города Сатал, до Гандзака, находящегося в пределах Атрпатакана“. ФАВСТОС БУЗАНД, ИСТОРИЯ АРМЕНИИ,3.7.

მასქუთებს მოუკრებიათ არა მხოლოდ ჩრდილოკავკასიის მრავალი ტომი, არამედ მტკ  ვრის მარჯვენა სანაპიროს მეომრები „გუგარების“ ტომიდან შეუერთებიათ. შემდეგ ერთიანი ძალით გადაულახავთ მდ. მტკვარი. 

ჩრდილოკავკასიიდან მათ წამოუყვანიათ ქართული ტომები „ეგერ-სვანები“. იმჟამად ისინი ჩრდილოკავკასიაშიც ცხოვრობდნენ (ყუბანამდე, „ქართლის  ცხოვრების“ ცნობით, ეგროსის წილი ქვეყანა იყო), დაღესტანში  შეერთებიან ლფინები და ჭილბები, ხოლო ახტის გზის უღელტეხილების გადმოლახვის შემდეგ  მიუერთებიათ შაქის ჰერეთის მოსახლეობა „გუგარები“ და ერთიანი ძალით, როგორც ითქვა, გადაულახავთ მტკვარი, განძასარისაკენ, ანუ რანში ულაშქრიათ.

ამავე გზით წავიდა ჰუნების ქვეყნისაკენ ეპისკოპოსი ისრაელი, ის შაქის ოლქიდან დაღესტანში უნდა შესულიყო უკვე არსებული გზით, რომელიც გადაივლიდა შაქის ოლქშივე მდებარე კავკასიის მაღალი მთის უღელტეხილებს; აქედან გადავიდოდა მდ. სამურის ხეობაში, იმ რეგიონში, რომელიც ამჟამად დასახლებულია ხალხით, რომელსაც ეწოდება „Рутульцы“(რუტულელები). ეს უნდა იყოს ლფინების ქვეყანა, აქედან კი შესულა ჭილბების ქვეყანაში (ამჟამად ლეზგების (Лезгины) ოლქი დაღესტანში). ეს ოლქი კავკასიის ქედის სამხრეთ ფერდზეა, როგორც წერს მოვსეს კალანკატუაცი, ცივი და ქარიშხლიანი ზამთრით. აქ ისინი მიადგნენ წმ. გრიგორისის, წმ. გრიგოლ განმანათლებლის შვილიშვილის წამების ადგილს. ის უწამებიათ დერბენდიდან 30 კმ დაშორებით, კასპიის ზღვის  პირას. აქედან გზა მიდიოდა დერბენდისაკენ და შემდგომ დერბენდიდან ჰუნებისაკენ.

მაშასადამე, უნდა დავასკვნათ, რომ  ლფინები და ჭილბები ცხოვრობდნენ არა ყაზბეგის რაიონში ანდა ალაზნის ხეობაში, როგორც ამტკიცებენ ქართველი ისტორიკოსები, არამედ დაღესტანში, მდ. სამურის ხეობაში, კავკასიის ქედის სამხრეთ ფერდსა და დერბენდის მხარეს.