წმიდა მეფე ლუარსაბ II

ქართლის ბაგრატიონთა სამეფო ოჯახმა განსაკუთრებული, ენით აუწერელი გმირული თავდადება გამოიჩინა მამულისა და სარწმუნოებისათვის ბრძოლისას ოსმალ-ყიზილბაშთა წინააღმდეგ.
ლუარსაბ I (1530-1556) _ საარაკო სიმამაცით ებრძოდა შაჰ-თამაზის ურდოებს და წარმატებითაც. ჩვენი მემატიანის აზრით, შაჰ-აბასს გადმოცემით სცოდნია, თუ როგორი სიმტკიცით, ვაჟკაცობით და ქედუხრელობით ეომებოდა პაპამისს, შაჰ-თამაზს, ლუარსაბ I. ლუარსაბ I იყო „კაცი ღვთისმოყვარე, მტერთა ურჯულოებათა მომსვრელი და წყობათა შინა უშიში“, – წერს ბერი ეგნატაშვილი1. შაჰ-სეფიმ, შაჰ-თამაზმა და ოსმალეთის ხონთქარმა ლუარსაბ I ვერ მოდრიკეს – „ხოლო ლუარსაბს ვერარა უყო, და ენება მტრობა ქართლისა ამისათვის, რამეთუ მეფემან ლუარსაბ ჟამსა თვისსა არცა ჰმონა ყაენსა და არცა ხონთქარსა ამისთვის, რომე თუმცა დამორჩილებოდა, სხვანი ყოველნი მონობდნენ და, თუმცა ესეცა დამორჩილებოდა, ქვეყანა გათათრდებოდა და სახარკოდ შეიქმნებოდა; ამისთვის მრავალჯერ ამოსწყვიტა ხვანთქარისა და ყაენის ჯარი მეფემან ლუარსაბ“.
ამ ეპოქაში საქართველოს მოღალატე შალიკაშვილების ოჯახმა ოთარ შალიკაშვილის ქალი „ნებაყოფლობით“ მისცეს ცოლად შაჰ-თამაზს, ამის გამო მესხეთის ათაბაგი შაჰს დამორჩილდა, რაც ქართლის მეფისათვის მოუთმენელი იყო, ლუარსაბმა მესხეთში ილაშქრა. საპასუხოდ შაჰ-თამაზი საქართველოს შემოესია. მართალია, ლუარსაბის „ჩვეულება ესრეთ იყვის: უკეთუ ჰყვანდის ჯარი, პირდაპირ არ დარიდის, რაგინდ დიდი ჯარი იყვის, და უკეთუ ჯარი არა ჰყვანდის, დააცალის და უყურებდის და, სადაც დაახელის თარეში, ანუ მცირე რამე ჯარი, შემართის და ეწყვის ძლიერად და ამოსწყვეტდა მცირითა კაცითა ფრიადსა ჯარსა თათართასა“, მაგრამ შაჰ-თამაზმა შეძლო ატენის ციხეში ლუარსაბის დედის და მრავალი თავადის დატყვევება“. ხოლო რა სცნა მეფემან ლუარსაბ ტყვეობა დედისა მისისა და თავადთა მისთა, განუდგა კვალსა მისსა, დაეწია უკანა ჯარსა და მოსრნა მრავალნი ყიზილბაშნი და წარუღო მრავალნი ბარგნი, ხოლო დედა თვისი ვეღარ იხელთა“3 ლუარსაბის დედამ თათრებთან ტყვეობას სიკვდილი არჩია – ამით მან „არა შეიმთხვია უპატიობა თავსა თვისსა“. ამის შემდეგ კიდევ უფრო მედგრად შეუტია მეფემ მომხვდურ მტერს და მრავალჯერ დაამარცხა. ჩვენს მემატიანეთა თანახმად (ვახუშტი, ბერი ეგნატაშვილი) ლუარსაბ მეფე სიკვდილის შემდგომ მოწამეთა თანა შეირაცხა. თუ არა ის, საქართველო გამუსულმანდებოდა და საქართველოს სახელი მისი ხმლის ძლიერებამ გადაარჩინაო. ბერი ეგნატაშვილი, მას ვახტანგ გორგასალის მსგავს მოწამედ მიიჩნევს: „მიიცვალა მეფე ლუარსაბ მოწამე, მსგავსი ვახტანგ გორგასალისა. უკეთუმცა მეფე ლუარსაბს ესოდენი ბრძოლა არა ექმნა, ახლამცა საქართველო ქმნილიყო სრულ სარკინოზ და რაოდენიცა დღეს სახელნი არიან საქართველოსანი, ყოველნივე ხრმლისა მისისაგან არიან, რამეთუ ესე ლუარსაბ იყო კაცი ბრძენი და გონიერი, მოშიში ღმრთისა და მორწმუნე სჯულიერად, ღვაწლ-მრავალი და ბრძოლასა შინა მხნე და ახოვანი და მბრძოლი, ლომებრ ძლიერი და სარდალი კეთილი“. ამავე აზრისაა ლუარსაბ პირველზე ვახუშტი ბაგრატიონიც – „ესე მეფე ბრძოდა დღეთა თვისთა მაჰმადიანთა, რათა არ დაუტეონ ქრისტე ქართველთა“, ამისთვის – იქნა „შერაცხილი მოწამეთა თანა ვითარცა გორგასალ“.
ლუარსაბის ძემ, მხნე და ძლიერმა მებრძოლმა სვიმონ მეფემ სპარსთაგან დატყვევების ჟამს მტკიცედ დაიცვა ქრისტეს სარწმუნოება და კატეგორიულად უარყო მაჰმადიანობის მიღება, რისთვისაც შაჰმა ალამუთის ციხეში ჩაამწყვდია. 1576 წელს იგი ციხიდან გამოუშვეს და მალე ქართლში დააბრუნეს ოსმალთა შემოსევების გამო. თუ როგორ აფასებდნენ ყიზილბაშები სვიმონსა და მის ძეს გიორგის, კარგად ჩანს შაჰ-აბასის სიტყვებიდან და მოქმედებიდან. შაჰ-აბასი ცრემლით ტიროდა და ცბიერობდა ლუარსაბ II-ის ხელში ჩასაგდებად: „მე მეფეს ლუარსაბს როგორ წავახდენო, მეფის სვიმონის შვილიშვილსა და მეფის გიორგის შვილსა მე ავსა და ურიგოს როდის ვკადრებო… და იტირა ბევრი“5.
1614 წელს შაჰ-აბასის შემოსევისას ქართლის მეფე ლუარსაბ II-მ და კახეთის მეფე თეიმურაზმა იმერეთის მეფეს შეაფარეს თავი, რადგანაც შაჰის უზარმაზარ არმიასთან ომს მოერიდნენ.
„მეფე ლუარსაბ იყო კაცი შვენიერი და კეკლუცი და სანახავად სატრფიალო, და არსად გამოსულა ამისთანა შვენიერი და შემკობილი კაცი, ყოვლისა საღმრთო-საკაცობოთ ზნეობით გათავებული და უკლები“, – წერს ბერი ეგნატაშვილი.
1603 წელს მამის – მეფე გიორგის გარდაცვალების შემდეგ – „დაჰშთა უკუე მამისაგან ობლად ლუარსაბ ყრმათა ორთა თანა დათა თვისთა, რომელთა სახელები ხუარაშან და ელენე. მაშინ ლუარსაბ დაღათუ ყრმაი დროითა წელიწადისათა, მაგრამ გონიერებითა და სიბრძნითა სხვა ჭაბუკი, მეფე სოლომონ, სხვა დავით სიმხნითა და უცხო თესლთა მიმართ, ანუ სხვა გედეონ… – წერს ანტონ კათალიკოსი, – …შემდგომად რაოდენთამე წელთა მე-16 წელიწადს მეფე ცხირეთს მყოფი არა ლაშქრითა და განმზადებითა ბრძოლად, არამედ პალატისა თვისისა შინა თანხლებითა მყოფოდა…“, ამ დროს `მოუვიდათ ამბავი, რომ თათარხანი თრიალეთზედ მოვიდაო“8. თათართა მოთარეშე ბრბოებმა ქართველთა რაზმი ამოხოცეს და მანგლის-ცხირეთისაკენ გაიჭრნენ. „მოიწივნეს ხევსა მანგლისისასა მსმენელნი, ვითარმედ არს მეფე ქართლისა ყრმაი და ვერ შემძლებელი არს ბრძოლისა და ჰგონებდეს ვითარმედ ყოველსავე იქმნენ ნებისაებრ მათისა, იტყვის ბესარიონ მამამთავარი ჩვენი: „განგებითაო ზეგარდამოითა ვერ იხილეს დიდებული იგი ეკლესიაი მანგლისისა ღვთისმშობელისა, რამეთუ ესევითარმან ღრუბელმან ზრქელმან და ნისლმან დაჰფარა იგი, ვიდრეღა პირისპირ მისა შთავლო ესეოდენმან სიმრავლემან მხედრობათამან და ეკლესიაი იგი სოფლითურთ ვერ იხილეს“.
თათრებმა „კველთას შეიპყრეს მღვდელი ერთი, სახელით თევდორე, პატიოსანი და მოშიში ღმრთისა და ერთგული მეფისა თვისისა და რა მოვიდნენ გოსტიბის თავსა, დაუწყეს მღვდელს თევდორეს ლახტითა ცემა და ეტყოდნენ, ვითარმედ: „მიგვიძეღ მეფეზედა“ და სწადდათ სიკვდილი მეფისა. და მღვდელმან გულში ასე თქვა: „ჩემის ორის დღის სიცოცხლისათვის ამას რატომ ვიქ, აწ მოვუძღვე და მეფე მოვაკვლევინო და ქართლიც ააოხრონ, მე რაღა მეშველებაო და ან ჩემს სულსაო. მაშინ მღვდელი წარმოუძღვა და ქვენადირის გზაზედ ჩამოუძღვა, ერთაწმიდისა და ცხირეთზედ დიაღ შორს დარჩნენ: მაშინ სცნეს ყირიმთა რომ მეფეზედ შორს იყვნენ და გააგდებინეს თავი მღვდელს თევდორეს. და შეირაცხა წმიდათა მოწამეთა თანა“.
„სანატრელი იგი მღვდელი, მხმეველი კეთილგონიერთა და წმიდათა განსჯათა, უფროსღა აღირჩევდა სიკვდილსა, ვიდრეღა შინაგაცემასა მეფისა და მამულისა“, – წერს ანტონი.
ამასობაში მეფეს თავისი ლაშქარი მოუვიდა, მტერი აიძულეს ომი მიეღო ქართველთათვის სასურველ ადგილას – „ამ ომსა შინა ფრიად გამოჩნდნენ მეფე ლუარსაბ და უმეტეს მოურავი. მოსცათ ღმერთმან ძლევა, მოსწყვიდნეს ურიცხვნი და ივლტოდნენ თათარხანნი“…
„და მისცა ღმერთმან ძლევა მეფესა ლუარსაბს, ვითარცა პირველ აბრამსა და გედეონს და აღსრულდა წინასწარმეტყველისა მოსეს მიერ თქმული ლევიტელთათვის ბრძანება უფლისა, ვითარმედ: „ხუთმან თქვენგანმანო წარაქციოსო ასი და ასმან თქვენთაგანმან ბევრეული“ და მოციქულისა პავლეს მიერ თქმული: `ძმანო, ღვთისმოყვარეთა ყოველივე განემარჯვების კეთილად“.
მტრის 60-ათასიანი ლაშქრიდან მხოლოდ 14 ათასი გადარჩენილა. მალე მეფე ლუარსაბს და მოურავ გიორგი სააკაძეს შორის მტრობა ჩამოვარდა. გიორგი სააკაძე შაჰ-აბასს შეეკედლა. ანტონ კათალიკოსის, ვახუშტისა და ბერი ეგნატაშვილის მტკიცებით, შაჰმა „ბირებითა უღმრთოისა მის მონისა მზაკვრისათა“ საქართველოს დალაშქვრა გადაწყვიტა. საქართველოსთან მოახლოებისას „ეახლა მოურავი და ეუწყა ყეენისათვის: შესვლა ქართლს უმჯობეს არს ზამთარს, ვინაითგან ვერ წავლენ ხიზანნი მთათა შინა და ხელთ იგდებ ყოველთა“.
ქართველი მეფეები ლუარსაბი და თეიმურაზი იმერეთს შეეხიზნენ. „წარვიდნენ მეფენი იმერეთს 1615, მოეგება მეფე იმერთა გიორგი და ისტუმრნა კეთილად“. ქართლში მდგარ შაჰს „წარმოუვლინა გიორგი მეფემან კათალიკოზი მალაქია და აბაშიძე ლევან ძღვენითა, მეტყველმან: „გევედრებით, რათა პატივს-გვცე და მისცე მეფეთა სამეფონი თვისნი და იმსახურონ მათ, ვითარცა პირველ მამათა შენთა და თქვენ წარხვიდეთ“. იხილა ესე შააბაზ, რამეთუ ძალითა არღარა ეგების შოვნა მათი, აწ იხმივა ხვანჯი და მცბიერობა“.
შაჰმა მათ განუცხადა – „მე მეფე ლუარსაბთანა არცა რა საქმე მაქვსო და არცა რას ვემდურვიო და არცა მაგის წარსახდენად მოვსულვარო. ბატონი თეიმურაზი ჩემი მტერი არისო, მაგას არც შევირიგებ და არც მინდა. მეფე ლუარსაბს კიდეც შევირიგებ და თუ მოვა და შემირიგდება, წყალობასაც უზამ“. მეფე ლუარსაბი სიტყვას ენდო და შაჰს ეახლა, რომელმაც ის პატივითა და დიდებით ჯერ თბილისში ჩაიყვანა (თითქოსდა დედაქალაქში უნდა დაეტოვებინა თავის სამეფო ტახტზე), შემდეგ გაიტყუა საქართველოს ფარგლებს გარეთ (თითქოსდა სანადიროდ) – „შაჰ აბაზ ინება წარსვლა ტფილისად, უთხრა მეფესა ლუარსაბს: „წარვიდეთ ტფილისსაო და ვილხინოთ მუნცაო და შევექცეთო. შენ მუნ დაგაგდებ და მე წავალო“ და რა ჩავიდნენ ტფილისს, მუნ რქუა: „წარვიდეთ ყარაიაზედ, და ვინადიროთ და შევექცეთ ნადირობითა და ლხინითაო, შენ დაგაბრუნებ და მე წავალ“… მოინადირეს ყარაია… კვალად უთხრა: „გილან-მაზანდარა და მისი გარემონი ქვეყნებიცა კარგი სანადირო არისო, წარვიდეთ მუნცაო და შევექცეთო“. და რა მიიყვანა აშრაფს, მაშინ დაჰპატიჟა სჯული, ხოლო მან არა უსმინა და არცა უარყო სჯული თვისი. მაშინ განრისხნა შააბაზ და იგონებდა ბოროტსა მეფისა ლუარსაბისათვის: და აღუთქმიდა მრავალსა ნიჭსა და სიტყვითა ლიქნისათა ზაკვით ჰგონებდა ცდუნებათ და მიქცევად სჯულისა მისსა ზედა, რაცათუ დაარწმუნოს ვერაგობითა თვისითა და ვერ მძლე ექმნა, არამედ ამაო იქმნა სიცბილი მისი და ვერ ეწიფა ნებასა გულისა თვისისა.
უმეტესად აღივსო შურითა, ვითარცა იტყვის დავით: „უმზირნ ცოდვილი მართალსა და იღრჭინის მასზედა კბილნი მისნი, ხოლო უფალი ეცინინ მას, რამეთუ წინასწარ ხედავს მას“ და შემდგომნი ამისნი. მაშინ ესმნეს სიტყვანი ესე მოძღვრისა მიერ მეფესა ლუარსაბს, არა შერაცხა მძლავრისა, არამედ ეგო ვითარცა ანდამატი. და შეუძვრელ ვითარცა კლდე, და უშიშ იყო ვითარცა ლომი საყოფელსა თვისსა. და არა იგონებდა წარმავალსა ქვეყნიერისა ზრუნვასა, არამედ ზეცად მიმართ აღიფრენდა გულსა და გონებასა თვისსა, ვითარცა ორბი ზეაღმფრინვალე ეთერისა მიმართ ეგრეთ განახლებად ისწრაფვოდა და შემოსად სულიერისა სამოსელისა და განგდებად მისა ამის მოკვდავისა და შემოსად უკვდავისა მის, რომელნი მოსიეს წმიდათა მხნეთა მოწამეთა და წარმოთქმული სიტყვისა მოციქულისა, ვითარმედ „გული მითქვამსო, განსვლად და ყოფად ქრისტეს თანა“, განიცდიდა სიმხნესა და ღვაწლსა მოწამეთა და გვირგვინსა და მოსაგებელსა მათსა და უფროსად მობაძავ და სამღრთოდ მოშურნე ქმნილიყო მეფეთა შორის წარჩინებულისა და მოწამისა მეფისა არჩილისა და ვახტანგისა და იტყოდა მოციქულისა მიერ თქმულსა მას: „უკეთუ მოვკვდე ქრისტესთვის, მრწამს რამეთუ მას თანა ვსცხონდეო“ და, უკეთუ მან სახიერმან სიკვდილითა თვისითა გვიხსნა ჯოჯოხეთისაგან ქვესკნელისა, ჩვენცა თანა-გვაც რათამცა დავსთხინეთ სისხლი მისთვის და არა ვრიდოთ თავთა ჩვენთა მისთვის. ნეტარ თუმცა ღირს მყოს სახიერმან მან, რათამცა არა ერთგზის და ორგზის მივსცე თავი ჩემი სიკვდილსა, არამედ მრავალგზის, რომელმან მიბრძანა ხმითა მით საუფლოთა: „ნუ გეშინინ, რომელთა მოწყვიდენ ხორცნი, ხოლო სულსა ვერ ხელეწიფების მოწყვედად“, და კვალად: „რომელმან აღმიაროს მე წინაშე კაცთა, მეცა აღვიარო იგი წინაშე მამისა ჩემისა ზეცათასა“, ვინაიდან იგი ესრეთ აღმითქვამს გვირგვინსა მას დაუჭკნობელსა და მოსაგებებელსა, რომელი თვალმან არა იხილა და ყურსა არა ესმა, ხოლო გულსა კაცისასა არა მოუხდა, და ესეცა უწყი ვითარმედ სიკვდილისა თანამდებ ვართ და უნებლიეთ თანამაც განსვლა სულისა და განშორება ხორცთაგან, მეგულების გარდაცვალება თიხოანთა ამით თბეთა და დახსნად ნასხამთა ამათ და ანაქუსთა ჩემთა; ნამდვილად კეთილ არს ჩემდა, რათა მოსწრაფედ ვრბიოდი ასპარეზსა მას ზედა ძლევისასა და მოვაკვდინო ასონი ქვეყნისანი და შევიმოსო უკვდავი, ვინაიდგან უეჭველად ესე ყოფად არს. რაღა ყენება არს ჩემდა და არა ვისწრაფი შესვლად ქორწილსა სიძისა მის შვენიერისა და უკვდავისა? მზა არს ჩემდა მოცემად ხელითა თვისითა გვირგვინისა მას უხრწნელებისაცა, აჰა, ჟამი შეწყნარებული და დღე სათნო უფლისა“.
ვახუშტი წერს – „შემდგომად მრავალთა ლიქნითა და ნიჭითა და შინებითაცა უთქმიდა, არამედ მეფე დაადგრა სიმტკიცესა ზედა. ამისათვის პატიმარ-ჰყო მეფე. მაშინ ეზიარა პატიოსანსა სისხლსა და ხორცსა უფლისას და ატირნა მთავარნი თვისნი წესითა ქართულითა, ვითარცა მკვდარსა ზედა, და მეფე შესხმისა წილ იტყოდა: „აგრე ჩემმან სულმან“.
შემდგომად წარავლინა შააბაზ მეფე გულბყალას შირაზს და პატიმარ-ჰყო მუნ, მეორე კვალად არა დასცხრა მძვინვარედ, წარავლინეს შააბაზ და მოაშთვეს მუნ ციხესა შინა მეფე ლუარსაბ მშვილდის საბლით 1622 და შეირაცხა წმიდათა მოწამეთა თანა“.
ილია ჭავჭავაძე წერს – „…მეფემ ითხოვა, მაცალეთ სიკვდილის წინ ვილოცოო. ნება მისცეს. დაისვენა წინ ხატი ღვთისმშობლისა, რომელიცა თანა ჰქონდა. და ესე შეევედრა: „ჰოი, დედოფალო ღვთისმშობელო, შენდამი დამიძს სასოება ჩემი, შენ ხარ ნუგეშისმცემელი ჩემი. შენ მომეც შეწევნა წამებისა ჩემისა ამის და შემრთე წმიდათა მოწამეთა შენთა თანა, რათა მეცა ვადიდებდე მამასა, ძესა და წმიდასა სულსა…“
მხოლოდ დიდ-ბუნებათა კაცთა თვისებაა ერთხელ რწმენილი და აღიარებული გაიხადონ თავის სიცოცხლის საგნად და ქვეშ დაუგონ თვისი ცხოვრება და თუ საჭიროება მოითხოვს, შესწირონ თავი თვისიცა ნიშნად იმისა, რომ ჭეშმარიტება მეტად უღირს, ვიდრე საკუთარი თავი და საკუთარი სიცოცხლე… დღეს ერთი საქართველოს გმირთაგანი გავიხსენოთ, იგი გმირი, რომელმაც თქვა: რა მადლია თავი გადავირჩინო და ჩემი ქვეყანა მტერს ავაოხრებინო – წავიდა და წამებულის გვირგვინით შეიმოსა სახელოვანი თავი ქვეყნისა და ქრისტეს სახელითა. და დღეს ჩვენ სხვა არა დაგვრჩენია რა გარდა იმისა, რომ ბესარიონ კათალიკოზთან ერთად ქება-დიდებით წარმოვთქვათ: „ყოფადთა მცნობი, ბრძენი ახოვანი მეფე ლუარსაბ დღეს იდიდებოდნენ“.
მეფე მშვილდის საბლით მოაშთვეს, წმინდანის სხეულს ნათელი დაადგა – „…სხეული მისი, რომელიც ჰსჩანდა ყოვლად ბრწყინვალედ ვითარცა თოვლი და მრავალნი მოვიდოდეს ხილვად წმიდისა მის, რომელსა ზედა ნათლისა ბრწყინვალისა მხილველნი განკვირდეს და დღესა მეორესა დაჰფლეს მისავე ციხესა შინა ყოვლად პატიოსანი იგი სხეული მისი, და რომელნიცა შეპყრობილ არიან სნეულებითა და საფლავსა მისსა მიეახლებიან, კურნებასა მიიღებენ“20, – წერს ანტონი.
წმიდა ლუარსაბის სული ქრისტეს წინაშე დგას მთელი მსოფლიოს, ქართველი ერისა და საქართველოს მეოხად – „წამებისაცა გვირგვინოსან ქმნილი ქრისტესა ძესა ღმრთისასა ეზიარა და ყოვლისა სოფლისა მეოხად დადგა წინაშე მისსა საქადულობლად ნათესავთა თვისთა და ყოვლისა სოფლისა და სამეფოისა მისისა“.