მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
საწყენია, რომ უცხოურ საინტერნეტო სივრცეში განთავსებულ რუკებში საქართველოს სახელმწიფოს შემადგენლობაში არ უჩვენებენ დასავლეთ საქართველოს ვიდრე თითქმის მე-14 საუკუნემდე. ისეა წარმოჩენილი თითქოსდა დასავლეთ საქართველო იქამდე იწოდებოდა აფხაზეთად ანდა ლაზიკად და ისინი არ იყვნენ საქართველოს ნაწილები. ამ თვალსაზრისს ავითარებს როგორც ქართული საბჭოთა, ისევე რუსული ისტორიოგრაფა ამჟამადაც. მაშინ როცა ძველი ქართველი მემატიანეები, რომელნიც თვითონვე ცხოვრობდანან როგორც დასავლეთ-აღმოსავლეთ, თუ სამხრეთ საქართველოში სრულიად განსხვავებულ თვალსაზრისს გვთავაზობენ, კერძოდ მათთვის მუდამ, მათ შორის ქრისტეშობამდეც, დასავლეთ-აღმოსავლეთ საქართველო მუდამ ერთი – ქართველი ერის სამშობლო იყო და შესაბამისად დასავლეთ საქართველოს სახელმწიფოებრივი ერთეულები ამ ერის კუთვნილება.
როგორც ითქვა, ამ რუკებზე დასავლეთ საქართველო “გეორგიად” მხოლოდ მე-14 საუკუნედან მოიხსენიება, ისიც წყვეტილებით.
მათგან განსხვავებით, აი, რას გვიამბობენ ჩვენი მემატიანეები ქართველი ერის ერთიანობის შესახებ –
ძველი მატიანეები გვაუწყებენ, რომ უწინარეს წმიდა ნინოს მოსვლისა, ჩვენი ხალხი იყო `განათლებულ ემბაზითა ქადაგებულისა ანდრია და სვიმონ კანანელისათა, რამეთუ მათ იქადაგეს ქრისტე ქართველთა შორის პირველად~ (`მარტვილობაი დავით და კონსტანტინესი~, `ძველი ქართული ლიტერატურის ქრესტომათია~, 1946, გვ. 235).
ანდრია მოციქულმა და სვიმონ კანანელმა, ძირითადად, დასავლეთ საქართველოში იქადაგეს. ამ წყაროში სწორედ დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობას უწოდებდნენ ჩვენი მემატიანეები „ქართველებს“ აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობასთან ერთად.
ეს თვალსაზრისია გადმოცემული რუის-ურბნისის კრების ძეგლის წერაშიც. კერძოდ, აქ ნაბრძანებია, რომ პირველწოდებულმა ანდრია მოციქულმა იქადაგა სახარება `ყოველსა ქუეყანასა საქართველოისასა~ (`დიდი სჯულის კანონი~, 1975, გვ. 545), `ხოლო წმიდა ნინომ განანათლა ყოველი სავსება ყოვლისა ქართველთა ნათესავისაი~ (`დიდი სჯულის კანონი~, 1975, გვ. 546).
მაშასადამე, ყველაზე მნიშვნელოვანი საეკლესიო კრების დადგენილებით, ანდრია მოციქულის დროს დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველო იყო ერთი ქვეყანა, რომელსაც საქართველო, ანუ ქართლი ერქვა, ხოლო წმიდა ნინო IV ს-ში იქცა ერთიანი ქართველი ერის, დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოში მცხოვრები ქართველების განმანათლებლად.
უძველესი დროიდან, აღნიშნული მოსაზრება, რომ დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს ერქვა ქართლი, ანუ ივერია, ხოლო ივერიელნი, ანუ ქართველნი ეწოდებოდათ ამ ქვეყნის მცხოვრებთ, ვიდრე, XIX ს-მდე მიიჩნეოდა უეჭველ ფაქტად.
მხოლოდ XX ს-ის დასაწყისში, რუსულ იმპერიულ წრეებში, ხოლო შემდგომ საბჭოთა ათეისტური სკოლის მიერ უარყოფილი იქნა ეს მოსაზრება და ჩამოყალიბდა ახალი თვალსაზრისი, რომლის მიხედვითაც `ივერია~ (ქართლი) თითქოსდა მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს ეწოდებოდა, ხოლო დასავლეთ საქართველოს სხვადასხვა სახელები ერქვა. შესაბამისად, თითქოსდა ივერიელნი, ანუ ქართველნი მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოში ცხოვრობდნენ.
ამ რუსულ, კომუნისტურ თვალსაზრისს, მაგალითად, მთლიანად აბათილებს სამეგრელოს მთავრის ლევან II დადიანის მიმოწერა რუსეთის ხელმწიფისადმი, ასევე სხვა უამრავი საისტორიო წყარო.
ლევან II დადიანმა (1611-1657), ოდიშის მთავარმა, აღადგინა და შეამკო არა მარტო ოდიშის ყველა ეკლესია და მონასტერი, არამედ იერუსალიმის ჯვრის მონასტერი, რომელიც ვალებისგანაც გამოიხსნა და შესაბამისად გაამშვენა.
ლევან II დადიანი იყო ქართული კულტურის უდიდესი მეცენატი XVII ს-ში. მაგალითად, მისი ბრძანებითა და ხარჯით არის გადაწერილი `ვეფხისტყაოსნის~ ჩვენამდე მოღწეული უძველესთარიღიანი ხელნაწერი, ის დაასურათებინა კიდეც მამუკა თავაქარაშვილს.
XVII საუკუნე იყო ქართული კულტურისათვის უაღრესად არახელსაყრელი პერიოდი. ქვეყანა ნაწილებად დაიშალა, მტერმა აღმოსავლეთ საქართველო დაიპყრო.
ასეთ ეპოქაში ლევან დადიანმა მიიღო ზეგარდამოძალი და დაიწყო ზრუნვა საქართველოს გასაერთიანებლად.
მან იცოდა, რომ ყველა უბედურების მიზეზი იყო ქვეყნის დაშლა, დანაწევრება, რომ მხოლოდ გაერთიანებული საქართველო შეძლებდა გაძლიერებას.
ლევან II დადიანის მიმოწერიდან ჩანს, რომ მისი თვალსაზრისით, ბაგრატიონთა სამეფო დინასტიამ XVII ს-ში ვერ შეძლო ქვეყნის ჯეროვანი პატრონობა. მათ ჯერ ერთმანეთს შორის გაინაწილეს ქვეყანა, რამაც ჩამოაყალიბა ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი სამეფოები ქართლისა, კახეთისა და იმერეთისა, ხოლო შემდგომ ერთმანეთი დაასუსტეს გაუთავებელი შუღლით და ურთიერთბრძოლით. საბოლოოდ, შაჰ-აბაზის მიერ წმიდა მოწამე ლუარსაბ II-ის მოკვლის შემდგომ ფაქტიურად შეწყდა ქართლის კანონიერი სამეფო დინასტია.
ლევან II დადიანის ეპოქაში ქართლის მმართველად სპარსეთის სამეფო კარმა დანიშნა გამაჰმადიანებული ბაგრატიონი, რომელიც არ იყო სამეფო ოჯახის წევრი.
ასევე, სპარსეთმა შეძლო კახეთის დაპყრობაც და იქიდან კანონიერი სამეფო დინასტიის გაძევება.
ლევან II დადიანის ეპოქაში იმერეთის სამეფო ტახტიც შერყეული იყო. აქაც სამეფო დინასტიის ლეგიტიმურობა საეჭვო ხდებოდა, ამიტომაც სამეფო ტახტზე ხან გვერდითი შტოს წარმომადგენელი (ჭუჭუნაიშვილი) ადიოდა, ხან კიდევ გურიელთა სამთავროს სახლის წევრები.
აღნიშნულის გამო (რადგანაც აღმოსავლეთ საქართველოს, ვითარცა სპარსეთის ხელდებულ ქვეყანას, არ შეეძლო ყოფილიყო საქართველოს პოლიტიკური გამაერთიანებელი, ხოლო იმერეთის სამეფო დასუსტებული იყო), ლევან II დადიანი საქართველოს სუვერენული სახელმწიფოს გაერთიანების საქმეს პირადად ჩაუდგა სათავეში. მიზეზი ამისა იყო ისიც, რომ ოდიში, ანუ სამეგრელოს სამთავრო, მისი მმართველობის დროს გაძლიერდა სამხედრო და ეკონომიკური თვალსაზრისით.
ამასთანავე, ქართული კულტურის ცენტრებმაც მე-17 საუკუნის პირველ ნახევარში სამეგრელოში გადაინაცვლა. აღმოსავლეთ საქართველოს რბევა-აოხრების დროს ქართული მწიგნობრობის, საეკლესიო ცხოვრების, ფერწერისა თუ ჭედური ხელოვნების (ხატების) დამამზადებელი მრავალი ახალი კერა სამეგრელოში წარმოიქმნა.
ქვეყნის გაერთიანების მიზნით, ლევან II-მ შეძლო თავის გავლენის სფეროში მოექცია სრულიად დასავლეთ საქართველო.
მისი მმართველობის დასაწყისში აფხაზეთი ოდიშის (სამეგრელოს) განუყოფელ ნაწილს შეადგენდა, ასევე სვანეთიც, ხოლო გურიისა და იმერეთის გავლენის ქვეშ მოქცევა ლევან II დადიანს არ გასჭირვებია.
მაშასადამე, სუვერენული საქართველოს ერთადერთი ფაქტიური მეპატრონე იყო ლევან II დადიანი და ის ასევე მოიხსენიებდა კიდეც თავის თავს ცაიშურ გულანში: _ `ხელმწიფეთა ხელმწიფე დადიანი ლეონ ყოვლისა საქართველოსა პატრონი~.
ცაიშური გულანის ამ მინაწერიდან, რომ ლევანი სრულიად (ყოვლისა) საქართველოს პატრონად მიიჩნევდა თავის თავს, ანუ სრულიად საქართველოს ხელმწიფედ,აქედანვე ჩანს, რომ იმჟამად ოდიში, ანუ სამეგრელო, არა მხოლოდ საქართველოდ, ანუ ქართველთა ქვეყანად იწოდებოდა, არამედ ოდიში იმჟამად სუვერენული (დაუპყრობელი) საქართველოს გულს, ცენტრს წარმოადგენდა, ხოლო მისი მმართველი იყო დამოუკიდებელი საქართველოს გამაერთიანებელი და მისი „პატრონი“– “ხელმწიფე” (ცაიშური გულანის მინაწერის თანახმად).
ლევან II-ის ტიტულიდან (`ყოვლისა საქართველოსა პატრონი, ხელმწიფე~) ჩანს, რომ XVII ს-ში, ეროვნული ცნობიერების უკიდურესი დაკნინების ეპოქაში, სამეგრელოს მოსახლეობის ეროვნული იდენტობა შეურყეველია და ქვეყნის დაშლა-დანაწევრების მიუხედავად მტკიცეა. აქაური საზოგადოება ფიქრობს არა იმაზე, რომ გამოიყენოს შექმნილი ვითარება და ქვეყნის დაშლის დროს ააღორძინოს კუთხური ცნობიერება, არამედ იღვწის იმისათვის, რათა ქვეყნის სხვა ნაწილების უძლურების დროს მტერმა არ მოშალოს ერთიანი ივერიის სუვერენიტეტი და სასწრაფოდ გააერთიანოს დაშლილი ქვეყანა. ასეთ დროს, სამეგრელოს საზოგადოებაში ჩაისახა იმედი იმისა, რომ საქართველოს გაერთიანების საქმეში დაეხმარებინათ რუსეთის ძლიერი სახელმწიფო. ამიტომაც გაგზავნეს ელჩად რუსეთში მღვდელი გაბრიელ გეგენავა. მან 1639 წლისათვის შესაბამისი დოკუმენტები წარუდგინა რუსეთის სახელმწიფო მოხელეებს.
ლევან II დადიანი სიგელში რუსეთის ხელმწიფისადმი თავის სამთავროს უწოდებს არა ოდიშს, ანდა სამეგრელოს, არამედ „ივერიის მხარეს“.
ლევანი აღნიშნავს, რომ `იყო ივერიის მიწაზე ხუთი ხელმწიფე, მათგან სპარსეთის შაჰმა ორი სახელმწიფო დაამხო, ხოლო დარჩენილი სამი სახელმწიფო ღვთის შეწევნით იმართება ჩემ მიერ~. ე.ი. მეფე ლეონტის მიერ (ასე უწოდებდნენ მას რუსეთში). `И было де в Иверской земле 5 государей и из них де Перской шах побил 2 государей, а остальных де 3-х государей государств Божию помошью владеет он, Леонтий Царь~ (Mатериалы по Церковной и этнополитичесской историй Абхазии, Посольство Федота Елчина в Mегрелию (1639-1640), ТБ. 2005, с. 114).
რომელი სახელმწიფოები იყო ლეონ II დადიანის ხელში 1640 წლისათვის? ესენი იყვნენ: იმერეთის სამეფო, ოდიშისა და გურიის სამთავროები, რაც შეეხება აფხაზეთსა და სვანეთს, როგორც აღვნიშნეთ, ისინი ოდიშის სამთავროს შემადგენელ ნაწილებად მიიჩნეოდა. ამიტომაც, ესენია (იმერეთი, ოდიში და გურია) ის სამი სახელმწიფო, რომელთა მმართველად ლევან II დადიანს მიაჩნდა თავისი თავი.
მხოლოდ აქ, დასავლეთ საქართველოში, იყო შენარჩუნებული ქართული სახელმწიფოებრიობა, რადგანაც იმ დროისათვის ის ძირფესვიანად იყო მოშლილი აღმოსავლეთ საქართველოში, ქართლსა და კახეთში (1744 წ-მდე- ქართლ-კახეთის სამეფოს ქრისტიან მმართველთა კურთხევამდე).
ამიტომაც, სრულიად მართალი იყო ლევან დადიანი, როცა ის ივერიის, ანუ საქართველოს ერთადერთ სუვერენულ მმართველად _ `ივერიის მეფედ~ მიიჩნევდა თავისთავს. ეს მის ეპოქაში სრული სიმართლე იყო, ვითარება მხოლოდ მე-18 საუკუნის შუა წლებში შეიცვალა).
დევნილი თეიმურაზ I რუსეთის ხელმწიფოს კარს აცნობებდა კიდეც, რომ ლევან II დადიანი თავისთავს მიიჩნევს ივერიის მიწების ერთადერთ მეფედო.
ეს იყო რეალური ფაქტი იმჟამად.
ამიტომაც რუსეთის სამეფო კარი გამოკვლევათა შედეგად ადასტურებდა, რომ იმ დროისათვის `ივერიის მიწების~ ნამდვილი ე.ი. სუვერენული ხელმწიფე (`მეფე~) მხოლოდ ლევან II დადიანი ანუ `ლეონტი~ მეფე იყო.
კერძოდ, რუსეთის მეფე მიხეილი თავის სიგელში ლევან II დადიანისადმი აღნიშნავდა _ `ივერიის მიწაზე იყო ხუთი ხელმწიფე. მათგან ორი გაანადგურა სპარსეთის შაჰმა, ხოლო დარჩენილ სამ სახელმწიფოს ღვთის შეწევნით მართავ შენ~ (იქვე, გვ. 165).
ამავე სიგელში სამეგრელოს ეწოდება ლეონ II “დადიანის ივერიის მიწა”, მას ასე მიმართავენ: `Тебя Леонтия Царя и твою иверскую землю~, `твое Государство иверской стороне~.
სამეგრელო ივერიაა, ხოლო დასავლეთ საქართველოს მმართველი “ივერიის მეფეა” იმჟამინდელი რუსეთისათვის.
მღვდელი გაბრიელ გეგენავა, “ივერიის მიწების ხელმწიფის ელჩი” რუსეთში, აცხადებდა, რომ სუვერენული ივერიის იმჟამინდელი საეკლესიო ცენტრი იყო ბიჭვინთა, სადაც ივერიის პატრიარქი იჯდა.
აქედან ჩანს, რომ იმდროისათვის აფხაზეთი ჯერ კიდევ შედიოდა სამეგრელოს სამთავროში, ანუ აფხაზეთი იმჟამად ჯერ კიდევ ივერიად იწოდებოდა.
დადიანის ელჩი სარწმუნოებრივ საკითხებთან დაკავშირებით აცხადებდა, რომ ამ ვრცელ ტერიტორიაზე სარწმუნოება (რჯული), საეკლესიო წიგნები, მაშასადამე, წირვა-ლოცვის ენა იყო მხოლოდ და მხოლოდ ქართული. თუმცა კი შინაობაში ერთმანეთთან ურთიერთობის საკუთარი სამეტყველო ენაც გვაქვსო. _„А вера де у них христианская. грузинскою де верою их вера одна и книги те же, что и грузинские, только де язык свой как меж-собою говорят“.
`ყოვლისა საქართველოსა პატრონი, ხელმწიფეთა ხელმწიფე~ ლევან დადიანი, ალბათ, შეძლებდა კიდეც საქართველოს გაერთიანებას, რომ არა ადიღე-ჩერქეზების, ანუ აფსუების შემოსევები, რომელთაც XVII-XVIII სს-ში სასტიკად გაანადგურეს სამეგრელოს სამთავრო, ანუ ქვემო ივერიის პოლიტიკური ცენტრი.
იმდენად ძლიერი იყო ჩრდილოკავკასიელ ადიღე-ჩერქეზთა შემოსევები, რომ ლევანი თავისი მმართველობის ბოლო პერიოდში იძულებული გახდა თავდაცვის მიზნით აეგო საფორტიფიკაციო ნაგებობები, ამჟამად ცნობილი აფხაზეთის დიდი კედლის სახელით. ამ ამბის მოწმე მისიონერი არქანჯელო ლამბერტი ამბობს, რომ ლევან დადიანმა ძალზე დიდი დანახარჯებით ააგო 60 ათასი ნაბიჯის სიგრძის კედელი. ამასვე წერს მეორე მისიონერი კასტელიც, რომელიც აღნიშნავს, რომ ეს კელასურის კედელი განსაზღრული არის აფხაზთა შესაკავებლად. ადიღე-ჩერქეზებმა, ანუ აფსუებმა იმდროისათვის შეძლეს ამ კედლის იქეთ მდებარე ტერიტორიის დაპყრობა და რადგანაც მათ მიერ დამორჩილებულ ქვეყანას აფხაზეთი ეწოდებოდა, აფსუებსაც აფხაზები უწოდეს _ პროვინციის სახელის შესაბამისად. აფხაზეთის, ანუ კელასურის კედლის სიგრძე არის ასი კილომეტრი. მტერს ელოდნენ ჩრდილო დასავლეთიდან და ნაგებობა დიდი სისწრაფით აუგიათ, ზოგჯერ კოშკებს უსაძირკვლოდ პირდაპირ მიწაზე დგამდნენ. ეს კედელი იცავდა იმჟამად ოდიშის სამთავროში შემავალი თანამედროვე სოხუმის, გულრიფშის, ოჩამჩირის და გალის რაიონების უხვმოსავლიან სამიწათმოქმედო მხარეებს და იქ არსებულ ქართულ საეპისკოპოსოებსა და ქრისტიანულ მოსახლეობას. ვახუშტი ბაგრატიონი წერს, რომ დღევანდელი ახალი ათონის, ანუ ანაკოფიის `აღმოსავლით ზღვიდამ მთამდე შევლო ზღუდე დიდმა ლევან დადიანმა აფხაზთა გამოუსვლელობისათვის~. მას ამ მშენებლობის დროს ეხმარებოდნენ ბედიის, მოქვისა და დრანდის ეპისკოპოსები თავისი მრევლითა და თანხით. მაგრამ მომხდური აფსუების შეკავება ვერ შეძლეს. საბოლოოდ, აფხაზებად წოდებულმა ამ ადიღე-ჩერქეზებმა დაიპყრეს სამეგრელოს ეკონომიკური სიძლიერის წყარო _ ზემოთ აღნიშნული რაიონები, მოსპეს ზემოთ აღნიშნული საეპისკოპოსოები, მათი მრევლი, ანუ სამეგრელოს მოსახლეობა დახოცეს, ანდა დაატყვევეს. გადარჩენილი ადგილობრივი მკვიდრი მოსახლეობა თავიანთ მომსახურე ყმებად, ფაქტიურად მონებად გადააქციეს. დღესაც კი აფხაზურად დაბალ ფენას `აგირუა~, ანუ მეგრელი (გურული) ეწოდება. სამეგრელოს იმ დროისათვის მრავალრიცხოვანი მოსახლეობა განახევრებულა. მისიონერები აღწერენ, რომ ორმოცი ათასი კაციდან ქვეყნის მოსახლეობის ნახევარი ამოწყვიტეს, ანუ ოცი ათასი კაცი. ეს იმ დროისათვის ძალზე დიდი რაოდენობა იყო. წირვა-ლოცვა საბოლოოდ გაუქმდა ბიჭვინთის, დრანდის, მოქვის და ბედიის საეპისკოპოსოებში. აყვავებული ქვეყანა გაჩანაგდა. ეს ნიშნები უკვე ლევან დადიანის გარდაცვალების წინ კარგად გამოიკვეთა და ის მიხვდა, რომ ოდიშის, ანუ საქართველოს გამაერთიანებელი ბოლო ძალა იშრიტებოდა. მართლაც, თითქმის საუკუნით გადაიდო საქართველოს გაერთიანების საქმე და განახლდა ერეკლე II-ის დროს, ლევანის გარდაცვალებიდან ასი წლის შემდეგ.
ჩვენამდეა მოღწეული საქართველოში მე-17 საუკუნეში მოგზაური ანტიოქელ-იერუსალიმელი პატრიარქების ჩანაწერები იბერიის ეკლესიასთან და ზოგადად იბერიასთან დაკავშირებით. .
ისინი “ქვემო იბერიას” უწოდებდნენ დასავლეთ საქართველოს, ხოლო “ზემო იბერიას” – აღმოსავლეთ საქართველოს, ზოგჯერ კი პირიქით, “ზემო იბერიას” დასავლეთ საქართველოს უწოდებდნენ.
მე-17 ს. ეს იერუსალიმელ-ანტიოქიელი პატრიარქები იმ დროს მოღვაწეობდნენ, როდესაც აღმოსავლეთ საქართველო ფაქტიურად დაპყრობილი იყო ირანის მიერ და მეფის მაგივრად აქ მაჰმადიანი ხანები მეფობდნენ, შესაბმისად დმცრობილი იყო ქართლის საკათალიკოსო, ხოლო დასავლეთ საქართველო, პირიქით, ინარჩუნებდა სუვერენობას. იმჟამად აფხაზეთის საკათალიკოსო წარმატებულ-აღზევებული იყო.
როგორც ითქვა, ისინი (იერუსალიმელ-ანტიოქიელი პატრიარქები) დასავლურქართულ ეკლეისას უწოდებდნენ არა აფხაზეთის საკათალიკოსოს, არამედ – “ქვემო იბერიიის საარქიეპისკოპოსოს”, მის მეთაურს კი “ქვემო იბერიის პატრიარქს” უწოდებენ.
მათი აზრით, ზოგადად იბერიიის ეკლესია ერთიანია, რადგანაც მის ორ პატრიარქს შორის უფროს-უმცროსობით დამოკიდებულება არსებობს. ზოგადად, როგორც ითქვა, ზემო იბერიის პატრიარქი უპირატესი იყო, მაგრამ მეფე-ხანების ეპოქაში, ვითარება შეცვლილა, და იბერიის პატრიარქთა შორის უპირატესობა ქვემო იბერიის პატრიარქს მიუღწევია.
ჩანს აღნიშნულის გამო, XVII ს-ის უცხოელი საეკლესიო მოღვაწეები დასავლეთ საქართველოს პატრიარქს “უპირატეს პატრიარქად” მიიჩნევდნენ ზემო ივერიის (აღმოსავლეთ საქართველოს) პატრიარქთან შედარებით. ისინი ქვემო იბერიის, ანუ დასავლეთ საქართველოს (აფხაზეთის) კათალიკოსს პირდაპირ უწოდებდნენ `უფროსს კათალიკოსს~, ხოლო დასავლეთ საქართველოს უმაღლეს ხელისუფალს უწოდებდნენ `მთელი იბერიის მეფეთა მეფეს~.
რა იყო ამის მიზეზი?
ამჟამად საყოველთაოდ არის გავრცელებული თვალსაზრისი, რომ მცხეთელი კათალიკოსი უპირატესი იყო აფხაზეთის კათალიკოსზე. `ერთს უხუცესი, ხოლო მეორეს უმრწმესი ეწოდებოდა~. ეს მართლაც, ძირითადად ასე იყო, მაგრამ XVII ს-სა და XVIII ს-ის დასაწყისში, რადგანაც აღმოსავლეთ საქართველო მაჰმადიანთა ხელში აღმოჩნდა, საერთაშორისო საეკლესიო წრეებში ჩამოყალიბდა თვალსაზრისი, რომ სწორედ ქვემო იბერიის, ანუ დასავლეთ საქართველოს მეთაური არის უპირატესი, სრულიად ივერიის საეკლესიო ხელისუფალი.
მართლაც, XVII ს-ის იერუსალიმელი პატრიარქი დოსითეოსი წერს: `იბერიაში ორი ავტოკეფალიური არქიეპისკოპოსია, რომელთაც ქართველები უწოდებენ კათალიკოსებს. ქვემო იბერიას, რომელსაც ძველად კოლხეთს და ლაზიკას უწოდებდნენ, აქვს ეპარქიები იმერეთში, გურიაში, სამეგრელოში, აფხაზეთში, სვანეთსა და მესხეთის ნაწილში… ქვემო იბერიის კათალიკოსი პატივით უფრო მეტია ზემო იბერიის კათალიკოსზე… იბერები ქვემო იბერიის კათალიკოსს მიიჩნევენ უფროს კათალიკოსად, რადგანაც მეფე, ე.ი. იმერეთის თავი, მათთან იწოდება მთელი იბერიის მეფეთა მეფედ~. (დოსითეოსი, იერუსალიმელი პატრიარქები, თავი V, გვ. 510, წიგნიდან `საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია~, ტომი II, 1998, გვ. 90).
XVII ს-ის მეორე იერუსალიმელი პატრიარქი ქრისანთი (ხრისანფი) იმავეს წერს: `საქართველოში, რომელსაც ადრე იბერია ერქვა, იყო ორი ავტოკეფალიური არქიეპისკოპოსი, რომელთაც ჩვეულების თანახმად უწოდებენ კათალიკოსებს… არქიეპისკოპოსი ქვემო იბერიისა იწოდება იმერეთის, ოსეთის, გურიის და სრულიად ქვემო იბერიის უნეტარესს კათალიკოსად, ანუ მარტივად სრულიად იბერიის უნეტარეს კათალიკოსად, როგორც უფროსი ზემო იბერიის კათალიკოსზე, ხოლო მეორე ე.ი. ზემო იბერიისა იწოდება ქართლის, კახეთის, ალვანეთის და სრულიად ზემო იბერიის უნეტარეს კათალიკოსად~ (იქვე, გვ. 94).
აქედან კარგად ჩანს, რომ XVII ს-ის საერთაშორისო წრეები, რუსეთის ხელმწიფის კარი და ბერძნული საპატრიარქოები აღიარებენ, რომ დასავლეთ საქართველო, ანუ ქვემო იბერია, იმჟამად წარმოადგენდა საქართველოს სუვერენიტეტის და პოლიტიკური დამოუკიდებლობის ცენტრს.
მართლაც, ბიჭვინთელ კათალიკოსს, ოდიშის მთავრის მსგავსად სრულიად საქართველოს უმაღლეს საეკლესიო ხელისუფლად მიაჩნდა თავისი თავი.
მაგალითად, ბიჭვინთელი კათალიკოსი გრიგოლი საქმიან საბუთებსა და სიგელ-გუჯრებს ადასტურებდა ბეჭდით, რომელსაც ჰქონდა შემდეგი წარწერა: `გრიგოლ მწყემსი ქრისტეს მიერ ყოვლისა საქართველოისა კათალიკოსი~ (`ქართული სამართლის ძეგლები~, III, 1970, გვ. 675).
ასე რომ, არ არის სწორი ამჟამინდელი თვალსაზრისი, თითქოსდა ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს დაშლის შემდეგ, აფხაზეთის საკათალიკოსო ქართლის ეკლესიას გამოეყო. პირიქით, თავისი თავი აფხაზეთის კათალიკოსს სრულიად საქართველოს მწყემსად მიაჩნდა და ქრისტეს მიერ დადგენილად `ყოვლისა საქართველოისა~ მამამთავრად.
მის ამ უზენაესობას, როგორც ვთქვით, იმჟამინდელი საერთაშორისო წრეებიც ადასტურებდნენ. ამ ფონზე და აი ამ მნიშვნელობით არის სახელდებული ლევან II დადიანი ყოველი ივერიის ხელმწიფედ.
უამრავი დოკუმენტიდან და სიგელ-გუჯრიდან ნათლად ჩანს, რომ ბიჭვინთის ღვთისმშობლის, ანუ აფხაზეთის საკათალიკოსოს სამწყსოს, ქართველები შეადგენდნენ, ანუ იმჟამინდელ მეგრელებს, გურულებს, სვანებს, იმერლებს და სხვებს განვითარებული ჰქონდათ არა ვიწრო კუთხური ტომობრივი თვითშემეცნება, არამედ ერთიანეროვნული.
შესაბამისი დოკუმენტის დამოწმებამდე, უნდა ვთქვათ, რომ აღნიშნული კუთხეების მოსახლეობას ვიწრო ადგილობრივი ეთნიკურ-ტომობრივი თვითშემეცნება განუვითარდათ XIX და XX სს-ში, რუსულ-კომუნისტურ-ათეისტური მმართველობის დროს.
ზემოთ აღნიშნულის დასამოწმებლად მოვიყვანთ ამონაწერს აფხაზეთის კათალიკოსის 1733 წლის სიგელიდან, რომელშიც კერძოდ ნათქვამია: `პირველწოდებულსა ანდრიას მიეცა ჩრდილოეთისა ქუეყანა მოქცევად, ჩვენებითა წმიდისა ღვთისმშობელისათა, რამეთუ ჩვენ ქართველნი მისი წილხვდომილნი ვართ~ (იქვე. გვ. 727), ესაა აფხაზეთის კათალიკოსის ცანაწერი თავისი მრევლის ანუ დასავლეთ საქართველოს ეროვნული ვინაობის შესახებ – ის მათ ქართველებს უწოდებს თავის საბუთში.
ბიჭვინთის ღვთისმშობლის, ანუ აფხაზეთის საკათალიკოსოს მრევლი, წმიდა ანდრიას მიერ მოქცეული, მთელი დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა ეთნიკური ქართველებია ამ დოკუმენტის თანახმად. ეს არის უეჭველი მოსაზრება იმ დროისათვის, ამიტომაც იყო ამ ხალხის სახელმწიფო, კულტურისა და საეკლესიო ენა მხოლოდ და მხოლოდ ქართული (უძველესი ხანიდანვე). სწორედ ამ ქართველობის გამო განდევნეს აფსუა-ჩერქეზებმა თავისი კათედრებიდან ჯერ ბიჭვინთის კათალიკოსი, შემდეგ კი დრანდის, მოქვისა და ბედიის ეპისკოპოსები. მათი მრევლი კი, ისტორიული სამეგრელოს მოსახლეობა ტყვეებად დაიტაცეს.
XIX ს-მდე ქართული ისტორიოგრაფია დაბეჯითებით ავითარებდა აღნიშნულ თვალსაზრისს. ეროვნული საისტორიო სკოლის ბოლო წარმომადგენელი თეიმურაზ ბატონიშვილი ამიტომაც წერდა, რომ `აფხაზეთი ნაწილია ივერიის ქვეყნისა-ქვემოსა შინა ივერიასა, რომელსაცა ეგრისი სახელ სძევს… მეგრელთა სამთავრო ქვემოისა ივერიისა არს ნაწილი. გურიის სამთავრო ქვემოისავე ივერიისა შავიზღვისპირია. სვანნი, ჯიქეთი, ქვემოის ივერიისავე არიან ნაწილნი. ქართლი ივერიისა არს ერთი ნაწილთაგანი, რომლისაცა სამთავრო არს სამცხე-საათაბაგო… ალვანია ანუ კახეთი ივერიისა არს ერთი ნაწილთაგანი, რომლისაცა სამთავრონი არიან შაქისი და შირვანი, ვიდრე ზღვრამდე კასპიისა~ (თეიმურაზ ბაგრატიონი. `საქართველოს ისტორია~, 1858 წ). ძველი ქართული საეკლესიო და საერო ისტორიოგრაფიის თანახმად, ივერია, ანუ ქართლი, ორ გეოგრაფიულ ნაწილად იყოფოდა. ერთს ერქვა ქვემო ქართლი, ანუ ქვემო ივერია, მეორეს კი _ ზემო ქართლი, ანუ ზემო ივერია.
მაშასადამე, ქვემო ქართლი ისტორიულ ეპოქაში ეწოდებოდა არა თბილისის სამხრეთით მდებარე მიწა-წყალს, თანამედროვე ბოლნისისა და დმანისის რაიონებს, არამედ დასავლეთ საქართველოს. ხოლო ზემო ქართლი, ანუ ზემო ივერია ეწოდებოდა მთელ აღმოსავლეთ საქართველოს.
უძველესი საბუთები მოწმობენ თვალსაზრისს, რომ იბერია, ანუ საქართველო, ორ გეოგრაფიულ ნაწილად, ზემო და ქვემო ქვეყნებად იყოფოდა. 1790 წელს შედგენილ `ერთობის~ ტრაქტატში, რომელსაც საქართველოს ყველა ნაწილის წარმომადგენელი აწერდა ხელს, `ქვემო ივერია~ ეწოდება დასავლეთ საქართველოს, _ `საიმერეთოსა მეფესა, მთავარსა ოდიშისა, მთავარს გურიისა და ერთობით თავადთა აზნაურთა და ერთა ქვემოისა ივერიისა~ (`ქართული სამართლის ძეგლები~, ტ.II, 1965, გვ. 502).
ამ ერთობის ტრაქტატიდან ჩანს, რომ იმ არეალს, რომელსაც ამჟამად ვუწოდებთ დასავლეთ საქართველოს, ძველად უწოდებდნენ ქვემო ივერიას. იქვე აღნიშნულია, რომ ზემო ივერია არის ქართლ-კახეთი მესხეთთან ერთად. ეს მოსაზრება, თავისთავად იგულისხმება ყველა ძველ საბუთში. მაგალითად: XI ს-ში, დაახლოებით 1058 წელს, გამოცემულ ბაგრატ IV ს-ის სიგელში ოპიზარ და მიჯნაძორელ მამებისადმი, ამავე თვალსაზრისით არის ნახმარი ტერმინი `ყოველთა ხევთა ზემოთა და ქვემოთა~. კერძოდ, ამ საბუთში ნაბრძანებია, რომ ერთი საეკლესიო საბუთის განსახილველად ბაგრატ მეფის დარბაზის კარზე შეიკრიბნენ `მღვდელ-მოძღვარნი, ერისთავნი და ყოველთა ხევთა ზემოთა და ქვემოთა აზნაურნი და მეცნიერნი~ (`ქართული ისტორიული საბუთების კორპუსი~, 1984, გვ. 33).
იმჟამად, XI ს-ში, საქართველო შედგებოდა ორი ნაწილისაგან, ეს იყო ყოფილი აფხაზთა სამეფო და ქართველთა სამეფო. ერთი მოიცავდა დასავლეთ საქართველოს, მეორე კი _ აღმოსავლეთის დიდ ნაწილს. სიადვილისათვის დოკუმენტების შედგენის დროს ერთს უწოდებდნენ ქვემო მამულს, მეორეს კი _ ზემოს.
ბაგრატ III დროსაც, ქუთაისის ეკლესიის კურთხევის დროს შეიკრიბა `ყოველნი დიდებულნი, ზემონი და ქვემონი მამულისა და სამეფოსა მისსა მყოფნი~ (`ქართლის ცხოვრება~, ტ.I, გვ. 28).
სხვა საბუთებიდანაც ჩანს, რომ ქვემო ქვეყანა, ქვემო საქართველო ეწოდებოდა დასავლეთ საქართველოს.
მაგალითად, როდესაც ქვეყნის მტრებისაგან გაძლიერებული ლიპარიტ ბაღვაში შეებრძოლა საქართველოს მეფეს, მას აუღია ზემო ქვეყნის ყველა უმთავრესი ციხე _ არტანუჯი, ყველი, უფლისციხე, ბირთვისი და კლდეკარი. ამით, ფაქტიურად, ლიპარიტი გადაიქცა აღმოსავლეთ საქართველოს მფლობელად.
ამიტომაც წერდა მემატიანე _ `მოირჭუნა ლიპარიტ ზემოსა ქვეყანასა და აღიხუნა ციხენი~ (`ქართლის ცხოვრება~, I, გვ.303), `ლიპარიტ მოირჭუნა ზემოსა კერძსა დაუფლებად~ (`ქართლის ცხოვრება~, I, გვ.304), თუ მთელ აღმოსავლეთ საქართველოს, ანუ `ზემო ქვეყანას~ დაეუფლა ლიპარიტი, რაღა დარჩა მეფეს? მემატიანე პასუხობს: _ `ხოლო ბაგრატ აქუნდა ქვემოთი დაწყობით~ (`ქართლის ცხოვრება~, I, გვ.304).
მაშასადამე, ლიხს ქვემოთა ქვეყანა, ანუ `ქვემო საქართველო~ მეფეს დარჩა იმჟამად, მაგრამ შემდგომ ლიპარიტი დამარცხდა, ამიტომაც ბაგრატ IV `ეუფლა ზემოსა და ქვემოსა თავის მამულსა~ (იქვე. გვ. 296), ამიტომაც, როდესაც ბაგრატ IV ოპიზისა და მიჯნაძორის მონასტერთა შორის დავის გადაჭრის შესახებ წერს _ `შევკრიბენ ყოველთა ხევთა ზემოთა და ქვემოთა აზნაურნი~, აქ `ზემოს~ ქვეშ, როგორც აღინიშნა, აღმოსავლეთ საქართველო იგულისხმება, ხოლო `ქვემოთას~ ქვეშ, დასავლეთ საქართველო. ასეთივე თვალსაზრისი არის გატარებული დავით აღმაშენებლის ანდერძშიც: მას თავის შვილისათვის, დემეტრესათვის, გადაუცია ორივე ქვეყნის საგანძურნი, კერძოდ კი _ `მივეც საჭურჭლენი ჩემნი ზემონი და ქვემონი~ (`ქართული ისტორიული საბუთების კორპუსი~, 1984, გვ. 62). ე.ი. მეფეს ორი საჭურჭლე, ანუ საგანძური ჰქონია, ერთი ზემო ანუ აღმოსავლეთ საქართველოში, მეორე კი ქვემო, ანუ დასავლეთ საქართველოში.
ზემო და ქვემო, იმერი და ამერი მრავალ დოკუმენტში გვხვდება. ეს ეკლესიის ისტორიისათვის იმითაა საინტერესო, რომ, როგორც ითქვა, დასავლეთ საქართველოს ეკლესიას, ანუ აფხაზეთის საკათალიკოსოს, უცხოელები „ქვემო ივერიის საარქიეპისკოპოსოს~ უწოდებდნენ, ხოლო აღმოსავლეთ საქართველოს საკათალიკოსოს `ზემო ივერიის საარქიეპისკოპოსოს~ (ა. ჯაფარიძე. `საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია~, ტ.II, გვ. 89-96). აღნიშნული თვალსაზრისი საეკლესიო საბუთებშიც არის ასახული. მაგალითად, ანტონ კათალიკოსი თავის თავს „ზემოისა საქართველოს პატრიარქს~ უწოდებდა. (`ქართული სამართლის ძეგლები~, ტ.III, 1970, გვ. 965).
საქართველოს ნაწილებს ზემო და ქვემო უნდა დარქმეოდა არა X-XI ს-ის გაერთიანების ეპოქაში, არამედ უძველეს დროსვე. მაგალითად, ნ. ბერძენიშვილი ქართლის ცხოვრებაში დაცულ VII ს-ის შესაბამისი ცნობის _ „შეითქვეს ყოველნი ერისთავნი ქართლისანი ზემონი და ქვემონი (`ქართლის ცხოვრება~, I, გვ. 217), წერს: „გვაქვს საბუთი ვიფიქროთ „ზემონი~-ში იგულისხმებოდა ქართლის ერისთავები, „ქვემონი~-ში ეგრისის, არგვეთის და ეგრისწყალის ქვემოთი~ (ნ. ბერძენიშვილი. საქართველოს ისტორიის საკითხები, მასალები ისტორიული გეოგრაფიისათვის, 1990, გვ. 632).
ამ საბუთში „შეითქვნეს ყოველნი ერისთავნი ქართლისანი ზემონი და ქვემონი~ ნათლად ჩანს, რომ ყოველი ქართლი იყოფა ორ გეოგრაფიულ ზემო და ქვემო ნაწილებად. ქვემო ქართლი ეწოდებოდა დასავლეთ საქართველოს, ხოლო ზემო ქართლი _ აღმოსავლეთ საქართველოს. ეს თვალსაზრისი ჩვენს მატიანეებში გვხვდება წინა საუკუნეთა აღწერის დროსაც. მაგალითად, ფარსმან ქველის შვილიშვილმა ამაზასპმა ჩრდილო კავკასიელებთან ომის დროს მოუხმო ქვეყნის ორივე ნაწილის ერისთავებს _ „მოვიდეს ერისთავნი აღმოსავალისანი, ერისთავი კახეთისა, ხუნანისა, სამშვილდისა, და ვიდრე მოსვლამდე დასავლეთისა ერისთავებისა მოვიდეს ოვსნი~ (`ქართლის ცხოვრება~, ტ.I, გვ.55). დასავლეთის ერისთავების ქვეშ რომ ნამდვილად იგულისხმება ეგრისისა და მიმდებარე ქვეყნების ერისთავები, ამის შესახებ იქვე გვამცნობს მემატიანე ამაზასპი, რადგანაც მან მრავალი წარჩინებული ამოწყვიტა, „ამისთვის მოიძულეს იგი ერმან ქართლისამან~ (იქვე, გვ. 57). ამ მიზეზის გამო მას თურმე განუდგნენ დასავლეთის ერისთავები. მემატიანე წერს: „განდგეს ერისთავნი დასავლეთისანი ხუთნი: ორნი ერისთავნი ეგრისისანი, ერთი ოძრხისა, ერთი კლარჯეთისა და ერთი წუნდისა~ (იქვე, გვ. 57). კარგად ჩანს, რომ ქართლი I_II სს-შიც მოიცავდა აღმოსავლეთთან ერთად დასავლეთ საქართველოს, და ქვეყნის ადმინისტრაციული დაყოფის შესაბამისად, იმჟამად დასავლეთის ერისთავები იყვნენ ეგრისის, ოძრხისა, კლარჯეთისა და წუნდის ერისთავები. კერძოდ კი ეგრისში ყოფილა ორი ერისთავი, ხოლო ეგრისის მოსახლეობა „ქართლის ერია~ სხვა კუთხეთა მცხოვრებლებთან ერთად.
ჩვენი მატიანეების მიხედვით, ეგრისი თვითონ იყო შემქმნელი ზოგადეროვნული ქართული სახელმწიფოებრიობისა, კერძოდ, ჩამომყალიბებელი ყოველი ქართლის სახელმწიფოსი, ქრისტეს შობამდე IV-III სს-ში მეფეების აზონისა და ფარნავაზის დროს. ჩვენი ყველა მატიანე, „ქართლის ცხოვრება~ თუ „მოქცევა ქართლისა~, ასევე ყველა სხვა საბუთი და წერილობითი ძეგლი დაბეჯითებით ღაღადებს, რომ ფარნავაზი ვერ შექმნიდა ყოველი ქართლის სამეფოს ეგრისის ერისთავის, ქუჯის მონაწილეობის გარაშე.
ფარნავაზის მიერ შექმნილ ქართლის სამეფოში შედიოდა დასავლეთი საქართველო ვიდრე მდინარე ეგრისწყლამდე. მდინარე ეგრისწყალი ყოფილა იმჟამინდელი ქართლის სამეფოსა და საბერძნეთის სახელმწიფოს შორის საზღვარი. მდინარე ეგრისწყლის (სავარაუდოდ, ეს არის მდინარე ღალიძგა) იქეთ მცხოვრები ქართველობა ვიდრე მდინარე ყუბანამდე (მდინარე მცირისა ხაზარეთისა) თავის სახელმწიფოებრივ საზღვრებში მოუქცევია „საბერძნეთს~. ამიტომაც, ამ მხარის მოსახლეობა ვერ შესულა ქართლის სამეფოს შემადგენლობაში. ხოლო მდინარე ეგრისწყლის აქეთ ფარნავაზ მეფეს დაუარსებია ადმინისტრაციული ერთეულები _ ეგრისის საერისთავო და არგვეთის საერისთავო.
ფარნავაზამდე, „მოქცევაი ქართლისაის~ სიტყვით, ალექსანდრე მაკედონელის დახმარებით ჩამოყალიბებულ ქართლის სამეფოში შედიოდა ეგრისი ვიდრე მდინარე ეგრისწყლამდე. „მოქცევა ქართლისას~ შატბერდისეული რედაქცია წერს: „თანა ჰყვანდა ალექსანდრეს მეფესა ძე არიან ქართლისა მეფისა და მას მიუბოძა მცხეთაი საჯდომად და საზღვარი დაუდვა მას ჰერეთი და ეგრისწყალი და სომხითი და მთა ცროლისა~ (`ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები~, წიგნი I, 1964, გვ.81).
მაშასადამე, უძველესი ქართული მატიანის თანახმად (რომელსაც ხმარობდნენ და კითხულობდნენ სინას მთაზე მლოცველი ბერები VII_VIII_IX საუკუნეებში და იყენებდნენ მას საეკლესიო საკითხავად, რადგანაც წიგნს ერქვა „მოქცევაი ქართლისაი~), ეგრისი, ანუ დასავლეთი საქართველო იმთავითვე შედიოდა პირველი ერთიანი სახელმწიფოს შემადგენლობაში, რომელსაც ქართლის სამეფო ერქვა. ამასვე ადასტურებს „ქართლის ცხოვრებაც~.
აზონს ქვეყნის ორივე კუთხეში დაუმყარებია სასტიკი მმართველობა, ამიტომაც, ქუჯი წერდა ფარნავაზს „გამოვჩდეთ მტრად აზონისა, მაშინ განიხარონ ყოველთა ქართველთა, აწყუედილთა მისგან~ (ქ. ც. I, გვ.22). ამ „ყოველთა ქართველთა~ ქვეშ იგულისმება ეგრისის მოსახლეობაც, რადგან აზონს თავისი სისასტიკე ქვეყნის ორივე მხარეში გამოუმჟღავნებია. „ყოველთა ქართველთა~ ქვეშ ეგრისის მოსახლეობაც იგულისხმებოდა და ეროვნული მთლიანობის განცდა იმჟამადაც ჩამოყალიბებული რომ იყო, ეს კარგად ჩანს ქუჯი ერისთავის სიტყვიდან ფარნავაზის მიმართ _ „შენ ხარ შვილი თავთა მათ ქართლისათა, და შენ გმართებს უფლობა ჩემი. აწ ნუ შურობ ხუასტაგსა შენსა, რათა განვამრავლნეთ სპანი; და უკეთუ მოგუეცეს ძლევა, შენ ხარ უფალი ჩვენი და მე ვარ მონა შენი~ (ქ. ც. ტ. I, გვ.22).
ქუჯიმ მოუწოდა ფარნავაზს, რომ უპირველეს ყოვლისა ჩამოეყალიბებინათ ჯარი, სპა. იქვე, ეგრისშივე, შეკრიბეს ურიცხვი მხედრობა _ „ეგრისით შეკრბეს ურიცხვნი სპანი~, ამ სპას ეწოდება მხედარნი ქართლისანი „ფარნავაზს განემრავლნეს მხედარნი ქართლისანი~ (იქვე. გვ. 23). ერთიან ქვეყანას, როგორც ითქვა, ერქვა ქართლის სამეფო, ანუ „ყოველი ქართლი~. სატახტო ქალაქ არმაზიდან ფარნავაზ მეფე ხშირად სტუმრობდა ქვემო ივერიას, ქვემო ქართლს ე.ი. ეგრისს და კლარჯეთს _ „ჟამითი _ ჟამად მივიდის ეგრისს და კლარჯეთს, მოიკითხნის მეგრელნი და კლარჯნი და განაგის ყოველი საქმე~ (ქ.ც. I, გვ. 25). ამ ერთიან სახელმწიფოში ფარნავაზმა ბერძენთა დამარცხების შემდეგ „განავრცო ენა ქართული და არღარა იზრახებოდა სხუა ენა ქართლსა შინა თვინიერ ქართულისა, და მან შექმნა მწიგნობრობაი ქართული~ (იქვე. გვ.26). აქედან ჩანს, რომ ქრისტეს შობამდე IV_III საუკუნეებში საერთო ქართველური, ანუ ფუძე ქართული ენა ჯერ კიდევ მთლიანი იყო და მისგან არ იყო გამოყოფილი მეგრული და სვანური დიალექტები. ამიტომაც შეძლო მეფე ფარნავაზმა ამ ფუძე ქართული ენის ფიქსირება და მისი გამოცხადება სახელმწიფო ენად. ენობრივადაც დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა იდენტური რომ იყო აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობასთან, მიგვითითებს სტრაბონის ცნობა. სტრაბონი საუბრობს სვანების ტომის შესახებ, რომლებიც დიოსკურიასთან ცხოვრობდნენ და წერს, რომ ეს სვანები დიდი ხალხია, მრავალრიცხოვანი, შეუძლიათ ორასი ათასი მებრძოლის გამოყვანა და მათ „ზოგიერთები უწოდებენ აგრეთვე იბერიელებს~ (სტრაბონი, XI, II, 18), ცხადია, იმ `ზოგიერთების~ ქვეშ, რომლებიც სვანებს იბერიელებს უწოდებდნენ, მოიაზრება არა შემთხვევითი ადამიანები, არამედ სტრაბონისათვის ავტორიტეტული გეოგრაფოსები, ისტორიკოსები, ასევე სვანების ტომის თვითმხილველები. მათი განცხადება, რომ სვანები იგივე იბერები არიან, იმით უნდა ყოფილიყო გამოწვეული, რომ საერთო ქართველური ენა ამ 2000 წლის წინ, სტრაბონის ეპოქაში, ცხადია, ნაკლებ დიფერენცირებული იყო და ჯერ კიდევ საერთო იყო აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობისათვის. როგორც ვთქვით, ამით უნდა ყოფილიყო გამოწვეული სტრაბონამდე სამასი წლით ადრე მცხოვრები მეფე ფარნავაზის მიერ ქართული ენის სახელმწიფო ენად გამოცხადება დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოში.
აღსანიშნავია, რომ სტრაბონი სიტყვა იბერიას ახსენებს სწორედ დასავლეთ საქართველოს აღწერის დროს. კერძოდ, ის წერს, რომ სვანების ტომის ქვეყანაში მთის მდინარეებს ჩამოაქვთ ოქროს მარცვლები, რომელთაც აგროვებენ ტყავგადაკრული ფაცერებით. მსგავსადვე აგროვებენ ოქროს მარცვლებს უფრო ძველ იბერიაში, ნამდვილ იბერიაში, რომელიც ევროპის დასავლეთითაა (იგულისხმება ესპანეთი) და რადგანაც იქაც და სვანების ქვეყანაშიც ოქროს მსგავსი, ერთნაირი წესით აგროვებდნენ, ამიტომაც აღმოსავლეთის ამ ქვეყანასაც, დასავლეთის მსგავსად, იბერია ეწოდა. მაშასადამე, სტრაბონისათვის სვანების ქვეყანა, ანუ ოქროს მარცვლის ჩამომტანი მდინარეების მხარე იბერიაა და აღმოსავლეთ საქართველოსაც იბერია ეწოდება. ასე, რომ სტრაბონისთვისაც დასავლეთ საქართველო აღმოსავლეთთან ერთად გარკვეულ მთლიანობას შეადგენს. სტრაბონის რუსულ თარგმანში ნათქვამია: „В их стране, как передают, горные потоки приносят золото, и варвары ловят его решетами и косматыми шкурами. Oтсюда, говорят, и возник миф о золотом руне. Некоторые называют их также иберийцами одинакого с западными – от золотых россыпей, находящихся в обеих странах. Соани применяют для наконечников стгел яд~ (სტრაბონი, XI, II, 19).
აქედან ჩანს, რომ ოქროს საწმისის ქვეყანა სტრაბონისათვის იბერიაა, ხოლო მოსახლეობა იბერებად იწოდება.
მაშასადამე, კოლხეთი, ანუ დასავლეთ საქართველო ნამდვილად უძველესი დროიდანვე იბერიად, ანუ ქვემო იბერიად, იწოდებოდა. ამიტომაც არ არის გასაკვირი, რომ სტრაბონის აღწერით კოლხეთში მრავალი ტომი ცხოვრობს, მათ შორის მესხებიც. ცენტრალურ კოლხეთს სტრაბონი პირდაპირ უწოდებს მოსხების ქვეყანას, სადაც კოლხების ყველაზე უმთავრესი სამლოცველო იმყოფებოდა. _ Страна мосхов, в которой находится святилище (სტრაბონი, XI, II, 18).
საერთოდ, სტრაბონის სიტყვით, მის დროს კოლხიდის დიდი ნაწილი ზღვის პირზე იყო განლაგებული (სტრაბონი, XI, II, 17). ისწერს, რომ კავკასიის სხვადასხვა ტომებს უჭირავთ კავკასიის ძალზე უმნიშვნელო მიწა, ხოლო ალბანელებსა და იბერიელებს _ უმეტესი. „Прочие народы, живушие около Kавказа, занимають скудние и незначительные пространства земли, напротив Албанийских и Иберийских племен, которые как раз занимают большую часть~ (სტრაბონი, XI, II, 19).
სტრაბონამდე კიდევ უფრო ადრე, ალბათ ფარნავაზის დროს, ქართლის სამეფოში, ანუ იბერიაში, შედიოდა პარიადრეს, ხორძენესა და გოგარენეს პროვინციები. რომელნიც სტრაბონის სიტყვით, სომხებს წაურთმევიათ იბერიელებისათვის. სტრაბონისავე ცნობით, ამ მხარეებში მცხოვრები ხალხები ივიწყებდნენ მშობლიურ (ქართულ ენას) და იწყებოდა მათი არმენიზაცია, გასომხება. სტრაბონი წერდა: `Поэтому все эти народности теперь говорят на одном языке` (სტრაბონიXIV, II, 5). მაშასადამე, სტრაბონის ცნობით, იბერიელები კავკასიის უდიდესი ხალხი იყო. მათ რიცხვს მიეკუთვნებოდნენ სვანები და დასავლეთ საქართველოს სხვა ტომებიც.
სტრაბონის ეს ცნობა ჩვენ გვეხმარება გავიგოთ ფარნავაზის მიმართ ნათქვამი ქუჯი ერისთავის სიტყვები: `შენ ხარ შვილი თავთა მათ ქართლისათა და შენ გმართებს უფლობა ჩემი… შენ ხარ უფალი ჩვენი და მე ვარ მონა შენი~ (`ქართლის ცხოვრება~, I, 22). თუ არა ეთნიკური მთლიანობა, სხვაგვარად შეუძლებელი არის გაგება იმისა, თუ რატომ უნდა ეწოდებინა დასავლეთ საქართველოს ფაქტიურ ლიდერს, რომელსაც უნარი შესწევდა თავის ქვეყანაში სპის შეკრებისა, ერთი მცხეთელი ჭაბუკისათვის, რომელმაც შემთხვევით განძი იპოვა _ `უფალი~. ქუჯის შეეძლო განძი წაერთმია კიდეც ფარნავაზისათვის და დაეპატიმრებინა, მაგრამ ჩვენი აზრით, სტრაბონი გვიხსნის ქუჯისა და ფარნავაზის ურთიერთობის აღნიშნულ მიზეზს. კერძოდ, სტრაბონი წერს, რომ იბერთა ქვეყანაში ხალხი დაყოფილია ოთხ ფენად. ერთ უმთავრეს ხარისხს შეადგენს ყველაზე უფროსები, ანუ ძველი ქართულით რომ ვთქვათ `უფლები~, `უფალნი~. მათი რიგებიდან, სტრაბონისავე ცნობით, ირჩევდნენ მეფეებს ნათესაობისა და ასაკის უფროსობის მიხედვით. ამასთანავე, ამავე უფალთაგან ირჩევდნენ მეფის შემდგომ მეორე პირს, რომელიც იყო უმაღლესი მსაჯული და მხედართმთავარი. მეორე ფენის, ანუ ხარისხის ადამიანებისაგან ირჩევდნენ ქურუმებს, რომელთაც ამასთანავე ევალებოდათ მეზობელთა შორის ურთიერთობების მოგვარებაც (სტრაბონი, XI, III, 6.).
ქართლის ცხოვრებიდან ჩანს, რომ ფარნავაზი იყო არა უბრალო ჭაბუკი, არამედ სტრაბონისეული უფალთა ფენის გამორჩეული წევრი, რომელთაგანაც ირჩევდნენ მეფეებს ნათესაობის ხარისხისა და ასაკის მიხედვით. ქუჯიც ჩანს იბერიელთა ამ უფალთა ფენის წევრია. ე.ი. ქუჯი და ფარნავაზი ერთი წრის, ანუ ერთი სამეფო დინასტიის უმაღლესი წევრები არიან. მათ შორის უფროსი უნდა გაირკვეს შესაბამისი არსებული წესის მიხედვით. კერძოდ, მათ შორის უპირატესი იქნება ის, რომელიც უფროსი არის ნათესაობის ხარისხისა და ასაკის მიხედვით. როგორც ჩანს, ქუჯისა და ფარნავაზს შორის ნათესაობის ხარისხის მიხედვით და, შესაძლოა ასაკითაც, ფარნავაზი უპირატესი იყო, ამიტომაც უთხრა მას ქუჯიმ _ `შენ ხარ შვილი თავთა მათ ქართლისათა (ე.ი. უფალთა წრის წევრი), შენ გმართებს უფლობა ჩემი (ე.ი. ნათესაობის ხარისხით უმეტესობის გამო), შენ ხარ უფალი ჩუენი (ე.ი. სამეფო ტახტი შენ გეკუთვნის ამ წესების შესაბამისად) და მე ვარ მონა შენი (ანუ მე უფრო დაბალ საფეხურზე ვდგავარ `უფალთა წრეში~ შენთან შედარებით). სტრაბონი გვიხსნის პირველი ერთიანი საქართველოს `ივერიის~ სახელმწიფოს ჩამოყალიბების სურათს.
კოლხეთსა და იბერიაში, რომ ნამდვილად ერთი სამეფო დინასტია მეფობდა, ამის შესახებ ტაციტუსიც (50-117) გვაძლევს შესაბამის ცნობას _ პართელებთან იბერების ბრძოლის აღწერისას ტაციტუსი საუბრობს მეფე ფარსმანის შესახებ. ეხება იბერიის სამეფო დინასტიისა და იბერების წარმოშობის საკითხს. ტაციტუსისათვის იბერების სამეფო დინასტია კოლხებშია ჩამოყალიბებული და ამიტომ კოლხეთი იბერიის დინასტიური მთავრობის ქვეშ იმყოფება. საერთოდ კი, მისი აზრით, იბერები კოლხებისაგან წარმოიქმნენ კოლხებში იასონის გამეფების შემდეგ.
ძველი ბერძენი ავტორების დიდი ნაწილის თვალსაზრისით, კოლხები, იბერები და საერთოდ კავკასიის მოსახლეობა ერთგვარი, მონათესავე ბალკანურ-თესალიური წარმოშობის ხალხია და შთამომავლები არიან არგონავტებისა. ტაციტუსი კერძოდ წერს: `იბერები და ალბანელები ამბობენ, რომ თესალიელებისაგან არიან წარმოშობილნი იმ დროს, როცა იასონი მედეას წაყვანის შემდეგ უკან დაბრუნდა აიეტის ცარიელ სასახლესა და თავისუფალ კოლხებში~ (ტაციტუსი, ანალები, 6, 34). მისი აზრით, კოლხები არგონავტების შთამომავლები არიან, იბერები და ალბანელები მათგან წარმოიშვნენ. ერთი სიტყვით, ტაციტუსისთვის იბერები და კოლხები ერთი ეთნოსია და იბერები კოლხებს ეწოდათ შემდგომ საუკუნეებში. მისი აზრით, იბერების წარმოშობისა და მათი ეთნოგრაფიული ჩვევების წყარო კოლხებია.
აღსანიშნავია, რომ ტაციტუსის ეს მოსაზრება თითქმის ეთანადება ძველი ქართული ისტორიოგრაფიის თვალსაზრის, რომლის მიხედვითაც დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა ერთი ეთნოსია და შთამომავალი არის `არიან-ქართველებისა~. მაგალითად, `მოქცევაი ქართლისაის~ თანახმად, სამხრეთში მდებარეობდა ქვეყანა არიან-ქართლი, რომლიდანაც მეფის ძე აზონის მიერ გამოყვანილი მოსახლეობა თანაბრად დასახლდა როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში. ამიტომაც, აზონის მიერ შექმნილი სახელმწიფოს საზღვარი გადიოდა მდინარე ეგრისწყალზე (ძეგლ. I, 1964, გვ. 81). როგორც ვიცით, მდინარე ეგრისწყალი ამჟამად გაედინება აფხაზეთში. მაშასადამე, აზონის მიერ შექმნილ სახელმწიფოში, ქრისტეშობამდე IV-III სს-ში, აღმოსავლეთ საქართველოსთან ერთად შედიოდა დასავლეთ საქართველოს უმეტესი ნაწილი.
აღსანიშნავია, რომ ქართველი საეკლესიო მამების თვალსაზრისით, კერძოდ კი დავით აღმაშენებლის მოძღვრის არსენ ბერის სიტყვით, ამ სახელმწიფოს მთელი მოსახლეობის, ანუ დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს ხალხის ენა იყო ერთი ენა `არიან-ქართველთა~ ენა. არსენ ბერი წერდა: `ჩვენ შვილნი ვართ მათ არიან-ქართლით გამოსულთანი და ენაი მათი ვუწყით~ (ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, ტ.III, გვ. 47). აქედან ჩანს, რომ ძველ ქართველ ავტორთა თანახმადაც, ქართველთა ეროვნულ-ეთნიკური ცნობიერება ჩამოყალიბებული იყო უკვე სამხრეთით მდებარე ქვეყანაში არიან-ქართლში და ამ ხალხის ენა, ანუ არიან-ქართველთა ენა შემდგომ გადაიქცა ქართლის სამეფოს ანუ დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობის სახელმწიფო კულტურისა და საეკლესიო ენად.
სად მდებარეობდა ქვეყანა არიან-ქართლი? სხვადასხვა მოსაზრება არის გამოთქმული ამ საკითხის შესახებ. ტაციტუსისა და სხვა ბერძენ-რომაელი მწერლის ცნობებზე დაყრდნობით, ჩვენ ალბათ შეიძლება ვთქვათ, რომ `არიან-ქართლი~ მდებარეობდა ისტორიულ კოლხეთში, რომელსაც შემდგომ ლაზიკასაც უწოდებდნენ, კერძოდ კი თანამედროვე ტრაპიზონის ოლქში. როგორც ვიცით, ამ ვრცელ ქვეყანას ძველი ქართული წყაროები უწოდებდნენ ასევე `სოფელი მეგრელთა~.
მოსაზრება ტრაპიზონის მიმდებარე ქვეყანაში (ანუ ისტორიულ ქალდეაში) რომ მდებარეობდა `არიან-ქართლი~, მიგვითითებს ის ფაქტი, რომ პონტოს სამეფოს მითრიდატების დინასტიის დამფუძნებელი სპარსეთის მეფის დარიოს III-ის სატრაპი მითრიდატე, რომელიც ამ აღნიშნულ მხარეებს, ანუ ისტორიულ ქალდეას განაგებდა, იწოდებოდა `კიოსისა და არინას~ მეფედ (ნარკვ. I, 1970, გვ. 442).
ისტორიული გეოგრაფიის უდიდესი მცოდნის ნ. ადონცის ცნობით, არიანა მდებარეობდა ტრაპიზონის ოლქში, კერძოდ ის წერს, რომ თანამედროვე სიურმენას, რომელიც მდებარეობს შავიზღვისპირზე ტრაპეზუნტის მარჯვნივ, უფრო ადრე ერქვა სუსარმია, ხოლო თავდაპირველი მისი სახელი არის „არიანა~ (გეორგიკა, I, 1961, გვ. 177). მაშასადამე, არიანა ტრაპეზუნტის ოლქშია.
მითრიდატების სამფლობელო სწორედ ამ მხარეებში იყო. ძველი სომხური ისტორიოგრაფიის თანახმად, ამ დინასტიას მიეკუთვნებოდა ძველი ქართული სამეფო დინასტიაც. მაგალითად: მოვსეს ხორენაცი წერს: `ქართველთა დიდი პიტიახში ნაშიერი იყო დარეჰის ნახარარის მიჰრდატისა, რომელიც ალექსანდრემ ვერიელთა ქვეყნიდან მოყვანილი ხალხის ხელისუფლად დაადგინა~ (მოვსეს ხორენაცი, სომხეთის ისტორია, 1984, გვ. 111).
ხორენაცის თანახმადაც, ქართველთა თავდაპირველი ქვეყანა იყო `ვერია~ ანუ ივერია. ის მდებარეობდა პონტოსზღვისპირეთის სამხრეთით, მისი მეფე იყო მითრიდატების დინასტიიდან და მას ალექსანდრე მაკედონელის ეპოქაში ივერიელი, ანუ ქართველი ხალხის ნაწილი წამოუყვანია ჩრდილოეთით და კვლავ პონტოსპირეთში, ანუ დასავლეთ საქართველოში დაუსახლებია. ეს ხალხი დასავლეთ საქართველოში გამრავლებულა ხორენაცის სიტყვით და გამრავლების შედეგად, თანდათანობით, დასახლებულა სომხეთამდე და ალბანეთამდე.
`არიანა~ რომ ეწოდებოდა ტრაპიზონის მიმდებარე მხარეებს, კერძოდ კი მცირე კაბადოკიას, ამის შესახებ ჩვენ ცნობას გვაძლევს კონსტანტინე პორფიროგენეტი. მისი ცნობით, რომაელების გაძლიერებამდე პონტო-კაპადოკიას მეფე იყო არიარათე. მისი სახელი ასევე ეწოდა ტბას და ამ ტბას წინათ ბარბაროსები თავიანთ ენაზე უწოდებდნენ `კარატია~. კარატია, ანუ არიარათეს ქვეყანა, რომელიც მცირე კაბადოკიის თემად გამოცხადებულა X ს-ში, კონსტანტინე პორფიროგენეტის სიტყვით, იულიუს კეისრის ეპოქაში დასახლებული იყო კაბადოკიელთა პირველ წინაპარ მოსოხისაგან (გეორგიკა, IV, 2, 1952, გვ. 299).
მაშასადამე, როგორც ბერძენი, ლათინი, სომეხი, ასევე ძველი ქართველი მეისტორიენი ერთხმად გადმოგვცემენ: ქართველთა ეროვნულ-ეთნიკური ერთობა უკვე ჩამოყალიბებული იყო ქრისტეშობამდე საუკუნეებით ადრე. მათ სამხრეთშიც ჰქონდათ საკუთარი სახელმწიფო, ისტორიული ქალდეას, ანუ ლაზიკის ქვეყანაში, საიდანაც მათი ერთი ნაწილი, უფრო კი სახელმწიფოს პოლიტიკური ცენტრები წანაცვლებულა უფრო ჩრდილოეთით, თანამედროვე საქართველოს ტერიტორიაზე, სადაც მათ სახელმწიფო მკვიდრ ადგილობრივ ქართველობასთან ერთად დაუარსებიათ, რომელსაც ძველი ქვეყნის მსგავსად ქართლი, ანუ იბერია ეწოდა.
არიან-ქართველთა მეფეს იარედოსი ერქვა ძველი ქართული წყაროს მიხედვით. შესაძლოა, სიტყვა იარედოსი იყოს ნაშთი სიტყვისა მითრიდატე. ორივე სიტყვაში ჩვენ გვხვდება ფუძისეული `რედ~ და `რიდ~. როგორც ითქვა, მითრიდატე ყოფილა პირველი წინაპარი ძვ. ქართველი დინასტიის მითრიდატიანების, (შესაძლოა სიტყვა მითრიდატეს ნაშთად ძველ გაცრეცილ ხელნაწერებში დარჩა `ითრიდ~. რადგანაც ასომთავრული `თ~ და `ა~ ერთმანეთს ემსგავსება, ხელნაწერის დაძველების შემდგომ, ალბათ, `ითრიდ~ წაიკითხეს `იარედ~ და მისგან მიიღეს სიტყვა `იარედოსი~, აზონის მამის სახელი (`ქართლის ცხოვრება~, I, გვ. 18). ქართველთა სამეფო დინასტიას მითრიდატიანებად მიიჩნევდა სომხური ისტორიოგრაფია, მითრიდატიანები პონტო-კაპადოკიის მეფეები იყვნენ,
ქუჯი ერისთავი, ისევე როგორც ფარნავაზი, ამავე დინასტიის, ძველი ქართულით `უფალთა~ წრის წევრი უნდა ყოფილიყო, ამიტომაც, პოლიტიკური თვალსაზრისით, ის მზადაა დაექვემდებაროს თავის დინასტიურ `უფალს~ _ ფარნავაზს, კოლხურ-ქალდეური (ე.ი. არიან-ქართული) უფალთა წრიდან უნდა ამოზრდილიყო შემდეგში ფარნავაზის მრავალი უფლებრივი უპირატესობა.
————————————————————
“ზემონი ქვეყანანი”
ძველ ქართულ წყაროებში, სახელი `ზემო ქვეყანანი~ საკმაოდ ხშირად გვხვდება. ის აღნიშნავდა როგორც წესი ტაოს მიმდებარე მხარეებს. ასევე ამ წყაროებში ჩვენ გვხვდება ტერმინი `ზენა სოფელი~. `ზენა სოფელი~ და `ზემონი ქვეყანანი~ აღნიშნავდნენ სხვადასხვა რეგიონებს. ზემონი ქვეყანანი იყო პერს არმენიის ერთერთი ჩრდილო დასავლეთ რეგიონი, ხოლო ზენა სოფელი აღმოსავლეთ საქართველოს ერქვა შიდა ქართლსა და მის მიმდებარე მხარეებს (`ზენა სოფელი~ რომელი არს ქართლი~).
ბიზანტიას თავისი დიდი ინტერესები ჰქონდა აღნიშნული `ზემო ქვეყანათა~ მიმართ. უფრო მეტიც ბიზანტიას ის საკუთარ მიწაწყლად მიაჩნდა. მაშინ როცა ბიზანტიას ზენა სოფელი არ მიაჩნდა თავის საკუთრებად.
თუ კონკრეტულად რომელი არს ზემონი ქვეყანანი ეს ჩანს იმ ჩამონათვალიდან რომელშიც არის ასახული ზემო ქვეყნების ის რეგიონები რომლებიც ბიზანტიამ დროებით გადასცა სამართავად ტაოს მეფე დავით კურაპალატს. ესენი იყვნენ სამხრეთ ტაო და მისი მიმდებარე მიწა წყალი ვიდრე თითქმის ვანის ტბამდე. მემატეანე წერს – `მაშინ მოსცნეს მეუფემან ბრძენთამან ზემო ქვეყანანი საბერძნეთისანი კურაპალატსა, რათა თავის სიცოცხლეში აქუნდეს და აზნაურთა შვილნი მძევლად ითხოვა დავიტ კურაპალატისაგან და მისცა მძევალი უფლისწულნი (ქართლის ცხოვრება ტომი I 1955 წელი. გვ. 273).
როგორც ამ ამონაწერიდან ჩანს თვით საქართველოშივე დამკვიდრებული აზრით ზემო ქვეყნები, ანუ ზემონი ქვეყანანი არ ეკუთვნოდა საქართველოს სახელმწიფოს, არამედ ეკუთვნოდა ბიზანტიის იმპერიას.
ბიზანტიის იმპერიამ, როგორც ცნობილია პრეტენზია განაცხადა და საკუთარ ისტორიულ ტერიტორიად მიიჩნია არაბთა მიერ დაპყრობილი მიწა-წყალი. აზრუმიდან ვანის ტბის მიმართულებით მართლაც VII-VIII საუკუნეებში აქედან გააძევეს ბიზანტიელები. X-საუკუნის ბოლოსა და XI საუკუნის დასაწყისში. მას შემდეგ რაც არაბთა ძლიერება შესუსტდა ბიზანტიამ კვლავ განაცხადა პრეტენზია ამ მიწა წყალზე, არათუ პრეტენზია, არამედ ის მიიჩნია თავისი იმპერიის განუყოფელ ნაწილად, აი ამ პირობით გადასცა ბიზანტიამ დროებით სამართავად დავით კურაპალატს ზემონი ქვეყანანი.
მართალია ბიზანტიის პრეტენზია აღიარებული იყო საქართველოსა და სომხეთის ხელისუფალთა მიერ მაგრამ ზემო ქვეყნებში მცხოვრები ადგილობრივი მოსახლეობა მხარს უჭერდა არა ბიზანტიის ხელისუფლებას, არამედ საქართველოსა და სომხეთის მთავრობებს.
კერძოდ, ზემო ქვეყნების ადგილობრივ მოსახლეობაში IX-X საუკუნეებში მიმდინარეობდა თვითგამორკვევის დიდი პროცესი. იქამდე ზემო ქვეყნების მრევლი ორ ნაწილად გაიყო აღმსარებლობითი ნიშნის მიხედვით. ქალკე-დონიტობას მხარს უჭერდა ზემო ქვეყნების ეთნიკურად ქართული მოსახლეობა, ხოლო სომხური მოსახლეობა მხარს მონოფიზიტობას უჭერდა.
იმის გამო, რომ ზემო ქვეყნებში ფაქტობრივად ისტორიული არიან ქართლის მიწა-წყალს ამის გამო აქ მკვიდრი ეთნიკურად ქართული მოსახლეობის რაოდენობა ძალზე დიდი იყო. სტრაბონის მიერ აღწერილი პარიადრეს მთისწინეთი, ხორძენე და გოგარენა აქ მდებარეობდა. აღნიშნული ქვეყნების ერთ-ერთ ძირითად ნაწილს შეადგენდა სამხრეთ ტაო და ისტორიული ხორეძენე, სტრაბონის ცნობით, პარიადრეს მთისწინეთი, ხორეძენე და გოგარენა იყო იბერებით დასახლებული მიწა-წყალი, რომელიც ქრ. შობამდე II საუკუნეში არმენიელებმა წაართვეს იბერებს, ამის შემდგომ ეს ქართველი ქვეყნები მოექცა არმენიის სახელმწიფოს შემადგენლობაში, და ბუნებრივია აქ დაიწყო ქართველობის არმენიზაციის პროცესი, მაგრამ ამ პროცესს აფერხებდა საკმაოდ ხშირი ფაქტები იმისა რომ მცხეთის იბერიის ხელისუფლება ზოგჯერ თავის პოზიციებს იმყარებდა ქართველთა ყოფილ ან მხარეებში მაგალითად ქრისტეშობის ეპოქაში I-II საუკუნეებში როგორც ცნობილი არის, იბერიის სახელმწიფომ პართიელებისგან დაიცვა არმენია და რომაელთა ნებით მცხეთის იბერიის სამეფო სახლი მართავდა არმენიას, მაშასადამე პარიადრეს კალთებში ხორეძენე და გოგარენა კვლავ ქართველთა მმართველობის ქვეშ მოექცა. ეს იმას ნიშნავს, რომ ქართველთა არმენიზაციის პროცესი შედარებით შენელებული იყო. ამ მხარეთა გაქრისტიანებამ ეს პროცესი უფრო გაამრავლა, მიზეზი ამისა იყო ის, რომ ისტორიიული ხორეძენე იმ თავითვე IV საუკუნიდანვე მოექცა სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში, მაგრამ როგორც ჩანს ზოგადად ზემო ქვეყნების მკვიდრმა იბერიელმა ან ქართულმა მოსახლეობამ შეძლო ეთნიკურ-ერო¬ვნული იდენტურობის შენარჩუნება ბასიანს, ტაოსა და არზრუმის ქვეყნებში. ნაწილობრივ კარის, ყარსის სპერისა და მიმდენარე პროვინციებში ეს განსაკუთრებით გამოჩნდა VIII საუკუნეში ამ რეგიონში ქალკედონიტებისა და მონოფიზიტების დაპირისპირებისას.
726 წლის მანესკერტის საეკლესიო კრებამ სათავე დაუდო ზემო ქვეყნების ანუ აღმოსავლეთის ქართველების ეროვნულ გაღვიძებას, ამ კრებაზე როგორც ცნობილი არის სომხური ეკლესია საბოლოოდ მიემხრო მონოფიზიტურ მიმართულებას, სომხური ეკლესიის ნაციონალიზაცია ეთნიკურ სომხებში მთლიანად მიემხრნენ თვიანთ უკვე ეროვნულ ნაციონალურ მონოფიზიტურ ეკლესიას, ხოლო ზემო ქვეყნების იბერიელები ცდილობდნენ მათგან გამიჯვნას, უარს ამბობდნენ სომხურ ნაციონალური ეკლესიის იურისდიქციაზე, ცდილობდნენ საკუთარი საეკლესიო ორგანიზაციის ჩამოყალიბებას. ასეთი ჯილდოს დროს ქართველებმა მართლაც შეძლეს თავი დაეხსნათ სომხური ეკლესიის იურისდიქციისაგან, ოღონდ არა მთელმა ქართველობამ, არამედ მხოლოდ მათ რომლებიც შედარებით ახლოს ცხოვრობდნენ საქართველოს საზღვრებთან, იგივე ითქმის ბიზანტიის საზღვრებთან მცხოვრები ქართველების შესახებაც, კერძოდ სამხრეთ და ჩრდილოეთ ტაოში, ბაისანი, არზრუმსა და მიმდებარე მხარეებში მცხოვრებმა ქართველებმა, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი ცხოვრობდნენ ბიზანტიის მიწა-წყალზე ეკლესიური გაერთიანება ინებეს არა ბიზანტიურ, არამედ ქართულ ეკლესიასთან. ამის მიზეზი იყო მხოლოდ და მხოლოდ ეთნიკურ-ეროვნული ლტოლვა. მათ გარდა ზემო ქვეყნებში ცხოვრობდა უამრავი ქართველი, რომლებიც კულტურულად და ენობრივად უკვე არმენიზირებულები იყვნენ. მათ უარი განაცხადეს შესულიყვნენ მონოფიზიტური ეკლესიის წიაღში და მათ შეადგინეს ე.წ. სომხური ქალკედონიტური ფრთა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქიის. ისინი სომხები იყვნენ არა ეთნიკურ ეროვნულად არამედ მხოლოდ განათლებითა და კულტურული მიმართულებით, ამასთანავე ისინი იყვნენ სომხურენოვანნი. ანუ იცოდნენ მხოლოდ სომხური ენა. როგორც ვთქვით ისინი იყვნენ არმენიზებული იბერიელები, რომელთა ქვეყანაც სტრაბონის ცნობით პარიადრე, ხორეძენე და გოგარენა მიიტაცა არმენიის სახელმწიფომ, რამაც საფუძველი დაუდო ამ მოსახლეობის არმენიზაციას.
როგორც ვთქვით ისინი იყვნენ ისტორიული არიან ქართლის მკვიდრი მოსახლეობა, რომელთა არმენიზაციაც დაიწყო ქრ. შობამდე II საუკუნეში და მეტნაკლები წარმატებით გრძელდებოდა 726 წლის მანასკერტის საეკლესიო კრებამდე. მთელი 500-700 წელი გრძელდებოდა მათი ინტენსიური არმენიზაცია. მაგრამ ეს დრო შუა საუკუნეებისათვის დიდი დრო არ არის და ხალხის ერთმა ნაწილმა შეძლო თავისი იდენტობის შენარჩუნება.
როგორც ცნობილია, არიან ქართლის ძემ აზონმა საფუძველი დაუდო არა მხოლოდ მცხეთის იბერიის სახელმწიფოს არამედ მან ასევე შექმნა სახელმწიფოს მმართველთა მთელი ფენა. ზედა ფანა, რომელსაც მთალ საქართველოში აზნაურები ეწოდებოდათ. სიტყვა აზნაური სახელ აზონთან ყოფილა დაკავშირებული. ზემო ქვეყნებშიც ყოფილან აზნაურები, ანუ მოსა-ხლეობის ზედა ფენა. მათ აზნაურთA შვილები და უფლისწულები ეწოდებოდათ.
როდესაც აღნიშნული ზემო ქვეყნები ბიზანტიის სამეფო გვარმა დროებით მმართველობაში გადასცა დავით კურაპალატს, მათ მძევლებად სწორედ აზნაურთა შვილები მოითხოვეს, ეს იყო ნიშანი იმისა რომ ზემო ქვეყნები არიან ქართლის კულტურული პოლიტიკური მემკვიდრეები იყვნენ და აზნაურთა შვილნი მძევლად ითხოვა დავით კურაპალატისაგან და მისცა მძევლად უფლისწულნი. (`ქართლის ცხვოვრება~ ტომი I. გვ. 273.)