სვანეთის გამო გაღიზიანებული ბიზანტიის იმპერატორი
მენანდრე პროტექტორი აღწერს, თუ სვანეთის საკითხის მოუგვარებლობით როგორ უკიდურესად იყო გაღიზიანებული ბიზანტიის იმპერატორი, თუ როგორ უდიერად და უკადრისად ექცეოდა კონსტანტინოპოლში სვანეთის საკითხის გამო ჩამოსულ ელჩს (გეორგიკა, III, გვ. 233). ერთი სიტყვით, სვანეთის საკითხი აღნიშნულ წლებში ვერ გადაწყდა. შემდგომ მალევე სპარსელებმა აღმოსავლეთ საქართველოზეც დაკარგეს თავიანთი გავლენა, საფიქრებელია, რომ ამით ხელგახსნილმა ბიზანტიელებმა ისარგებლეს მოვლენით, შეიჭრნენ დასავლეთ საქართველოში, სპარსთა მომხრეობისთვის სასტიკად დასაჯეს იქაური ტომების ხელმძღვანელები, შესაძლოა აყარეს კიდეც თავიანთი საცხოვრებელი ძირითადი ადგილიდან და გადაასახლეს სპარსეთ-ბიზანტიის საზღვრიდან უფრო მოშორებით, თანამედროვე სვანეთსა და აფხაზეთში.
ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ, რადგანაც სვანები და ყველა სხვა ადგილობრივი ტომი ქრისტიანი იყო, მათი ძირითადი და საუკუნო მომხრე ბიზანტიელები იყვნენ, ხოლო სპარსელები კი მტრები, ამიტომაც მალევე, როცა სამხრეთ კავკასიაში დიდი აჯანყება მოხდა სპარსელთა წინააღმდეგ, ისინიც სპარსელთა წინააღმდეგ ამხედრდნენ.
ისტორიკოს თეოფანე ბიზანტიელის სიტყვით, 571 წლის აჯანყების დროს “არმენიელები ჩამოშორდნენ სპარსელებს და რომაელებს მიემხრნენ, დატოვეს ქალაქი დვინი, სადაც ცხოვრობდნენ, რომაელთა მიწა-წყალზე გადავიდნენ… სპარსელებს მაშინვე გადაუდგნენ იბერიელებიც და მიემხრნენ რომაელებს (572 წელი)… არმენიელების მხარეზე იბრძოდნენ კოლხები, აბაზგები და ალანთა მეფე საროე” (იქვე, გვ. 258).
აღნიშნული აბაზგები შეიძლება იყოს ის ეგრისულ-სვანური ტომი აბაშგები, რომლებიც იქამდე (560 წლებამდე) მ.ქურდიანის კვლევით, რიონის სანაპიროზე აბაშეთში (აბაშა, აბაშები) ცხოვრობდნენ.
სპარსელების ლაშქრობა სვანეთში
იმის შემდგომ, რაც ბიზანტიელებმა თავიანთი ძალაუფლება აღიდგი¬ნეს დასავლეთ საქართველოში და სვანები თავიანთ ბუნებრივი, ანუ სარწმუნოებრივი მოკავშირის /ბიზანტიის/ მხარეზე მტკიცედ დადგნენ, სპარსელებმა გადაწყვიტეს ელაშ¬ქრათ სვანეთში.
ხალხთა და ტომთა ზედა ფენის გადასხლებანი სპარსელთა და ბიზანტიელთა მიერ
“კეისარი მზად იყო დაეთმო სპარსელებისთვის პერსარმენია და იბერია, ვინაიდან კარგად იცოდა, რომ სპარსელები არავითარ შემთხვევაში არ დათმობდნენ ამ ქვეყანას… ზავს განამტკიცებდა მხოლოდ იმ პირობით, თუ მსურველ პერსარმენიელებს და იბერებს ნება ექნებოდათ დაეტოვებინათ თავიანთი მიწა-წყალი და წასულიყვნენ რომაელთა ქვეყანაში” (გეორგიკა, III, გვ. 245).
სპარსელებმა სრული თანხმობა განაცხადეს ასეთ პირობაზე, მათ რჩებოდათ იბერიის მიწა-წყალი, შაჰი კი “ნებას აძლევდა, რომ იქაური მცხოვრებნი წასულიყვნენ სადაც უნდოდათ” (იქვე, გვ. 246).
მაგრამ სინამდვილეში ხალხის გარეშე მიწა-წყალი მისთვის მომგებიანი არ იქნებოდა, მას იმედი ჰქონდა, რომ იბერიელები სამშობლოს სიყვარულის გამო არ მიატოვებდნენ თავიანთ ქვეყანას, და სპარსელთა ხელისუფლებას მხოლოდ ზედა ფენა გაეცლებოდა – “იმან იცოდა, რომ გარდა მცირეოდენი მმართველი პირებისა, რომელნიც აჯანყებას მეთაურობდნენ, არც ერთი პერსარმენიელი და იბერი არ წავიდოდა უცხო ქვეყანაში სამშობლოს სიყვარულის გამო, რომელიც ადამიანებში ბუნებით არის ჩანერგილი და გამჯდარი” (გეორგიკა, III, გვ. 246).
მსგავსადვე, უნდა ვიფიქროთ, რომ სვანების აჯანყების დამარცხების შემდეგ ბიზანტიელებმა თავიანთ უშუალო ხელდებულ ტერიტორიაზე მდ. ეგრისწყლის იქით (შემდეგდროინდელ აფხაზეთში) გადაასახლეს აბაშგების (აბაზგების), აფსილებისა და სვანეთის არა მთელი მოსახლეობა დასავლეთ საქართველოს ბარიდან, არამედ მისი აჯანყებული ზედა ფენა, ხოლო მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი ადგილზე დარჩა. ამ აბაშ-აბაზგების მმართველი აფხაზეთში უკვე “ბერძენთა ერისთავად” იქცა. მეფეების მირისა და არჩილის აფხაზეთში შესვლის დროს არ ჩანან ეგრისისა და სვანეთის ერისთავები – მათი მემკვიდრე უნდა ყოფილიყო “აფხაზთა ერისთავი ლეონი” – ქართული კულტურისა და ქართული სახელმწიფოებრიობის ამაღორძინებელი დინასტიის მეთაური, რომელიც სავსებით მიიღო დასავლეთ საქართველოს ხალხმა თანამეტომეობის გამო.
თეოფილაქტე სიმოკატა (VII ს.) ლაზიკის შესახებ
VII საუკუნის ისტორიკოსი თეოფილაქტე სიმოკატა მიიჩნევს, რომ სვანეთის ირგვლივ მიმდინარე ამბები იყო ბიზანტიის ისტორიის დიდი ნაკვეთი, მისი მონათხრობიდან ჩანს, თუ რა პირველ ხარისხოვან მნიშვნელობას ანიჭებდნენ ბიზანტიაში სვანეთის საკითხის მოგვარებას.
რომაელების ქმედებანი სვანეთის გარშემო
თეოფილაქტე სიმოკატა წერს: “ისტორიის მინდვრის ყვავილებში ჩავუქსოვოთ ისიც, რაც რომაელებმა სვანეთის გარშემო მოიმოქმედეს. მხატვრებიც ხომ მნიშვნელოვანსა და დიდ ნაკვეთებს რომ შემოხაზავენ, მანამდე არ უშვებენ ხელს ყალამს, სანამ მთელის უმცირეს ნაკვეთებსაც კი არ გადაიღებენ სურათებზე” (გეორგიკა, IV, ნაკვეთი I, გვ. 21).
ბარამი სვანეთში
თეოფილაქტე წერს, რომ დაახლოებით 589-590 წელს სპარსეთის მეფეს ჰორმისდას სვანეთის წინააღმდეგ გაუგზავნია თავისი სარდალი ბარამი. ამ დროს სპარსეთი გაძლიერებული ყოფილა იმდენად, რომ ჰუნებიც კი დაუხარკიათ.
ამის შემდგომ სპარსელებს მოუცლიათ და მათ მეფეს “სვანეთის წინა¬აღმდეგ აღუმართავს მახვილი” (იქვე, გვ. 30).
სპარსი სარდალი ბარამი არაქსზე
სპარსელ სარდალს ბარამს სვანეთში ხელში უგდია დიდძალი ნადავლი, გაუგზავნია ის სპარსეთში, თვითონ კი არაქსზე დაბანაკებულა. იქამდე მას ომი ჰქონია კოლხეთში. “ბარამმა ომი კოლხიდის წინააღმდეგ გადაიტანა” (იქვე, გვ. 22).
როგორც ვთქვით, ამის შემდგომ მან შეუტია სვანეთს, ხელში ჩაუგდია სიმდიდრე და გაუგზავნია ის ბაბილონიაში (ანუ სპარსეთში) – “სახელგანთქმული ბარამი სვანებს მიმართავს და ხელთ იგდებს რა დიდძალ ნადავლს, გზავნის მას ბაბილონიაში და დაიბანაკებს მდინარე არაქსზე, რომელსაც ბარბაროსები ერასს უწოდებენ” (გეორგიკა, IV, გვ. 123).
როგორ მოხვდა ბარამი სვანეთიდან არაქსზე ასე სწრაფად?
ამ კითხვას სვამს მრავალი მეცნიერი.
საქმე ისაა, რომ სვანეთს უცხოელები უწოდებდნენ მთელ დასავლეთ საქართველოს. ხოლო კოლხეთი ეწოდებოდა ჭოროხის ხეობას, ისტორიულ კლარჯეთს.
სვანეთში, ანუ დასავლეთ საქართველოში გამარჯვებულ სპარსელ სარდალს გაუვლია ჭოროხის ხეობა, ანუ კოლხეთი და შემდეგდროინდელი არტაან-არტანუჯის გზით სწრაფად გადასულა იქვე მახლობლად გამდინარე არაქსის ხეობაში. “და დაიბანაკა მდინარე არაქსზე”.
ეს რომ ნამდვილად ასე იყო, ჩანს იმავე თეოფილაქტე სიმოკატას მონათხრობიდან, როცა სვანეთში სპარსი სარდლის ბარამის ლაშქრობისა და მისი კოლხეთის გზით არაქსის ხობაში გადასვლის შესახებ შეიტყო, ბიზანტიის იმპერატორმა უკან დაადევნა ბიზანტიელი სტრატეგიოსი რომანოზი, ის, ჩანს აღნიშნული არტანუჯ-არტაანის გზით, ანუ კოლხეთის გავლით გადასულა არაქსის ხეობის იმ ნაკვეთში, სადაც ალბანელები ცხოვრობდნენ.
სტრატეგიოსი რომანოზი ლაზიკეში და მისი ბანაკი ალბანიაში
თეოფილაქტე აგრძელებს: “ხოლო ავტოკრატორმა ე.ი. (მავრიკემ) რომ გაიგო ეს ამბები, რომანოზი დანიშნა ომის ხელმძღვანელად. ეს სტრატეგიოსი კოლხიდაში რომ მივიდა, რომელსაც მდაბიურმა ენამ ლაზიკე დაარქვა და შეუთანხმდა იქაურ მმართველებს, დაიძრა იქიდან და დაბანაკდა თვით ალბანიის წინააღმდეგ” (იქვე, გვ. 23). მართლაც, ეს ორი ჯარი ერთმანეთს შეხვდა ალბანიის დაბლობში, არაქსის პირას (გეორგიკა IV, 126).
ზემოთ აღწერილიდან ჩანს, რომ, სვანეთი იყო დასავლეთ საქართველო. აქ გამარჯვებული სპარსელი სარდალი დასავლეთ საქართველოს გზითვე შევიდა ჭოროხის ხეობაში, გადალახა არსიანის ქედი და მიადგა არაქსის ნაპირს. მას უკან დაედევნა კოლხეთის, ანუ ჭოროხისვე გზით რომაელი სარდალი, შეებრძოლა არაქსის ნაპირას, ალბანის დაბ¬ლობზე და დაამარცხა სპარსი სარდალი. ასე მოგვითხრობს თეოფი¬ლაქტე სიმოკატა.
კოლხიდა, ანუ ლაზიკა რომ ყოფილიყო მთელი დასავლეთი საქარ¬თველო, ხოლო სვანეთი მის ამჟამინდელ ფარგლებში მყოფი ჩრდილო-დასავლეთის ერთი ნაწილი, ბუნებრივია, ასეთი ადგილმდებარეობის შემთხვევაში სვანეთთან არაქსის ხეობისა და ალბანიის დაკავშირება შეუძლებელი იქნებოდა. რა საერთო შეიძლება ჰქონდეს მესტიისა და ლენტეხის რაიონებს მდინარე არაქსთან და ისტორიულ ალბანეთთან? ამ საკითხის გარკვევას ცდილობდა ს. ყაუხჩიშვილი. მან წამოაყენა მრა¬ვალი თეორია და ფიქრობდა, რომ შესაძლოა თეოფანეს ქრონოგრაფის გადამწერს, შეცდომა მოუვიდა და დედანში ეწერა არა სვანეთი და ალბანეთი, არამედ სხვა სახელები (გეორგიკა, IV, I, 34, შენიშვნა).