საქართველო I-II საუკუნეებში, როგორც ცნობილია, ძლიერი სახელმწიფო იყო, რომელიც ამიერკავკასიასა და მეზობელ მხარეებში პოლიტიკურ ჰეგემონობას ლამობდა. ქვეყნის გარეთ ომებში გამარჯვებებმა შესაძლებელი გახადა სიმდიდრის დაგროვება. საქართველო ეკონომიურად მოწინავე ქვეყანა გახდა, ხელოსნობამ, ვაჭრობამ და საქალაქო ცხოვრებამ მაღალ დონეს მიაღწია.
III საუკუნეში საქართველოს გარემოცვა მნიშვნელოვნად შეიცვალა. უმთავრესი იყო პართიის სუსტი სამეფოს ნანგრევებზე სასანიდების ძლიერი სახელმწიფოს წარმოქმნა. აქამდე ჩვენი ქვეყნის მეზობელი პართია შედარებით სუსტ, ფაქტობრივად, ნახევრადდამოუკიდებელი სახელმწიფოების გაერთიანებას წარმოადგენდა. აქ, 224-226 წლებში, დიდი ცვლილებები მოხდა. “ძველი არშაკიდების დინასტია დაემხო და მისი ადგილი ახალმა, სასანიდების სპარსულმა საგვარეულომ დაიჭირა. სასანიდებმა აღადგინეს ძველი სპარსული სარწმუნოება, მაზდეანობა და ყოველნაირად ცდილობდნენ ამ სარწმუნოების გავრცელებას”. “…მოხდა ირანულ ენებზე მოლაპარაკე ხალხებისა და ტომების კონსოლიდაცია. დიდად გაიზარდა ირანის სამხედრო ძლიერება. ამის შედეგად ძალთა თანაფარდობა მახლობელ აღმოსავლეთში არსებითად შეიცვალა. სასანიდური ირანი შეტევაზე გადავიდა თავისი ძველისძველი მტრის, რომის წინააღმდეგ და დიდ წარმატებებსაც მიაღწია. პირველივე სასანიდმა, არდაშირმა (224-241) მიდიის, საკასტანისა და ხორასნის შემდეგ ატროპატენა დაი პყრო და სომხეთს შეუტია, ხელთ იგდო მესოპოტამია და ალყა შემოარტყა ნიზიბინს. კიდევ უფრო დიდი წარმატებები მოიპოვეს ირანელებმა შაბურ I-ის (241-272) დროს. 260 წელს მათ დაატყვევეს იმპერატორი პუბლიუს ლიცინიუს ვალერიანე. ირანელებმა აიღეს და ააოხრეს იმპერიის აღმოსავლეთის უმდიდრესი პროვინციები და ქალაქები _ ანტიოქია, ტარსი, კესარია”. შაბურ I-ის წარწერიდან ჩანს, რომ მისი თანამედროვე ქართველთა მეფე ამაზასპი სპარსულ ორიენტაციას დაადგა. ირანსა და იბერიას შორის არსებულ მეგობრულ ურთიერთობაზე უნდა მიუთითებდეს მცხეთაში ნაპოვნი ვერცხლის თასის წარწერა.
“მოსაზრება ამაზასპის ირანული ორიენტაციის შესახებ ძველი ქართული წყაროებითაც დასტურდება. “ქართლის ცხოვრების” მიხედვით ამაზასპმა “შეიყუარნა სპარსნი”. თავისი მეფობის დასასრულს, ამავე წყაროს მიხედვით, ამაზასპი ქართველთა და მათ დასახმარებლად მოხმობილ სპარსელთა ლაშქრით ებრძვის ბერძნებს (ე. ი. რომაელთ) … მომხდარ ბრძოლაში “სპარსელები და ქართველები” დამარცხდნენ და თვით ამაზასპიც დაიღუპა”.
მართლაც, ირანელთა შეტევა რომაელებმა შეაჩერეს 80-იან წლებში და იმპერატორმა კარმა (282-283) დალაშქრა ირანი. 283 წელს ირანსა და რომს შორის დაიდო საზავო ხელშეკრულება, რომლის თანახმად სპარსეთმა დაკარგა სომხეთის დიდი ნაწილი.
287 წელს რომაელმა იმპერატორმა დიოკლეტიანემ სომხეთის ტახტზე აიყვანა თრდატი (287-330). ადრე ირანელებმა მოაკვლევინეს თრდატის მამა ხოსროვი და თრდატი რომში იყო ლტოლვილი.
“296 წელს შაჰი ნერსეჰი შეიჭრა რომის სამფლობელოებში, მათ შორის სომხეთშიც. თავდაპირველად ირანელებმა მნიშვნელოვან გამარჯვებას მიაღწიეს კეისარ გალერიუს მაქსიმიანეზე. ამ უკანასკნელის დასახმარებლად მესოპოტამიაში იმპერატორი დიოკლიტიანე მივიდა: თვით გალერიუსი 25 000-იანი ჯარით სომხეთში შევიდა და სასტიკად დაამარცხა ირანელები. დაჭრილი ნერსეჰი გაჭირვებით გადარჩა ტყვეობას”.
298 წელს დაიდო ნიზიბინის 40-წლიანი ზავი. ნიზიბინში (მესოპოტამია) დადებული საზავო ხელშეკრულების თანახმად, საქართველო შევიდა რომის გავლენის სფეროში, რომის პროტექტორატის ქვეშ, ასევე სომხეთიც. სპარსეთმა 40 წლის ვადით სცნო რომის უპირატესობა საქართველოსა და სომხეთზე, მართლაც, 338 წლამდე რომსა და ირანს შორის ზავი არ დარღვეულა.
298-338 წლებში ზავის დროს, როცა საქართველო რომის გავლენის სფეროში იყო, ჩვენში ქრისტიანობა სახელმწიფო სარწმუნოებად გამოცხადდა. ქართველი ერის ცხოვრებაში ყველაზე მნიშვნელოვანი მოვლენა _ ქრისტიანობის მიღება, უთუოდ ზავის დროს 298-338 წწ-ში მოხდა, რადგანაც 338 წ-ს შაჰმა შაბურ II-მ კვლავ შეუტია რომს, კერძოდ, დაიწყო საომარი მოქმედება რომაელთა წინააღმდეგ ჯერ შუამდინარეთში, შემდეგ კი სომხეთში.
“მას შემდეგ, რაც რომის ხელისუფლება ქრისტიანობის დევნიდან მის მფარველობაზე გადავიდა, მისმა მეტოქე ირანმა მკვეთრად შეცვალა ქრისტიანებისადმი დამოკიდებულება, მფარველობის ნაცვლად მან სასტიკი დევნა-შევიწროება დაიწყო”. იქამდე კი, როდესაც რომის იმპერიაში ქრისტიანობა სასტიკად იდევნებოდა, რომის მეტოქე ირანი, რომელიც თავისი სახელმწიფოებრივი ინტერესებიდან გამომდინარეობდა, მფარველობას უწევდა მას.
რომში ქრისტიანობა სახელმწიფო სარწმუნოებად გამოცხადდა 313-326 წლებში. 326 წლამდე ირანი ქრისტიანებს ასე თუ ისე მფარველობდა, ამის შემდეგ კი მან ქრისტიანობის სასტიკი დევნა დაიწყო, ამიტომაც 338 წლის შემდეგ ქართველთა მეფეს გაუჭირდებოდა ქრისტიანობის აღიარება სპარსელთა შიშით. აქედან გამომდინარე, იმ დროს, როცა სპარსეთი ქრისტიანობას მფარველობდა და იბერია ირანის გავლენის სფეროში შედიოდა (280 წლამდე), გაცილებით უფრო ადვილი იყო იბერიას მიეღო ქრისტიანობა, ვიდრე 338 წლის შემდეგ (მართლაც, დიუბუა დე მონპერე ქართლის მოქცევის თარიღად მიიჩნევს 276 წელს).
298 წლის ზავის თანახმად, საქართველოს მეფეს სამეფო რეგალიები რომაელებისგან უნდა მიეღო, მაგრამ ამ დროისთვის რომაელებს ძველებური სიძლიერე აღარ გააჩნდათ. ამიტომ ნიზიბინის შეთანხმება მხოლოდ იმას გულისხმობდა, რომ ქართლი ძველებურად “კავშირში” იმყოფებოდა რომთან.
საერთოდ, III საუკუნეში საქართველო ძირითადად დამოუკიდებელ და ძლიერ სახელმწიფოს წარმოადგენდა.
“III საუკუნეშიც, კერძოდ, ამაზასპის დროს, ქართლი ფაქტობრივად დამოუკიდებელ და ძლიერ სახელმწიფოს წარმოადგენდა. მოგონება ამაზასპზე, როგორც ძლიერ მმართველზე, მკაფიოდ შემოინახა ქართულმა საისტორიო ტრადიციამ. “ქართლის ცხოვრებაში” დაცულია გადმოცემა ამაზასპზე, როგორც ფარსმან ქველის მსგავს გოლიათზე”.
338 წელს, როდესაც ნიზიბინის ზავის ვადა ჯერ არ იყო ბოლომდე გასული, ირანმა შეუტია რომს. დაიწყო ომი, რომელიც 25 წელს გაგრძელდა ხანმოკლე შესვენებებით. “რამდენად შეეხო იგი ქართლს, ან რა მონაწილეობა მიიღო მასში ქართლმა, არ ვიცით. საფიქრებელია, რომ ქართლი რომაელთა მხარეზე იყო, თუმცა, მისი აქტიური მონაწილეობა ბრძოლაში არა ჩანს”.
IV საუკუნის ბერძენი ისტორიკოსი ამიანე მარცელინე წერს, რომ იმის შემდეგ, რაც 360 წელს ირანელებმა წარმატებებს მიაღწიეს, რომაელების მიერ “ტიგრს გადაღმელ მეფეებთან და სატრაპებთან უხვი საჩუქრებითურთ ელჩები იქნენ გაგზავნილნი, რათა ყველასათვის მოეწოდებინათ და ჩაეგონებინათ, ჩვენთვის თანაეგრძნოთ და არაფერ მოტყუებას ანდა ღალატს ცდილიყვნენ. მაგრამ ყველაზე უფრო მეტად მოქრთამულ იქნენ არშაკი და მერიბანი, არმენიისა და იბერიის მეფეები, ბრწყინვალედ შემკული სამოსით და მრავალნაირი საჩუქრებით, რადგან, თუ მაშინდელ საეჭვო ვითარებაში სპარსელებს მიუდგებოდნენ, ავნებდნენ რომის საქმეებს”. მარცელინეს ამ სიტყვებიდან ჩანს, რომ ქართლი განაგრძობდა რომაელთა მოკავშირედ ყოფნას.
ამიანე მარცელინეს “მერიბანი” ქართველთა მეფე მირიანი უნდა იყოს. “ქართლის ცხოვრების” ცნობის თანახმად, მირიანი გარდაცვლილა ქრისტიანობის მიღებიდან ოცდამეხუთე წელს, ე.ი. ის შეიძლება ცოცხალი ყოფილიყო IV ს-ის 60-იან წლებშიც.
363 წელს რომსა და ირანს შორის დაიდო 30-წლიანი ზავი. სომხეთი ირანს გადაეცა. პირობის თანახმად, რომი არ უნდა ჩარეულიყო სომხეთის საქმეებში და დახმარება არ უნდა გაეწია მისთვის. რომმა პირობა შეასრულა და არ დაეხმარა სომხეთს, როდესაც მომდევნო 364 წელს ირანელთა ლაშქარი სომხეთში შეიჭრა. ირანის პირისპირ მარტოდმარტო დარჩენილი სომხეთის მეფე არშაკ II მეტისმეტად მძიმე მდგომარეობაში აღმოჩნდა. ასეთ დროს საქართველო თავის თანამორწმუნე სომხეთს ყოველმხრივ მიეშველა, ჯერ ქართველების დახმარებით არშაკი განერიდა მისთვის ძალზე არახელსაყრელ სიტუაციას და თავი საქართველოს შეაფარა, ხოლო შემდეგ მოსე ხორენელის სიტყვით, “არშაკი დაბრუნდა ქართლის ჯარით”.
ჩანს, განაწყენებული იმით, რომ ქართველებმა გაბედეს სომხეთის დახმარება თვით 363 წლის ზავის შემდეგაც კი, ირანი შემოესია საქართველოს.
“368 წელს სპარსეთის მეფე შაბური შემოესია ქართლს, ქართლის მეფე საურმაგი, რომელსაც რომაელების მხარე ეჭირა, განდევნა და ქართლის მეფედ საურმაგის ნათესავი, ვარაზბაკური დასვა. ბოლოს და ბოლოს საურმაგი და ვარაზბაკური შეთანხმდნენ და ქართლი გაიყვეს: მტკვრის მარცხნივ მდებარე ნაწილში საურმაგი მეფობდა, მტკვრის მარჯვნივ მდებარე ნაწილში ვარაზბაკური”.
სპარსელების შემოჭრა ქართლში რომს შეურაცხყოფად მიუღია, ამიანე მარცელინეს სიტყვით.
იბერიაში სპარსთა შემოჭრის პასუხად რომაელები ჩაერივნენ ამიერკავკასიის საქმეებში. იმპერატორმა ვალენტმა სომხეთში გაამეფა არშაკის შვილი პაპი, რომელსაც ჯარი მიაშველა.
369 წელს პაპი სომხეთში გამეფდა. პასუხად ირანელებმა დალაშქრეს სომხეთი.
იმპერატორმა ჯარი მიაშველა საქართველოდან განდევნილ საურმაგს, როგორც აღნიშნული იყო, ამის შემდეგ იბერია ორად გაიყო. 371 წელს სპარსელები სომხეთში შეიჭრნენ, მაგრამ სომხებმა, რომაელებთან ერთად ისინი დაამარცხეს.
სრულებით იცვლება საქართველოსა და საერთოდ ამიერკავკასიის პოლიტიკური ვითარება 377 წლის შემდეგ. რომმა დატოვა ამიერკავკასია, რომელსაც ირანი დაეპატრონა.
“377 წელს ვალენტმა ირანთან ომისთვის მზადება დაიწყო, მაგრამ ამ დროს ევროპიდან მოვიდა ამბავი ვესტგუთების აჯანყების შესახებ და იმპერატორი იძულებული გახდა გაეყვანა ჯარი სომხეთიდან. საფიქრებელია, რომ რომაელები დატოვებდნენ ქართლსაც. ეჭვი არაა, შაბური შეეცდებოდა გამოეყენებინა ასეთი ხელსაყრელი ვითარება, რათა ქვემო ქართლიდან განედევნა რომაელთაგან დაყენებული საურმაგი. არაერთხელ გამოთქმულა აზრი, თითქოს ქართლის გაყოფა ორ სამეფოდ კარგა ხანს გაგრძელებულა, თვით V საუკუნის 40-იან წლებამდისაც კი. მაგრამ, როგორც ირკვევა, ეს აზრი სწორი არ უნდა იყოს. ირანელებმა, ჩანს, ქართლის ერთიანობა უკვე IV საუკუნის 70-იანი წლების ბოლოს აღადგინეს”.
საქართველოს იმდროინდელი მეფე ვარაზ-ბაქარი (ასფაგური) ქრისტიანობის მოძულე ყოფილა. ირანის ძლიერებით შეშინებულმა ვარაზ-ბაქარმა წინააღმდეგობა ვერ გაუწია ირანის ერისთავს, რომელიც “მეფეთა ამბავის” თანახმად, შაჰმა გამოგზავნა “ქართველთა ზედა ხარკის დადებად”.
ქართლი ირანის მოხარკე გახდა IV საუკუნის 70-იანი წლების დასასრულს. “რამდენადაც დღესდღეობით ცნობილია, ეს უნდა ყოფილიყო ქართლის პირველი დახარკვა”.
“ამრიგად, IV ს-ის 70-იან წლებში ირანელებმა ქართლის სამეფო მთლიანად დაიმორჩილეს. თავდაპირველად ქართლში მოსულა ირანელი სარდალი, რომელსაც “მოქცევაA ქართლისაAს” მატიანე პიტიახშს, ხოლო “მეფეთა ამბავი” ერისთავს უწოდებს. ხარკსაც, ეტყობა, ის კრეფდა. შემდგომში, ირანელებს, როგორც ჩანს, ეს ფუნქცია ადგილობრივი მმართველობისათვის დაუკისრებიათ, თავისი მუდმივი მოხელე ქართლში ირანელებს არა ჰყოლიათ. მხოლოდ განსაკუთრებული საჭიროების შემთხვევაში აგზავნიდნენ ისინი მხარის გამგებელს — მარზპანს (ასეთი იყო, მაგალითად, V ს-ის 30-იან წლებში სომეხი დიდებული ვასაკ სიუნი)”.
“ქართლის ცხოვრების” თანახმად, ვარაზ-ბაქარის დროს საქართველოს ირანმა ჩამოაცილა რანი და მოვაკანი, ხოლო რომის იმპერიაში (“საბერძნეთში”) შესულა კლარჯეთი. საქართველოში დარჩენილა ქართლი, ჰერეთი და ეგრისი.
ირანს ვარაზ-ბაქარმა “მისცა რანი და მოვაკვანი და განუკუეთა ხარკი, ხოლო ერისთავმან სპარსთამან მოსცა ციხე ტფილისისა და წარვიდა. და მიერითგან იქმნეს სომეხნი და ქართველნი სპარსთა მოხარკენი. და ამისა შემდგომად განდგეს კლარჯნი ვარაზ-ბაქარისაგან და მიერთნეს ბერძენთა და დაი პყრეს ბერძენთა თუხარისი და ყოველი კლარჯეთი ზღYთგან არსიანთამდე”.
სპარსეთის ერისთავის შემოსვლის დროს მეფე ვარაზ-ბაქარს კახეთში შეუფარებია თავი და შეშინებულს უბრძანებია ყველასთვის დაეფარათ თავიანთი ქრისტიანობა — “უბრძანა ყოველთა, რათა დამალნენ ჯუარნი”.
სპარსეთისთვის საქართველოში სრულიად მოუთმენელი იქნებოდა ქართული ეკლესიის კავშირი ბერძნულ ეკლესიასთან, რომელსაც საფუძველი დაედო წმიდა ნინოს დროს. ამით უნდა იყოს გამოწვეული ის, რომ სწორედ ამ პერიოდში ქართული ეკლესიის მეთაურად ინიშნება იობ სომეხი, ნერსე კათალიკოსის ყოფილი დიაკონი. საქმე ისაა, რომ ამ მომენტამდე ათიოდე წლით ადრე სომხურმა ეკლესიამ გაწყვიტა იერარქიული გავშირი ბერძნულ ეკლესიასთან. ბერძნულ ეკლესიასთან სომხურმა ეკლესიამ კავშირი გაწყვიტა მეფე პაპის დროს, სპარსეთის ნებით. ამით სომხური ეკლესია მისაღები გახდა სპარსეთისათვის. თუ როგორი მოუთმენლობით დევნიდა ბერძნულ ეკლესიას და ბერძნულენოვან ქრისტიანობას სპარსეთი IV ს-ის 80-90-იან წლებში, ამის შესახებ წერს მოსე ხორენელი. საქართველოში გაბატონების შემდეგ, ჩანს, ირანმა ქართულ ეკლესიაში დევნა დაუწყო ბერძნულ ქრისტიანობას და პრობერძნულ ორიენტაციას.
1972 წლის “საქართველოს ეკლესიის კალენდრის” ქართული ეკლესიის მამამთავართა სიის თანახმად, იობ, ნერსე კათალიკოსის ყოფილი დიაკონი, მამათმთავრობდა 375-390 წლებში. ამ დროს ქართულენოვანი წირვა-ლოცვა უნდა დამკვიდრებულიყო ბერძნულის ნაცვლად, რომელსაც (ბერძნულენოვან ღვთისმსახურებას) დევნიდა სპარსეთს.
“ვარაზ-ბაკურის შემდეგ V საუკუნის 80-90-იან წლებში ქართლის სამეფო ტახტზე იჯდა ბაკური, რომელიც პეტრე იბერის ასურულ ცხოვრებაში მოხსენიებულია, როგორც პეტრეს პაპა დედის მხრიდან. ბაკურის დროს გრძელდებოდა ირანელთა ბატონობა”.
387 წელს საზავო მოლაპარაკების თანახმად, სომხეთი ირანმა და რომმა გაიყვეს. ბიზანტიას (რომს) ერგო სომხეთის მცირე ნაწილი, ოთხი მეხუთედი სომხეთისა ირანს ერგო. ირანმა მტკიცედ და დიდი ხნით მოიკიდა ფეხი სომხეთში.
საქართველოს დაუბრუნდა თავისი სამხრეთი მიწები, კერძოდ, ე.წ. დიდი ნაწილი გუგარქის საპიტიახშოსი, რომელიც მიერთებული ჰქონდა სომხეთს. “ამ დროს დაიშალა სომხეთის ერთ-ერთი უდიდესი ოლქი, გუგარქის საპიტიახშო. მისი ჩრდილოეთი რაიონები ქართლში შევიდა, სამხრეთის სამი რაიონი კი _ ტაშირი, კანგარქი და აშოცი, სომხეთის შემადგენლობაში დარჩა. რამდენიმე საუკუნის შემდეგ ისინიც შეუერთდნენ ქართლს. გუგარქის საპიტიახშო ის გოგარენეა, რომელიც ძველი ბერძნული ცნობების თანახმად (სტრაბონი), სომხეთმა ჩამოაჭრა ქართლს ძვ.წ.აღ-ის II საუკუნეში”.
“გუგარქი ჯერ კიდევ ძვ.წ.აღ-ის II ს-ში წაართვეს სომხებმა იბერიას (სტრაბონი). სომხეთის სამეფოში იგი ცალკე ერთეულად, საპიტიახშოდ ჩამოყალიბდა. ამას, ჩანს, ხელს უწყობდა ისიც, რომ იგი ეთნიკურად განსხვავდებოდა. გუგარქს ჰქონდა მიდრეკილება, ისევ იბერიას დაჰბრუნებოდა. ასე მოხდა კიდევაც”.
ეროვნული შემადგენლობის მხრივ გუგარეთი, ანუ ქვემო ქართლი, ყოველთვის ძირითადად ქართული იყო. სომხეთის შემადგენლობაში ყოფნის დროს მისი ეთნიკური სახე არსებითად არ შეცვლილა და კვლავ ქართული დარჩა. ამას, ჩანს, ხელი იმან შეუწყო, რომ გუგარქი სომხეთში ცალკე პოლიტიკურ ერთეულად არსებობდა საუკუნეთა მანძილზე და ის ერთ ფეოდალურ ერთეულს წარმოადგენდა.
სომეხი მწერლები საუკუნეთა მანძილზე ყოველთვის აღნიშნავდნენ გუგარქის ქართულობას. მაგალითად, “გუგარქი მოხსენიებულია VII ს-ის ანონიმურ სომხურ გეოგრაფიაში. იქ ნათქვამია: გუგარქი მდებარეობს უტის დასავლეთით და შედგება ცხრა გავარისაგან, რომელიც უჭირავთ ქართველებს: ძოროფორი, წობოფორი, კოლბიფორი, ტაშირი, თრიალეთი, კანგარქი, არტაჰანი, ჯავახქი, კლარჯქი…”
VII ს-ის სომხურ გეოგრაფიაში გუგარქის მოსახლეობის “ქართველებად დასახელება, უფლებას იძლევა ითქვას, რომ არასწორია თეორია, რომლის მიხედვითაც თითქოსდა VII ს-ში გუგარქში ქართულენოვანი წირვა-ლოცვის დანერგვით კირიონ კათალიკოსმა საფუძველი დაუდო გუგარქის სომხური მოსახლეობის “გაქართველებას”. ცხადია, ქართველებს “გაქართველება” არ ესაჭიროებოდათ. სინამდვილეში გუგარქში სრულიად საწინააღმდეგო პროცესები მიმდინარეობდა, კერძოდ, გუგარქის ადგილობრივი მოსახლეობის არმენიზაცია სომხურ პოლიტიკურ-კულტურულსარწმუნოებრივ არეალში მოხვედრის შედეგად, რის შეჩერებაც სცადა კირიონ კათალიკოსმა ეროვნული წირვა-ლოცვის დანერგვით გუგარქის ეკლესიებში.
არ უნდა იყოს სწორი თვალსაზრისი, რომლის თანახმადაც, გუგარქი ქრისტემდე მეორე საუკუნის შემდეგ პირველად მხოლოდ IV ს-ში დაუბრუნდა საქართველოს. უთუოდ I-II საუკუნეებში საქართველოს ძლიერების დროს გუგარქი ქართლში შედიოდა, ქართლს ეკუთვნოდა. მირიან მეფის დროსაც ის ჩვენი მატიანის თანახმადაც ქართლშია. როგორც ვთქვით, 387 წელს ირანმა და ბიზანტიამ სომხეთი გაინაწილა. სომხეთის დასავლეთ ნაწილში, რომელიც ბიზანტიას ერგო, მეფობა გაუქმდა 391 წელს, ხოლო ირანის კუთვნილ აღმოსავლეთ სომხეთში — 428 წ.
“…ამ ფაქტს სომეხი ხალხის დაყოფა არ მოჰყოლია, რადგან ამ დროისათვის სომეხი ხალხი დიდი ხნის ჩამოყალიბებული იყო”.. ასევე, მსგავსადვე იყო ქართველი ერიც აღნიშნულ ეპოქაში.
იხილეთ წიგნი:
• საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია