ძველ საქართველოში უეჭველ ჭეშმარიტებად იყო აღიარებული წმიდა ანდრიასა და სხვა მოციქულების ჩვენში მოღვაწეობა და ქადაგება.
ახალ დროში, განსაკუთრებით XX ს-ის დასაწყისში, წმიდა ანდრიას საქართველოში ქადაგება ლეგენდად გამოცხადდა. უარმყოფელებს ერთ თავის არგუმენტად ისიც მიაჩნდათ, რომ იბერია უმნიშვნელო ქვეყანა იყო, რომელსაც არ შეეძლო მოციქულთა ყურადღების მიპყრობაო.
სინამდვილეში, მოციქულთა მოღვაწეობის ეპოქაში, I ს-ის 30-იანი წლებიდან II ს-ის 60-იანი წლების ჩათვლით, იბერია იყო ძლიერი სახელმწიფო. ამიტომაც რომაელი ისტორიკოსები ტაციტუსი, დიონ კასიუსი და სხვები ხალისით უთმობდნენ თავიანთ თხზულებებში ადგილს მისი სისხლსავსე ცხოვრების აღწერას. შუა საუკუნეთა ევროპელები ანტიკური დროის იბერიას უკეთ იცნობდნენ, ვიდრე თავიანთი დროის საქართველოს.
I-II საუკუნეებში სამი სახელმწიფო – რომი, იბერია და პართია ერთმანეთს ეცილებოდნენ ვრცელ მიწებს ამიერკავკასიის სამხრეთით. იბერია იმდენად იყო გაძლიერებული, რომ მას შეეძლო რომაელთა დახმარების გარეშე დაემარცხებინა პართიის სახელმწიფო. იბერიამ რამდენჯერმე დაამარცხა კიდეც პართიის ჯარი. ამის გამო, რომს ეშინოდა იბერიის მეტისმეტი გაძლიერებისა.
იმპერატორმა ავგუსტუსმა, რომლის დროსაც, წმიდა სახარების თანახმად, დაიბადა ჩვენი უფალი და მაცხოვარი იესო ქრისტე (ლუკა, 2, 1), საფუძველი დაუდო მეგობრულ ურთიერთობას რომის იმპერიასა და იბერიის სახელმწიფოს შორის. ამ თვალსაზრისით ,,საყურადღებოა რომის იმპერატორის ავგუსტუსის ცნობა, როდესაც იგი თავისი მმართველობის ბოლოს, აჯამებს რა თავის მოღვაწეობას, მათ შორის, ვინც მის მეგობრობას ეძიებდა, ასახელებს, სხვათა შორის, ალბანელების, იბერიელების და მიდიელების მეფეებსაც”.1
მეგობრობამ რომსა და იბერიას შორის, რომელიც გრძელდებოდა I-II საუკუნეთა მანძილზე, გააძლიერა და განადიდა იბერია.
ძველ ისტორიკოსთა ცნობებს იბერიის შესახებ ადასტურებენ არქეოლოგებიც. მათ მიერ მოპოვებული მასალის მიხედვით ჩანს, რომ „იმპორტული საქონელი ვრცელდება არა მარტო იბერიის დიდ საქალაქო და ადმინისტრაციულ ცენტრებში (მცხეთა, უფლისციხე, ურბნისი, ზღუდერი, გორი, კლდეეთი), არამედ დაბა-სოფლებშიც (ნიჩბისი, ზემო ხანდაკი, ატენი და სხვა). დაბა-სოფლებში მრავლად არის ნაპოვნი ამ დროის მონეტებიც“,2 რაც ქვეყნის ეკონომიური აღმავლობის უტყუარი საბუთია. მცხეთაში (არმაზში) ნაპოვნი არქეოლოგიური განძის სიმდიდრემ ივანე ჯავახიშვილს ათქმევინა, რომ ხელახლა იყო დასაწერი საქართველოს ისტორიის ეს მონაკვეთი. I-II საუკუნეებში იბერიაში სიმდიდრის დაგროვების ერთ-ერთი წყარო იყო წარმატებული საგარეო ომები, საერთაშორისო ვაჭრობაში ჩაბმა და მეგობრული ურთიერთობა რომის იმპერიასთან. იმპერატორები იბერიის მეფეებს უგზავნიდნენ უხვ საჩუქრებს, რაზედაც იმდროინდელი ისტორიკოსები წერდნენ. „ქართლის ჩაბმას საერთაშორისო ვაჭრობაში მიუთითებს I-III საუკუნეთა ქართლის არქეოლოგიურ მასალაში იმპორტული საქონლის სიუხვე. მის უდიდეს ნაწილს შეადგენს ფუფუნების საგნები (ვერცხლისა და მინის ჭურჭელი, სამკაულები და სხვ.), … ქართლთან სავაჭრო ურთიერთობა უჩანთ ეგვიპტის სახელოსნო ცენტრებს… აღმოსავლეთის ქვეყნებიდან (შუა აზია, ინდოეთი, არაბეთი) იმპორტირებულია ძვირფასი ქვები (ლალი, ძოწი, ფირუზი და სხვ.), რომელსაც ფართოდ იყენებდნენ ადგილობრივი ოქრომჭედლები, მრავლადაა იმპორტირებული რომაული გლიპტიკური ძეგლები, სირიული მინის ჭურჭელი. აღმოჩენილია იტალიური ბრინჯაოს ჭურჭელი, იტალიური ვერცხლის თასები – ფიალები, რომლებიც არმაზისხევის სამაროვანზეა აღმოჩენილი და შესანიშნავ მხატვრულ ნაკეთობებს წარმოადგენენ და შეიძლება დიპლომატიური გზით, ძღვენის სახით იყოს შემოსული“.3
I-II საუკუნეებში იბერიის საზღვრები იცვლებოდა, მაგრამ ძირითადად ამ დროს მისი საზღვარი დასავლეთით შავ ზღვამდე აღწევდა, აღმოსავლეთით მისი გავლენის სფეროში შედიოდა ალბანეთი, სამხრეთით _ სომხეთი. ჩრდილოეთით ალანებსა და სარმატებზეც აღწევდა მისი გავლენა.
პლინიუსი (23-79 წწ.) აღწერს ჭოროხის შესართავთან მდებარე ქ. აფსარს (დღევანდელი გონიო) და დასძენს, რომ „ამ ადგილებში, „მთებს იქით“ არის იბერია, ხოლო სანაპიროზე სახლობენ ჰენიოხები, ამპრევეტები, ლაზები“.4 ცხადია, ქ. აფსარი და მისი მიმდებარე სანაპირო არ შეიძლებოდა იბერიის მეფის ძალაუფლების ქვეშ ყოფილიყო, რადგანაც ეს ქალაქი რომაელებს ეჭირათ და იქ რომაული გარნიზონი იდგა, მაგრამ გონიოს ზღვისპირა ვიწრო ზოლის უშუალოდ მომიჯნავე მთებს იქით უკვე იბერიის სახელმწიფო იყო.
არიანეს, რომელმაც იმპერატორ ადრიანეს (131-137 წწ.) დროს იმოგზაურა შავი ზღვისპირეთში, ამ სანაპიროს ერთ-ერთ უბანზე დასახელებული ჰყავს ძიდრიტები, რომლებიც იბერიის მეფე ფარსმანს ემორჩილებიან… ამრიგად, ძიდრიტებს და მაშასადამე, იბერიას, ეჭირა შავი ზღვის პირას რამდენიმე ათეული კილომეტრი სიგრძის მონაკვეთი დღევანდელი ჭოროხის შესართავის სამხრეთით.5
„ქართული ტრადიცია სამცხესა და აჭარას ქართლის სამეფოს ერთ-ერთ საერისთავოდ თვლის. ფარსმან II-ის დროს იგი ისევე, როგორც მეზობელი კლარჯეთი, მტკიცედ შედიოდა ქართლის სამეფოში; მასში შედიოდა ასევე არგვეთი, სადაც ამავე ტრადიციის მიხედვით, ქართლის ცალკე ადმინისტრაციული ერთეული – საერისთავო უნდა ყოფილიყო.6 ეს უკანასკნელი გარემოება, სხვათა შორის, დასტურდება არქეოლოგიური მონაცემებითაც.7 სოფ. ბორში (შორაპნის სამხრეთ-აღმოსავლეთით 7-8 კმ-ზე) მდიდრულ სამარხში აღმოჩნდა ვერცხლის თასი, ე. წ. არმაზული დამწერლობით ამოკვეთილი წარწერით, რომელიც იხსენიებს „ბუზმიჰრს, კეთილ პიტიახშს“. ფიქრობენ, რომ აღნიშნული ბუზმიჰრი იბერიის მეფის მოხელე უნდა ყოფილიყო ლიხსიქითა მხარეში („პიტიახში“ — „მეფის ნაცვალი“). ზესტაფონიდან 7 კმ-ის მანძილზე სოფ. კლდეეთში გამოვლინდა მდიდარი სამარხები, რომლებიც ინვენტარით ახლო დგას არმაზისხევის სამარხების ინვენტართან..8 მაშასადამე, მოციქულთა ეპოქაში იბერიის სამეფოს მტკიცედ აქვს ფეხი მოკიდებული დასავლეთ საქართველოში. ლაზიკის გარდა დასავლეთ საქართველოს ყველა კუთხე იბერიაში შედის. ლაზეთი, ჩანს, რომმა ჩამოაცილა იბერიას, მაგრამ აქ რომაელთა ხელისუფლება ძლიერი არ ყოფილა, ამიტომაც რომაული დიპლომატია თავისი დევიზის „გათიშე და იბატონეს“ თანახმად ლაზებს უნიშნავს მეფეს, რითაც ხელოვნურად ცდილობს იბერია – ლაზიკის გაყოფას. სინამდვილეში კი, ლაზების ეს „მეფეები“ იბერიის მეფის ერისთავები უნდა ყოფილიყვნენ. ბუნებრივი არ იქნებოდა, თუ ვიფიქრებდით, რომ იბერია, რომელსაც მოციქულთა დროს ძალა შესწევდა რომაელთა დახმარების გარეშე პართია დაემარცხებინა, თავის ძალაუფლებას ვერ განახორციელებდა ლაზებსა და დასავლეთ საქართველოზე მთლიანად. ჩანს, რომაელთა გულის მოგების მიზნით იბერიამ სცნო ლაზიკის სამეფო, მაგრამ, ფაქტობრივად, ეს „მეფეები“ იბერიის მეფის ერისთავები იყვნენ, ყოველ შემთხვევაში ასეა `ქართლის ცხოვრებასა~ და სხვა წყაროებში დაცულ ცნობებში.
დასავლეთ საქართველოს სხვადასხვა კუთხეების არქეოლოგიური შესწავლა დაბეჯითებით ადასტურებს ძველ ქართულ ტრადიციას იმის შესახებ, რომ აღმოსავლეთ-დასავლეთ საქართველოს მოციქულთა ეპოქაში საერთო, ერთიანი კულტურა ჰქონდა და კულტურული მთლიანობა მთელ დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოში, ეგრისის ჩათვლით, უეჭველია.
„მკვლევართა ყურადღება მიიქცია იმან, რომ იბერიის დედაქალაქ მცხეთაში ნაპოვნ ახ.წ.აღ-ის პირველი საუკუნეების მატერიალური კულტურის, კერძოდ, საიუველირო ხელოვნების შესანიშნავ ძეგლებს პარალელი მოეპოვება არა მარტო ბორისა და კლდეეთის, არამედ დასავლეთ საქართველოს არაერთ სხვა პუნქტში აღმოჩენილ მასალაშიც (სარგვეშში, კლდეეთის მახლობლად, ურეკი-ზღვის სანაპიროზე, მდ. სუფსის შესართავის ახლოს და სხვ.). ამ საფუძველზე ზოგიერთი მკვლევარი ლაპარაკობს ახ.წ.აღ-ის პირველ საუკუნეებში საქართველოს ტერიტორიაზე ერთიანი ადგილობრივი კულტურის ბატონობის გავრცელებაზე… განსაკუთრებით ძლიერი უნდა ყოფილიყო აღმოსავლურ-ქართული სახელმწიფოებრიობის გავლენა დასავლეთ საქართველოში ლაზთა სამეფოს ჩამოყალიბებისა და განვითარების პროცესზე“.9
მოციქულთა ეპოქაში იბერია აქტიურ საგარეო პოლიტიკას ეწეოდა სამხრეთის მიმართულებით. „იბერიის მეფეები, უეჭველია, ცდილობდნენ მაქსიმალურად გამოეყენებინათ ხელსაყრელი საგარეო პოლიტიკური სიტუაცია თავისი სამეფოს საზღვრების გასაფართოებლად. ამ მხრივ, ისინი ისეთ წარმატებას აღწევენ, რომ I ს-ის 30-იან წლებში იბრძვიან არა მარტო სომხეთის სასარგებლოდ ადრე დაკარგული ცალკეული სამხრეთის ოლქების, არამედ საერთოდ მთელი სომხეთის შემოსაერთებლად“.10 იბერია მთელი I-II საუკუნეების განმავლობაში განაგრძობდა ბრძოლას სომხეთის შემოსაერთებლად და ზოგჯერ იერთებდა კიდეც.
აღმოსავლეთით იბერია მიისწრაფოდა ალბანეთზე ბატონობისკენ და აღწევდა კიდეც ამას. ალბანეთსა და იბერიას ამ დროს, თითქმის მუდამ ერთი საგარეო-პოლიტიკური ორიენტაცია ჰქონდათ. „აქამდე მას მუდამ იბერიასთან ერთად ერთ ბანაკში ვხედავთ… ეტყობა, ალბანეთი თუ მისდამი პოლიტიკურ დამოკიდებულებაში არა, იბერიის პოლიტიკური გავლენის ქვეშ მაინც იმყოფებოდა. მაგრამ ფარსმანის იბერია, რომელიც სომხეთის დაუფლებასაც კი ცდილობდა, ბუნებრივია, მიისწრაფოდა სრული ბატონობისაკენ აგრეთვე ალბანეთზე“.11
სტრაბონი (64 წ. ქრისტემდე — 18 წ. ქრისტეს შემდეგ) წერდა. „ხოლო ალბანთა და იბერთა ტომებს, რომელთაც უკავიათ უპირატესად მოხსენებული ყელი, და რომელსაც კავკასიური ეწოდებათ, აქვთ მდიდარი ქვეყანა და განსაკუთრებით ვარგისი კარგად დასასახლებლად. მართლაც, იბერია კარგად არის დასახლებული ქალაქებითაც და სოფლებითაც“.12
იბერიის საზოგადოება, სტრაბონის თანახმად, დაყოფილია 4 სოციალურ ჯგუფად, რომელთაც ის „გენოსს“ უწოდებს, ხოლო ქართულად გვარად თარგმნიან. სტრაბონი იმას კი არ წერდა, რომ იბერიაში ოთხი ხალხი ცხოვრობსო, არამედ ოთხი სოციალური ჯგუფიაო. ასევე სტრაბონის მიერ აღწერილი მთის იბერები და ბარის იბერები ერთი ხალხია, მაგრამ ცხოვრების სხვადასხვა წესები აქვთ გეოგრაფიული გარემოს, საქმიანობის და მეზობლად მცხოვრები ხალხების ურთიერთგავლენითაც.
თანახმად წმიდა სახარებისა, იესო ქრისტემ თავის მოწაფეებს მისცა მითითება წასულიყვნენ მსოფლიოს სხვადასხვა ხალხებში და გაევრცელებინათ ქრისტიანობა — „წარვედით და მოიმოწაფენით ყოველნი წარმართნი და ნათელ-სცემდით სახელითა მამისაითა და ძისაითა და სულისა წმიდისაითა“ (მათე, 28, 19), ანუ ახალი ქართულით — „წადით და ასწავლეთ ყველა ხალხს…“ დაახლოებით 33 წელს მოიქცა პავლე მოციქული და ქადაგებდა დამასკოში, 44-45 წლებში ის სირიასა და კილიკიაში მოღვაწეობდა, 45 წელს ბარნაბასთან ერთად მოგზაურობს, როგორც მისიონერი. 49 წლის გაზაფხულზე შედგა იერუსალიმის კრება. ამავე წელს პეტრე და პავლე ანტიოქიაში იმყოფებიან. ამის შემდეგ, შემოდგომით, მოციქული პავლე მეორე სამისიონერო მოგზაურობაში გაემგზავრა, იყო კორინთოში. 53 წელს მესამე სამისიონერო მოგზაურობაშია. 54 წლის შემოდგომით, ეფესოშია 57 წლის გაზაფხულამდე. 58 წელს იერუსალიმშია, სადაც დაიჭირეს. 60 წლის შემოდგომაზე გემით გაემგზავრა იტალიაში. 64-65 წლებში იყო პირველი დიდი დევნა ქრისტიანებისა, 67 წელს აწამეს წმ. პეტრე და პავლე. 66-67 წწ. ქრისტიანები განდევნეს იერუსალიმიდან. დაიწყო იუდეის აჯანყება (იუდეის ომი). 69 წელს ტიტემ ალყა შემოარტყა იერუსალიმს და დაწვა ტაძარი. მოციქული იოანე გადასახლდა ეფესოში. მან დაახლ. 99-100 წწ. შეადგინა სახარება, ხოლო 95 წელს – გამოცხადება (42-45 წწ. მათემ შეადგინა სახარება, 61-63 წწ. – ლუკამ, 62-63 წწ. – მარკოზმა).
ღვთისმეტყველები წერენ, რომ 12 მოციქულთაგან პეტრე რომამდე ქადაგებდა იუდეასა და ანტიოქიაში. იგი ჯვარს აცვეს რომში თავქვე დაკიდებით. ანდრია, გადმოცემის თანახმად, ქადაგებდა სკვითეთში, საბერძნეთსა და მცირე აზიაში, ჯვარს აცვეს X-ის ფორმის ჯვარზე; მოციქული იაკობი ქადაგებდა იერუსალიმსა და იუდეაში, მას იერუსალიმში 44 წელს თავი მოჰკვეთა ჰეროდემ. მოციქული იოანე ქადაგებდა მცირე აზიასა და ეფესოში, გადაასახლეს კუნძულ პატმოსზე 95 წ., გარდაიცვალა ბუნებრივი სიკვდილით. მოციქული იაკობი ქადაგებდა პალესტინასა და ეგვიპტეში, 63 წელს გადმოაგდეს იერუსალიმის ტაძრის სახურავიდან. იუდა – ლებეოსი (თადეოზი, ალფესი), გადმოცემის თანახმად, ქადაგებდა ასურეთსა და სპარსეთში. სპარსეთში აწამეს. მოციქული ფილიპე ფრიგიაში ქადაგებდა, გარდაიცვალა იქვე. მოციქულ ბართლომეს ქადაგების ადგილი უცნობია, გადმოცემით, ტყავი გააძვრეს. მოციქული მათე მეზვერე ქადაგებდა იუდეველთა შორის და აფრიკაში, აწამეს ეთიოპიაში. მოციქული თომა ქადაგებდა სირიაში, სპარსეთსა და ინდოეთში, ლოცვისას ისრით განგმირეს. სვიმონ კანანელის ქადაგების ადგილი უცნობია, გადმოცემის თანახმად, ჯვარს აცვეს. იუდა ისკარიოტელის ნაცვლად არჩეული მატათი მოციქულის ქადაგების ადგილი უცნობია.13
როგორც აღნიშნულიდან ჩანს, მოციქულები იმდროინდელი მსოფლიოს იმ ქვეყნებში ქადაგებდნენ, რომელნიც იერუსალიმის გარშემო იყვნენ, კერძოდ, რომის იმპერიაში, სკვითეთში, ეგვიპტესა და ეთიოპიაში, სპარსეთსა და ასურეთში, ფრიგიაში, აფრიკაში, ინდოეთში. მოციქულთა უმეტესობა ქადაგებდა მცირე აზიაში, რომელიც ძირითადად იმპერიაში შედიოდა. კერძოდ, მოციქულები პეტრე, ანდრია, იოანე მცირე აზიაში ქადაგებდნენ.
ზემოთ მოყვანილიდან ისე ჩანს, თითქოსდა მოციქულებს კავკასიაში არ უქადაგიათ, ხოლო გარშემო ყველა ქვეყანაში სკვითეთში, მცირე აზიასა და სპარსეთში იქადაგეს.
ძველი ისტორიკოსები, რომლებიც აღწერდნენ მოციქულთა ქადაგებას, ხომ არ მიიჩნევდნენ ამიერკავკასიას სკვითეთის, მცირე აზიის, ანდა სპარსეთის ნაწილად?
მართლაც, სომეხი სამღვდელოება და სომეხი მეცნიერები სომხურ ეკლესიას სამოციქულოს უწოდებენ, სომხური ეკლესია დაუფუძნებია იქ მოქადაგე მოციქულ თადეოზს, რომელმაც ღვთისმეტყველთა ზემოთ მოყვანილი სიის თანახმად იქადაგა ასურეთსა და სპარსეთში. ამიტომაც უნდა ვიფიქროთ, რომ ან სომხეთს მიიჩნევდნენ სპარსეთის ნაწილად, ანდა სპარსეთისაკენ მიმავალ გზაზე მან სომხეთზე გაიარა და დააფუძნა სომხური ეკლესია.
ასევე სავსებით შესაძლებელია სომხეთი მიეჩნიათ მცირე აზიის ნაწილად, სადაც ბევრი მოციქული ქადაგებდა.
ძველი ისტორიკოსები სკვითეთს უწოდებდნენ ვრცელ გეოგრაფიულ არეალს, რომელიც ზოგჯერ მოიცავდა ამიერკავკასიასაც, რის შესახებაც ქვემოთ ვწერთ. ამიტომაც, როცა წერენ, რომ ანდრიამ სკვითეთში იქადაგაო, შესაძლებელია, გულისხმობენ ამიერკავკასიას, კერძოდ, საქართველოს.
აღსანიშნავია, რომ გზები სპარსეთისა და ინდოეთისკენ, ასევე სკვითეთისკენ გადიოდა ამიერკავკასიაზე.
გზა მცირე აზიიდან და ანტიოქიიდან, საიდანაც მოციქულები საერთოდ მიემგზავრებოდნენ აღმოსავლეთში სამისიონეროდ, სომხეთზე გადიოდა. „სომხეთზე გადიოდა უმთავრესი სავაჭრო-სატრანზიტო გზები, რომლებიც ერთმანეთს უკავშირებდა აღმოსავლეთსა და დასავლეთს“.14
დასავლეთიდან სპარსეთისა და ინდოეთისკენ მიმავალ მოციქულებს სომხეთზე უნდა გაევლოთ. I-II საუკუნეებში საქართველოს მეზობელი სომხეთის ოდესღაც ძლიერი სახელმწიფო დასუსტებული იყო. ამით ისარგებლა იბერიამ და შეუდგა საზღვრების გაფართოებას სამხრეთის მიმართულებით, რისთვისაც ალანებთან მეგობრული ურთიერთობითაც სარგებლობდა. I ს-ის 30-იანი წლებიდან იბერია მთელი სომხეთის შემოსაერთებლად იბრძვის. 35 წელს იბერები მეფის ძის, ფარსმანის, მეთაურობით შეიჭრნენ სომხეთში და დაიკავეს მისი დედაქალაქი არტაშატი. ქართველთა მიზანს შეადგენდა სომხეთიდან პართიის ჯარის განდევნა. „იბერებმა, ტაციტუსის ცნობით, ალბანელები და სარმატები მოიხმეს“.15 ქართველები, ცხენოსანი ჯარის გარდა, ძლიერ ქვეით ჯარსაც ფლობდნენ. ტაციტუსის ცნობით, პართელთა ლაშქარი იბერთა ჯარმა დაამარცხა, „სომხეთში გამეფდა იბერთა მეფის მითრიდატეს ძე და მისი მომდევნო მეფის ფარსმანის ძმა მითრიდატე“.16 შემდგომ პართელთა მეფემ კვლავ შემოუტია ქართველებს, მაგრამ დამარცხდა. „ამრიგად, სომხეთში მეფობა იბერიელ უფლისწულს მითრიდატეს დარჩა“. „რომაელები კარგად ხედავდნენ იბერიის მმართველთა სწრაფვას დაემორჩილებინათ მთლიანად სომხეთი. სომხეთისათვის ბრძოლა ახლა, ფაქტობრივად, სამ სახელმწიფოს – რომს, პართიასა და იბერიას შორის მიმდინარეობდა. იბერიას, როგორც 35 წლის ამბებით შეიძლება ვიმსჯელოთ, რომის დახმარების გარეშეც უნარი შესწევდა გაემარჯვა პართიაზე“.15 „რომში, უეჭველია, შიშობდნენ იბერიის მეტისმეტ გაძლიერებას…“17
იმპერატორმა კლავდიუსმა (41-54) მითრიდატე კვლავ სომხეთის ტახტის დასაკავებლად გამოგზავნა 47 წელს. „სულ რამოდენიმე წლის შემდეგ, 51 წელს, იბერიის მეფე ფარსმანი გადავიდა აშკარა ბრძოლაზე თავისი ძმის, სომხეთის მეფის მითრიდატეს წინააღმდეგ. საქმე ეხებოდა ფარსმანის ცდას, დაუფლებოდა სომხეთის სამეფოს… ფარსმანის იბერია, რომელიც სომხეთის დაუფლებასაც კი ცდილობდა, ბუნებრივია, მიისწრაფოდა სრული ბატონობისკენ, აგრეთვე ალბანეთზე“.18
ქართველთა მეფე ფარსმანმა გადაწყვიტა სომხეთში გაემეფებინა თავისი ვაჟი რადამისტი, ხოლო თავისი ძმა მითრიდატე სომხეთის ტახტიდან ჩამოეგდო. ამით ფარსმანი სომხეთს უშუალოდ უერთებდა თავის სამეფოს. მართლაც, ქართველმა უფლისწულმა რადამისტმა დიდძალი ლაშქრით შეძლო სომხეთის სამეფოს შემოერთება. სომხეთი, ფაქტობრივად, იბერიასთან აღმოჩნდა შეერთებული. „მეზობელ ქვეყნებში (სირიაში, კაპადოკიაში) მდგომი რომაული ლაშქრის სარდლები შეეცადნენ დაებრუნებინათ რომისათვის სომხეთი…“19
მალე ფარსმანმა მოაკვლევინა რადამისტი, რომელიც შეიძლება მამისთვის სამეფოს წართმევას ლამობდა. ტაციტუსი წერს, რომ „რადამისტი იყო შესანიშნავი ფიზიკური აღნაგობისა და ძალის ახალგაზრდა, რომელსაც დიდი სახელი ჰქონდა გავარდნილი როგორც თავის ხალხში, ისე მეზობლებში“.20 თუ იბერიელი უფლისწული მეზობლებში ასე სახელგანთქმული იყო, ცხადია, იბერიაში მიმდინარე ამბები მთელ რომის იმპერიაშიც ცხოველ ინტერესს აღძრავდა. „58 წელს, როდესაც რომში მმართველად უკვე ნერონი (54-66) იჯდა, აღმოსავლეთში საომარი მოქმედების ხელმძღვანელად გაიგზავნა გნეიუს დომიციუს კორბულონი. იბერები ამ დროს რომაელთა მოკავშირეებს შორის იყვნენ… მოკავშირეებმა მიიღეს „სომხეთის მათ სამფლობელოებთან მოსაზღვრე ნაწილები“. მაშასადამე,21 წელს იბერიას შეუერთდა სომხეთის ის ნაწილები, რომლებიც მას ესაზღვრებოდნენ.
63 წელს რომსა და პართიას შორის დაიდო ხელშეკრულება სომხეთთან დაკავშირებით. „შესაძლებელია, რომსა და პართიას შორის სომხეთის გამო შეთანხმების ერთ-ერთ მიზეზს წარმოადგენდა საფრთხე, რომელიც გამოუჩნდა სომხეთს იბერიისა და მათი მოკავშირე ალანების მხრივ“.22 ამ ხელშეკრულებამ გაამწვავა იბერიასა და სომხეთს შორის ბრძოლა.
70-იან წლებში იბერები და მათი მოკავშირეები შევიდნენ სომხეთში და გაიმარჯვეს. ამ დროს მეფობდა ფარსმან I-ის ძე მითრიდატე.
1940 წელს არმაზისხევში აღმოჩნდა არამეული წარწერა. ამ წარწერაში ლაპარაკია იბერთა მიერ მოპოვებული გამარჯვების შესახებ და ამასთან დაკავშირებით არმენია იხსენიება. „ამ ლაშქრობებმა, რომლებიც უცილობლად, მიუხედავად მოსე ხორენელთან დაცული ხალხური ტრადიციისა, იბერთა გამარჯვებით დამთავრდა, უეჭველია, დიდად განამტკიცა იბერიის სამეფოს და მისი მმართველის — მითრიდატეს ავტორიტეტი“.23
75 წლისათვის რომაელები არმაზის ციხის გალავანს უმაგრებენ თავიანთ მეგობარ ქართველთა მეფეს. „ამას მოწმობს მცხეთაში ნაპოვნი 75 წლით დათარიღებული ბერძნული წარწერა, შედგენილი ვესპასიანეს, ტაციტუსისა და დომიციანეს სახელით, სადაც ლაპარაკია არმაზის ციხის გალავნის გამაგრებაზე, რომაელთა მიერ იბერთა მეფე მითრიდატესათვის – „კეისრისა და რომაელთა მეგობრისათვის“.24
როგორც ზემოთ მოყვანილიდან ჩანს, სომხეთი, რომელზედაც გადიოდა აღმოსავლეთისა და დასავლეთის დამაკავშირებელი გზები, I საუკუნეში, პოლიტიკურად, იბერიის ნაწილადაც კი შეიძლებოდა მიჩნეული ყოფილიყო. სპარსეთსა და ინდოეთში მიმავალი მოციქულები ამ გზას გვერდს ვერ აუვლიდნენ.
ასევე სკვითეთში მიმავალი ანდრია მოციქული გზას ვერ აუქცევდა იბერიას, რადგანაც იბერია გადიოდა არა მარტო შავ ზღვაზე, არამედ „კასპიის ბჭეც“ მას ეჭირა. ამას მოწმობს რომში ნაპოვნი ქართველთა მეფის მითრიდატე III-ის ძმის ამაზასპის საფლავის ქვის ეპიტაფია, სადაც ნათქვამია: „მეფის სახელოვანი ძე ამაზასპი, მითრიდატე მეფის ძმა, რომლის მშობლიური მიწაც არის კასპიის ბჭესთან, იბერი იბერის ძე, აქ მარხია წმინდა ქალაქთან…“25
II საუკუნის დასაწყისში ქართველთა სამეფოს საზღვრები შავი ზღვისპირას რომ გადიოდა, მოწმობს არიანე, რომელიც 131 წელს მოგზაურობდა შავი ზღვის პირას. მისი ცნობით, ამ სანაპიროს ერთ-ერთ უბანზე სახლობდნენ ძიდრიტები. ისინი ქართველთა მეფე ფარსმანს ემორჩილებიან. II ს-ის 30-იან 50-იან წლებში ქართლში მეფობდა ფარსმან მეორე, რომელსაც ფარსმან ქველი ეწოდა.
„II ს-ის პირველ ნახევარში ქართლი, როგორც ჩანს, კიდევ უფრო ძლიერდება. თუ მისი საგარეო-პოლიტიკური წარმატებების მიხედვით ვიმსჯელებთ, სწორედ ეს უნდა ყოფილიყო ანტიკური ხანის ქართლის სამეფოს ყველაზე უფრო დიდი ძლიერების ხანა“.26 „ფარსმან II-ის დროს ქართლი, ჩანს, უკვე ყოველგვარი შენიღბვის გარეშე ებრძვის რომს და ცდილობს მის განდევნას კოლხეთიდან და სხვა მეზობელი ადგილებიდან. ამასთანავე, იგი ამ საქმეში როდი ეძიებს პართიის მხარდაჭერას. ქართლის მმართველები, ეტყობა, თამამად უპირისპირდებიან რომსა და პართიას ერთდროულად. 134 წელს ფარსმან II-ს, როგორც დიონ კასიუსი გვატყობინებს, მოუწყვია ალანთა დიდი შესევა რომისა და პართიის სამფლობელოებზე. ალანები თავს დაესხნენ ალბანეთსა და მიდიას, აგრეთვე, არმენიასა და კაპადოკიას“.27
ფარსმანი ისე გაძლიერდა, რომ „თავი დამოუკიდებლად ეჭირა“. იმპერატორი ადრიანე ყოველმხრივ ცდილობდა გაეუმჯობესებინა ურთიერთობა ქართველთა მეფესთან, მაგრამ ფარსმანი არ მიდიოდა დათმობაზე. ფარსმანმა ქედმაღლურად უარი თქვა იმპერატორის მიწვევაზე და რომში არ ჩავიდა. თუმცა, საზოგადოდ იბერია და რომის სახელმწიფოები ამ დროს მეგობარ ქვეყნებად ითვლებოდნენ. იმპერატორის ბიოგრაფი ელიუს სპარტიანე წერს, რომ ადრიანემ ქართველთა მეფეს ყველაზე მეტი, ურიცხვი ძვირფასი საჩუქარი გაუგზავნა. „თუ გავითვალისწინებთ იბერიასა და რომს შორის ამ დროს არსებულ დაძაბულ ურთიერთობას, უნდა ვიფიქროთ, რომ არიანე იბერიაში შეიძლებოდა მოხვედრილიყო მხოლოდ დიპლომატიური მისიით, ე.ი. როგორც იმპერატორის ელჩი. ეგების ის საჩუქრები, რომელზედაც ლაპარაკობს ელიუს სპარტიანე, ფარსმანს სწორედ არიანემ ჩააბარა“.28
მომდევნო იმპერატორის, ანტონიუს პიუსის (133-161) დროს ფარსმან II საქართველოდან მეუღლითა და დიდი ამალით გაემგზავრა რომში, სადაც მას საზეიმო შეხვედრა მოუწყვეს. დიონ კასიუსის თანახმად, იმპერატორს „გაუფართოებია მისი სამფლობელო“. ჩანს, არა მარტო სცნო იბერიის უკვე არსებული საზღვრები, არამედ დაუმატა კიდეც სხვა მიწები შავზღვისპირეთსა და სომხეთში.
საპატიო ქართველ სტუმარს ნება დართეს მსხვერპლი შეეწირა კაპიტოლიუმში. იმპერატორი დასწრებია ფარსმანის, მისი ძისა და სხვა ქართველი დიდებულების სამხედრო ვარჯიშს.
რომში დაიდგა ფარსმანის ცხენოსანი ქანდაკება. ფარსმანის ჩასვლა რომში მიღებულ იქნა როგორც იმპერატორისადმი პატივისცემა, თანახმად ანტონიუს პიუსის ბიოგრაფის – იულიუს კაპიტოლინისა.
ფარსმანის ვიზიტს ისეთი დიდი შთაბეჭდილება მოუხდენია რომში, რომ იგი საქალაქო ქრონიკას პირველ ადგილზე აღუბეჭდავს, რასაც მოწმობს წარწერა მარმარილოს ფირფიტაზე, რომელიც რომის ძველ ნავსადგურში აღმოჩნდა“.29
როგორც ზემომოყვანილიდან ჩანს, საქართველო მოციქულთა ეპოქაში I-II საუკუნეებში, მტკიცე და ძლიერი ქვეყანა იყო, გაფართოებული საზღვრებით, სიმდიდრით სახელგანთქმული, ეკონომიური ცხოვრებით დაწინაურებული, მაღალგანვითარებული საზოგადოებრივი ურთიერთობით.
მოციქულთა ეპოქაში საერთაშორისო სავაჭრო გზები საქართველოზე გადიოდა. `ახალი წელთაღრიცხვის პირველი საუკუნეები საერთოდ საერთაშორისო სავაჭრო ურთიერთობათა განსაკუთრებული აღმავლობის ხანაა, იბერიაც, რა თქმა უნდა, ჩათრეული იყო ამ საერთაშორისო ვაჭრობის ორომტრიალში. ქართლის დედაქალაქი მცხეთა არა მარტო დიდი სტრატეგიული გზების, არამედ, სხვადასხვა მხრიდან სავაჭრო გზების გადაკვეთაზე მდებარეობდა. აქ იყრიდა თავს სომხეთიდან, ალბანეთიდან, კოლხეთიდან და „ჩრდილოეთის მომთაბარეთაგან“ მომდინარე გზები. ცნობილი რომაული რუკა ქართლის სამეფოს ტერიტორიაზე უჩვენებს არაერთ გზას, რომლებიც უეჭველია, ამავე დროს სავაჭრო მაგისტრალებს წარმოადგენდა. ერთი ასეთი გზა სომხეთის დედაქალაქ არტაშატიდან სებასტოპოლისში (სოხუმი) მიდიოდა. გადადიოდა იგი ჯავახეთსა და სამცხეზე, ქართლის უძველესი ცენტრების, წუნდასა და ოძრხეს მახლობლად (სადაც, მატიანეთა თანახმად, გაიარა მოციქულმა ანდრია პირველწოდებულმა, მოციქულებმა მატათიამ და სიმონ კანანელმა – ეპ. ა.ჯ.). წუნდაში ამ გზის ერთი ტოტი ქართლის შიდა რაიონებისკენ უხვევდა. მეორე მხრივ, დასავლეთ საქართველოში მიმავალი გზა როდოპოლისიდან (ვარდციხე) უხვევდა როგორც დასავლეთით (რიონის გაყოლებით ფაზისისკენ), ასევე აღმოსავლეთით (ისევე რიონის და შემდგომ ყვირილით სვირის, შორაპნის გავლით აღმ. საქართველოში). მეორე გზა არტაშატიდან ქართლში მოდიოდა… რა თქმა უნდა, საერთო ვაჭრობის ფერხულში ქართლი ჩაბმული იყო არა მარტო ამ გზებით. სამცხესა და ჯავახეთზე გადიოდა აგრეთვე სამხრეთ-დასავლეთით _ ტაოსა და კლარჯეთს და კიდევ უფრო სამხრეთით, მცირე აზიისკენ მიმავალი გზები (რითაც, როგორც „ქართლის ცხოვრებიდან“ ჩანს, ისარგებლა ანდრია მოციქულმა – ეპ. ა.ჯ.). II ს-ის ავტორი იბერიის სამოსახლოთა შორის ასახელებს არტანისას – გვიანდელ არტანუჯს“…30
რომაული საგზაო რუკა – „ტაბულა პეუტინგერიანა“, რომელზედაც აღნიშნული გზებია დატანილი, IV საუკუნეშია შედგენილი, „მაგრამ მნიშვნელოვანწილად უფრო ძველ, I-II სს. მასალას ემყარება“.31
ანდრია პირველწოდებული საქართველოში შემოსულა, როგორც ამ რუკისა და „ქართლის ცხოვრების“ ცნობების შედარებით ჩანს, იმ გზით, რომელიც ოძრხედან გადადიოდა დასავლეთ საქართველოში და მთავრდებოდა სებასტოპოლისში (სოხუმში). ოძრხედან ეს გზა, ჩანს, მიდიოდა არა მარტო კლარჯეთსა და ტაოში, არამედ უერთდებოდა ტრაპეზუნტსაც, საიდანაც პირველი მოგზაურობის დროს შემოვიდა მოციქული ანდრია, ხოლო სხვა მოგზაურობის დროს მას ტაოს გზითაც უსარგებლია. ეს მხარეები, ასევე დასავლეთ საქართველო შორაპნამდე უშუალოდ იბერიის მეფის ხელქვეითი ქვეყნები იყო.
მცხეთაში შედიოდა გზა, რომელიც გამოდიოდა სომხეთის ქალაქ არტაშატიდან. ხოლო მცირე აზიიდან საქართველოში შემომავალი გზები ტაოკლარჯეთისა და ოძრხის გავლით დასავლეთ საქართველოში გადადიოდა სებასტოპოლისამდე. ცნობილია, რომ ანდრია მოციქული მოღვაწეობდა მცირე აზიაში, საიდანაც სავაჭრო გზით შემოვიდა კიდეც საქართველოში — ოძრხესა და სებასტოპოლისში. ანდრია მოციქულს სომხეთში რომ ემოღვაწნა, მას სავაჭრო გზა მცხეთაში მიიყვანდა.
აღსანიშნავია, რომ I-III საუკუნეთა საქართველოს სიდიადე და ბრწყინვალება (რასაც ყოველწლიურად ადასტურებს ახალ-ახალი არქეოლოგიური აღმოჩენა მცხეთის მიდამოებში და სხვაგან), ნაკლებად იყო ცნობილი ჩვენში. ამ მდგომარეობას უთუოდ იმან შეუწყო ხელი, რომ `ქართლის ცხოვრება~ არ ასახავს ამას, პირიქით, „ქართლის ცხოვრების“ თანახმად, იმდროინდელი ქართლი სომხეთის ზეგავლენის ქვეშ იმყოფებოდა. „ქართლის ცხოვრების“ ანალიზი უფლებას იძლევა ითქვას, რომ მისი „მეფეთა ამბავის“ ერთი ნაწილი დაწერილია, ხოლო დიდი ნაწილი რედაქტირებულია VI-VII საუკუნეებში. ამ დროს (VI ს.) საქართველო არ იყო თავისუფალი ქვეყანა, გაუქმებული იყო ქართული სახელმწიფო და ჩვენში სპარსეთი ბატონობდა. სპარსეთი კი მონოფიზიტებს უჭერდა მხარს და ამიტომ სომხურ ეკლესიას აბატონებდა ამიერკავკასიის (და მათ შორის საქართველოს) ქრისტიანებზე, რაც სომხური ორიენტაციის წრეებს საშუალებას მისცემდა ესწორებინათ არა მარტო ქართული წმიდა წერილი სომხური რედაქციების მიხედვით, რაზედაც მიგვითითებს გიორგი მცირე თავის „გიორგი მთაწმიდელის ცხოვრებაში“, არამედ ქართული ისტორიული ქრონიკები და მატიანეებიც.
გიორგი მცირე წერს – „ეგრეთვე დაღაცათუ პირველითგანვე გუქონდეს წერილნიცა და სარწმუნოებაO ჭეშმარიტი და მართალი, გარნა… შორის ჩუენსა დათესულ იყვნეს ბოროტნი იგი თესლნი სომეხთანი, გულარძნილნი და მანქანანი, და ამის მიერ ფრიად გუევნებოდა, რამეთუ ნათესავი ჩუენი წრფელ იყო და უმანკო, ხოლო იგინი რეცა მიზეზითა წესიერებისაითა, რეცა ცთუნებად გუაზმნობდეს და რომელნიმე წიგნნიცა გუაქუნდეს მათგან თარგმნილნი“.32 თარგმნილ ან რედაქტირებულ „რომელნიმე წიგნნში“, ჩანს, ქართული მატიანეებიც შედიოდა.
თანამედროვე გამოჩენილი ისტორიკოსი გ. მელიქიშვილი ამჩნევს „ქართლის ცხოვრებაში“ მოციქულთა ეპოქის შესაბამისი ამბების აღწერისას არმენოფილურ გავლენას, კერძოდ, წერს. „აშკარაა, რომ „ქართლის ცხოვრების“ მონათხრობს ამ ლაშქრობის შესახებ სომხური ტრადიცია უდევს საფუძვლად. ამაზე მიუთითებს აშკარა არმენოფილური ტენდენცია, რომელიც მონათხრობს წითელ ზოლად გასდევს“.33
„ქართლის ცხოვრებაც“ I ს. 70-80-იანი წლების ამბების გადმოცემისას, როგორც ვთქვით, აგრეთვე სომხურ ტრადიციას ეყრდნობა“.34
„ქართამის მეფობის აღწერისას ქართული წყაროები კვლავ ძველი სომხური ტრადიციიდან ამოდიან…“.35
„ყოველ შემთხვევაში აშკარაა, რომ ქართული წყაროს მოთხრობა დამოკიდებულია სომხურ ტრადიციაზე, რომელიც ყოველმხრივ არბილებს სომეხთა მიერ განცდილ მარცხს იბერიის მეფე ქართამთან ბრძოლაში“.36
VI-VII საუკუნეებში, როცა ხდებოდა ქართული წიგნების არმენოფილური რედაქტირება, ჩვენი ქვეყნის მპყრობელი ხოსრო I ანუშირვანი (551-579 წწ.) მფარველობდა სომხურ ეკლესიას და აძლიერებდა მას. ხოსრო II ფარვიზიც (591-628 წწ.) აძლიერებდა სომხურ ეკლესიას. ცნობილია, რომ ბიზანტიის იმპერატორ ჰერაკლე კეისრის ირანში ლაშქრობის დროს „დიდებულების ნაწილმა, რომელიც უკმაყოფილო იყო მონოფიზიტებთან შაჰის დაახლოებით, ხოსრო II ტახტიდან ჩამოაგდო და მოკლა“.37
სრულიად მართალნი ჩანან გიორგი მცირე და სხვა ძველი ქართველი მოღვაწეები, როცა წერენ ქართული წიგნების არმენოფილური რედაქტირების შესახებ.
ამით არის გამოწვეული ის, რომ მოციქულთა ეპოქის საქართველოს ბრწყინვალება და სიდიადე არ ასახა „ქართლის ცხოვრებამ“ და უცნობი დარჩა შემდეგი თაობებისათვის. ასე რომ, მოციქულთა ეპოქაში, I-II საუკუნეებში საქართველო იყო მაშინდელ მსოფლიოში სახელგანთქმული, ძლიერი სახელმწიფო, რომელზედაც გადიოდა გზები რომის იმპერიიდან აღმოსავლეთისა და ჩრდილოეთის ქვეყნებისკენ. ასეთ ქვეყანას მოციქულები გვერდს ვერ აუვლიდნენ თავიანთი მოღვაწეობის დროს.
იხილეთ წიგნი:
• საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია