ლეონტი მროველის მიხედვით, ქართლის სახელმწიფოში შედიოდა როგორც აღმოსავლეთი, ასევე დასავლეთ საქართველო.
ქართლის ცხოვრების მიხედვით, “დაიპყრა ალექსანდრე ყოველი ქართლი … დაუტევა ქართლს ერისთავად აზონ”, “აზონ… დაიპყრა ქართლსა ზედა ეგრისიცა”.
განძის პოვნით დაიმედებულმა ფარნავაზმა, ეგრისის მთავარს ქუჯის მისწერა — “ვიყვნეთ ჩვენ ძმა და ვიხმაროთ ჩვენ ხუასტაგი იგი ორთავე. გამოვუჩნდეთ ჩუენ მტრად აზონ ერისთავს”.
აზონს დაპყრობილი ჰქონდა როგორც აღმოსავლეთი, ასევე დასავლეთ საქართველო. ამიტომაც, გახარებულმა ქუჯიმ მისწერა ფარნავაზს — “ხუასტაგითა შენითა განგიმრავლე სპანი შენნი, ვიდრე გამოვჩნდეთ მტრად აზონისა, მაშინ განიხარონ ყოველთა ქართველთა…”
აზონ იყო “კაცი ძნელი და მესისხლე”. ის დაპყრობილ სამეგრელოშიც “მოწყვედდა” ადგილობრივ მოსახლეობას, ამიტომაც აზონის დამარცხებით მეგრელებიც გაიხარებდნენ. ამ მიზეზის გამო, ქუჯის ფარნავაზისთვის თითქოსდა ის კი არ უნდა მიეწერა, რომ “გამოვჩნდეთ მტრად აზონისა და განიხარონ ყოველთა ქართველთაო”, არამედ უნდა მიეწერა: გამოვჩნდეთ მტრად აზონისა, მაშინ განიხარონ ყოველთა ქართველთა და მეგრელთაო, მაგრამ ქუჯი მეგრელებს არ ახსენებს, თუმცა, მეგრელები დაპყრობილი ჰყავდა აზონს. რატომ?
ცხადია, ქუჯი მეგრელებს არ ახსენებს იმიტომ, რომ მათ გულისხმობს “ყოველთა ქართველთაში”.
ჩანს, ფარნავაზის დროს “ყოველთა ქართველთაში” იგულისხმებოდა არა მარტო აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა, არამედ დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობაც.
ამის შემდეგ ფარნავაზი გადადის დასავლეთ საქართველოში, ქუჯისთან. ქუჯიმ მას უთხრა: “შენ ხარ შვილი თავთა მათ ქართლისათა და შენ გმართებს უფლობა ჩემი”.
“შენ ხარ უფალი ჩვენი და მე ვარ მონა შენი”.
რატომ მართებს “ქართლის თავთა” შვილს სამეგრელოს მეთაურზე უფროსობა? რატომ არის სამეგრელოს მეთაური მონა ქართლის მეთაურისა? ეს იმას ნიშნავს, რომ ქართლის თავი, ანუ ქართლის მეთაური ისტორიულად განიხილებოდა არა მარტო აღმოსავლეთ, არამედ დასავლეთ საქართველოს მეთაურადაც. აქედან ჩანს, რომ დასავლეთ საქართველო პოლიტიკურად ქართლია, თუმცა მას ეგრისი ჰქვია.
ფარნავაზმა “…დაიპყრა ყოველი ქართლი თYნიერ კლარჯეთისა” “შემდგომ მოვიდა კლარჯეთს და დაიპყრა კლარჯეთი და წარმოვიდა მცხეთად”..
ფარნავაზის მიერ დაპყრობილ “ყოველ ქართლში” შედის დასავლეთ საქართველო, მდინარე ეგრისწყლამდე, რადგანაც ამ მდინარემდე დასავლეთ საქართველოს მთლიანი ტერიტორია ფარნავაზს დაპყრობილი ჰქონია, ხოლო ეგრისწყალს იქითა ქვეყანა ქართლში, ანუ ფარნავაზის სახელმწიფოში არ შესულა:
“ხოლო ეგრისწყალს ქვემოთ დარჩა ბერძენთა, რამეთუ მკვიდრთა მის ადგილისათა არა ინებეს განდგომა ბერძენთა”.5 ე.ი. ეგრისწყალს “ზემოთა” ქვეყანა, ანუ ეგრისწყლის მარცხენა სანაპიროსთან მიმდებარე ქვეყანა არის ქართლი.
სად არის მდინარე ეგრისწყალი? უნდა ვიფიქროთ, რომ ის მიედინებოდა ეგროსის მიერ აშენებულ ქალაქ ეგრისთან ახლოს.
“ხოლო ამან ეგროს აღაშენა ქალაქი და უწოდა სახელი თYსი ეგრისი. აწ მას ადგილსა ჰქYან ბედია”.
ე.ი. ფარნავაზის სახელმწიფოში შედის ეგრისი – სამეგრელო და მთელი დასავლეთ საქართველო, გარდა ეგრისწყალს იქით მდებარე ქვეყნისა. ფარნავაზმა “დაიპყრა ყოველი ქართლი” – ეგრისი შედის “ყოველ ქართლში”.
პოლიტიკურად ფარნავაზის მიერ შექმნილ სახელმწიფოს ეწოდებოდა “ქართლი” ანუ “ყოველი ქართლი”, თუმცა, ამ ქართლში შედის “სხვადასხვა ქვეყნები”, მათ შორის “ეგრის-ეგური” და კლარჯეთი, მაგრამ ერთიან სახელმწიფოს ქართლის სამეფო ეწოდება.
ფარნავაზმა “ყოველი ქართლის” სამეფოს მხედრებად ანუ ჯარისკაცებად უცხოელები აღარ მიიღო, არამედ “ქართლოსიანნი” – “განამრავლა ყოველნი მხედარნი ქართლოსიანნი”. ფარნავაზის ცხოვრების ავტორი იმიტომ აქცევს განსაკუთრებულ ყურადღებას ამ ამბავს, რომ ფარნავაზის წინა ხელისუფლებას ძირითად სამხედრო ძალად მოწვეული ჰყავდა უცხოელები – არაქართველები.
აზონმა ამცნო სპათა მისთა, ვითარმედ: “ყოველმან ქართველთაგანმან, რომელმან პოვოს საჭურველი, მოკალთ იგი”, და ჰყოფდეს ჰრომნი იგი ესრეთ ქართველთა ზედა”.
ე.ი. აზონის სპა რომაელთაგან, ,,ჰრომთაგან” ყოფილა შედგენილი, შემდეგში “ათასი მხედარი რჩეული ჰრომთა ამათგანი… განუდგეს აზონს.” ასევე აზონს განუდგნენ ქართველნიც, გამოდის, რომ აზონის სპაში _ ჯარში, ყოფილან უცხოელნიც და ქართველნიც, მაგრამ ძირითადი ძალა უცხოელთა იყო.
ფარნავაზის „ყოველი ქართლის“ სამეფოს შექმნაში მონაწილეობა მიიღეს როგორც აღმოსავლეთ საქართველოს, ასევე დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობამ.
ფარნავაზი თავისი განძით გადადის დასავლეთ საქართველოში და იქ ქუჯის შემწეობით დაიქირავებს ჯარისკაცებს, ცხადია, ადგილობრივ მცხოვრებლებს. ქუჯი ეუბნება ეგრისში ჩასულ ფარნავაზს – „ნუ შურობ ხუასტაგსა შენსა, რათა განვამრავლნეთ სპანი“, ე.ი. შენი განძით ჯარი დავიქირაოთო. მართლაც, ეგრისშივე „განიმრავლნეს სპანი. ეგრისით შეკრბეს ურიცხუნი სპანი“.
ფარნავაზის პირველი ჯარი სწორედ დასავლეთ საქართველოში, ეგრისში შეკრებილი მხედრებისაგან შედგებოდა და ცხადია, ქართლის სამეფოს შექმნის შემდეგაც სამეფოს სპაში დიდი იქნებოდა ეგრისელ მხედართა რაოდენობა. მიუხედავად ამისა, ფარნავაზის ცხოვრების ავტორი წერს, რომ ფარნავაზმა „განამრავლნა ყოველნი მხედარნი ქართლოსიანნი“.
აქედან ცხადია, „ქართლოსიან“ მხედრებში ძირითადად იგულისხმება ეგრისელი მხედრები, ე.ი. ეგრისელიც ქართლოსიანად მიიჩნევა.
ფარნავაზ „მეფე იქმნა ყოვლისა ქართლისა და ეგურისა“. „ყოველი ქართლის“ სამეფოს შექმნაში თანაბრად მიიღოს მონაწილეობა როგორც დასავლეთმა, ასევე აღმოსავლეთმა საქართველომ. ქართლის სამეფოს შექმნა დაიწყო დასავლეთ საქართველოში – ეგრისში. აზონისგან როგორც აღმოსავლეთის, ასევე დასავლეთ საქართველოს განთავისუფლების შემდეგ იქმნება ერთიანი აღმოსავლურ-დასავლური ქართული სამეფო ყოველგვარი შინაგანი წინააღმდეგობის გარეშე, პირიქით, შინაგანი მონდომებით. ქუჯი კვლავ რჩება თავისი ქვეყნის, ეგრისის მეთაურად, მაგრამ მისი მეფე უკვე არის ფარნავაზი – მეფემ „მისცა ქუჯის ქუეყანა ეგრისწყალსა და რიონს შუა… ეგრისი და სვანეთი და დაამტკიცა იგი ერისთავად მუნ“.
ფარნავაზმა დასავლეთ საქართველოში ეგრისის ერისთავის გარდა დასვა მარგვეთის ერისთავი. მას დასავლეთ საქართველოში სულ ორი ერისთავი ჰყავდა (ამ ერისთავების გარდა ერისთავები იყვნენ: კახეთისა, ხუნანისა, სამშვილდისა, წუნდისა, ოძრხისა და კლარჯეთისა. ყველა ამ ერისთავს ჰყავდა ზედამხედველი ერისთავი ანუ შიდა ქართლის სპასპეტი, რომელსაც ემორჩილებოდნენ).
„ფარნავაზმა აღაშენა და განავსო ქართლი“. ცხადია, ქართლში იგულისხმება დასავლეთ საქართველოს საერისთავოებიც – ეგრისისა და მარგვეთისა. ფარნავაზი დროდადრო გადადიოდა დასავლეთ საქართველოში, „ჟამითი ჟამად მივიდეს ეგრისს“, „მოიკითხის მეგრელნი და კლარჯნი, განაგის ყოველი საქმე დაშლილი“.
ფარნავაზი მეგრელთა და კლარჯთა მეფეა.
„იყო განსუენება და სიხარული ყოველსა ქართლსა ზედა, მეფობისათYს ფარნავაზისსა და იტყოდეს ამას ყოველნი. `ვჰმადლობთ სუესა ჩუენსა, რამეთუ მოგუეცა ჩუენ მეფე ნათესავთაგან მამათა ჩუენთა და აღგYKადა ხარკი და ჭირი უცხოთა ნათესავთაგან“.
როცა ავტორი წერს, რომ იყო სიხარული ყოველსა ქართლსა ზედა, იგულისხმება მთელი საქართველო, დასავლეთიცა და აღმოსავლეთიც.
მთელი სამეფოს მოსახლეობა ამბობს: „მოგუცა ჩუენ მეფე ნათესავთაგან მამათა ჩუენთა“. ავტორის აზრით, მეგრელთა, ისევე როგორც სამეფოს სხვა კუთხეთა მცხოვრებთა თვალსაზრისით, მეფე მათი ეროვნებისა არის, მათი მამათა შვილია, მათი ნათესავია, ანუ მათი ეროვნებისაა. „აღგYKადა ხარკი და ჭირი უცხოთა ნათესავთაგან“ – უცხო ნათესავი ნიშნავს უცხო ერს, ე.ი. ქართლის მოსახლეობა ერთი ერისაა, ერთი ნათესავია, ერთი მამათა შვილებია, ხოლო სხვაა უცხო ნათესავი, უცხო ერი. ეროვნული იდენტობა გაცნობიერებულია.
ფარნავაზი ქართლოსის ნათესავია, ხოლო „ყოველი ქართლის“ მოსახლეობა – ქართლოსიანია, ნათესავით ქართველია – ქართლოსის ნათესავია.
„ფარნავაზ იყო პირველი მეფე ქართლსა შინა ქართლოსისა ნათესავთაგანი“.
„განავრცო ენა ქართული და არღარა იზრახებოდა სხუა ენა ქართლსა შინა თYნიერ ქართულისა“.
„ქართლის ცხოვრების“ მიხედვით, ალექსანდრე მაკედონელმა „დაიპყრა ყოველი ქართლი და მოსრნა ყოველნი იგი ნათესავნი აღრეულნი ქართლს მყოფნი და უცხონი იგი ნათესავნი მოსრნა… და დაუტევნა ნათესავნი ქართლოსიანნი“.
ფარნავაზის მიერ ეროვნული სახელმწიფოს შექმნის დროს უცხოელები აღარ ცხოვრობდნენ ქართლში. ისინი ალექსანდრეს გაუჟლეტია. ამის გამო ფარნავაზს გაუადვილდებოდა ერთიანი სახელმწიფო ენის შემოღება, მაგრამ როგორც აღნიშნული იყო, ფარნავაზის სახელმწიფოს შექმნაში თანაბრად მონაწილეობდა როგორც აღმოსავლეთი, ისე დასავლეთ საქართველო. სახელმწიფოში ერთიანი სახელმწიფო ქართული ენის შემოღებას ეგრისში უკმაყოფილება არ გამოუწვევია. მემატიანე აღნიშნავს, რომ ეგრისელები ისევე, როგორც სხვა კუთხის მცხოვრებნი, კმაყოფილნი და ბედნიერნი იყვნენ ფარნავაზის მეფობით. ამიტომ უნდა ვიფიქროთ, რომ მეგრული ენა იმ დროს ჯერ კიდევ არ იყო გამოყოფილი ქართული ენისგან, ან მასთან ძლიერ ახლოს იდგა. მართლაც, იმ ექვს ენათა შორის, რომლებიც თითქოსდა ფარნავაზის რეფორმამდე მის სამეფოში იხმარებოდა, მეგრული ენა დასახელებული არ არის.
ფარნავაზის შემდგომი მეფის, საურმაგის, სამეფოში შედის დასავლეთი საქართველო. ის საქართველოს მთიანეთში, ასახლებს ჩრდილო კავკასიიდან გადმოყვანილ მოსახლეობას. „დასხნა მთიულეთს დიდოეთიდან, ვიდრე ეგრისამდე, რომელ არს სვანეთი“.
VII მეფე ქართლისა ბარტომი უშვილოა, ის იშვილებს ქართამს, ეგრისის ერისთავის, ქუჯის ძმისწულს. ეგრისელი ქართამი – ფარნავაზიანია. სწორედ ამ მიზეზის გამო იშვილა ის ბარტომმა. „ესე ქართველთა სათნოებისათვის ექმნა ბარტომს, რამეთუ ქართველთა დიდი სათნოება აქუნდა ფარნავაზიანთა მიმართ“.
თვითონ ბარტომი იყო არშაკუნიანი, იშვილა ქართამ ფარნავაზიანი (დედის მხრიდან), რომელიც იყო ეგრისელი – მეგრელი.
X მეფე ადერკი. “ამან ადერკი დაიპყრა ყოველი ქვეყანა ქართლი და ეგრისი“. მთლიან სამეფოს ეწოდება „ყოველი ქვეყანა“. შედგება ქართლისა და ეგრისისგან. ერთიან სამეფოს კი ქართლის სამეფო ეწოდება. მის მეფეს „ქართლის მეფე“.
ანდრია პირველწოდებულმა იქადაგა ზემო ქართლსა და ეგრისში. „ხოლო ვითარცა ესმა მეფესა ადერკის მეგრელთაგან სჯულისა დატევება, განუწყრა და წარავლინა ერისთავნი მისნი და იძულებით კუალადვე მოაქცივნა მეგრელნი“…
ადერკის ეკუთვნის დასავლეთ საქართველო. მან თავისი სამეფო ორად გაუყო თავის შვილებს. ერთ შვილს – ბარტომს ერგო ეგრისი და მტკვრის ჩრდილოეთი ქართლი.
ქართლის სამეფოს საზღვრები მტკიცედ იყო დადგენილი და განსაზღვრული. ქართველ მეფეთა მთავარ მოვალეობას წარმოადგენდა ქართლის საზღვრების მტკიცედ დაცვა, ხოლო საზღვრის დარღვევის შემთხვევაში – „საზღვრის ძიების“ აუცილებლობა. მაგალითად, XII მეფენი ფარსმან და კაოს. მათ დროს სომხეთის მეფემ „მოუღო საზღვარი ქართლისასა ქალაქი წუნდა“. „ვერ იძებნეს მეფეთა ქართლისათა საზღვარი და მოკუდეს მწუხარებასა შინა დიდსა“.
მეფეების მიერ თავიანთი სამეფოს „საზღვრის ძიება“ აუცილებელია. ასევე იქცეოდნენ XIII მეფენი აზორკ და არმაზელ. ამათ „განიზრახეს ძიება საზღვართა ქართლისათა“.
ასევე ქართველთა და ოსთა ლაშქარმა დაამარცხა სომეხთა ლაშქარი და ტყვედ შეიპყრეს სომეხთა მეფის ძე. ოსებს სურდათ ტყვე მეფისწულის მოკვლა, ხოლო „ქართველთა დაიცვეს ცოცხლებით ძიებისათვის საზღვართა მათთასა“. ამ დროს ქართველთა მუდმივი ბრძოლა სომხების წინააღმდეგ გამოწვეული იყო სომეხთაგან მიტაცებული „საზღვრის ძიებით“. მართლაც, საზავო მოლაპარაკების დროს სომხებს გადასცეს დატყვევებული სომეხი უფლისწული, ხოლო სამაგიეროდ, „ამისათვის სომეხთა უკმოსცეს საზღვარი ქართლისა ქალაქი წუნდა და ციხე დემოთისა, ჯავახეთი და არტაანი“.
„და აღესრულნეს არზოკ და არმაზელი ნუგეშინისცემულნი დიდად, რამეთუ სიმხნითა მათითა უკუმოიხუნეს საზღვარნი ქართლისანი“.
რადგანაც ქართლის სამეფოს სახელმწიფოს საზღვრები მტკიცედ იყო განსაზღვრული და დადგენილი, ამიტომაც საზღვრების შიგნით მოქცეულ ეგრისზე ქართლის სტატუსის განხორციელებას დიდი მნიშვნელობა მიეცემოდა.
XV მეფე ფარსმან ქველის სამეფოშიც შედის ეგრისი. ფარსმან ქველის მოკვლის შემდეგ მისი სამეფო მირდატმა დაიპყრო. „დაიპყრეს ქართლი მირდატ და ერისთავმან სპარსთამან, ხოლო მეგრელნი დადგეს ერთგულებასა ფარსმანის ძისასა“.
ე.ი. დასავლეთ საქართველო ფარსმანის ძეს ემხრობა. დასავლეთ საქართველოს დახმარებით მან აღადგინა მეფობა ქართლში. მისი შვილი უკვე მეფეა „ყოველი ქართლის“ – „მეფობდა ესე ფარსმან ყოველსა ქართლსა ზედა“.
XVIII მეფის ამაზასპის დროს ჩრდილოეთიდან გადმოვიდნენ ოსები ქვეყნის დასაპყრობად. „მაშინ ამაზასპ მოუწოდა ყოველთა ერისთავთა ქართლისათა. და მოვიდეს ერისთავნი აღმოსავალისანი: ერისთავი კახეთისა, ერისთავი ხუნანისა, ერისთავი სამშილდისა და შემოკრბეს მხედარნი სპასპეტისანი და ვიდრე მოსლვადმდე დასავლეთისა ერისთავისა, მოვიდეს ოვსნი“…
ქართლის სამეფოში შედის „დასავლეთის საერისთავოები“. მემატიანის მიხედვით, „დასავლეთის საერისთავოებში“ შედის დასავლეთ საქართველოსა და კლარჯეთის საერისთავოები. მეფე ამაზასპი თავისი მესისხლეობისათვის „მოიძულეს… ერმან ქართლისამან“. ამის გამო განდგეს ერისთავნი დასავლეთისანი ხუთნი: ორნი ერისთავნი ეგრისისანი, ერთი ოძრხისა, ერთი კლარჯეთისა და ერთი წუნდისა“. მართლაც, პირველმა მეფემ ფარსმანმა დასავლეთ საქართველოში, ანუ ეგრისში დასვა ორი ერისთავი — ერთი საკუთრივ ეგრისისა და მეორე მარგვეთისა. ანუ დასავლეთ საქართველო ორ საერისთავოდ იყო გაყოფილი. ამ საერისთავოების მეთაურებისა და აგრეთვე წუნდის, ოძრხისა და კლარჯეთის ერისთავებისათვის შემდგომში დაურქმევიათ „ერისთავნი დასავლეთისანი“. ცხადია, მეფე ამაზასპის სამეფოში შედის ეგრისი. მეფე ამაზასპის წინააღმდეგ შეკრული კოალიციის ჯარები სწორედ დასავლეთ საქართველოდან გადმოვიდნენ შიდა ქართლში. „გარდამოვლეს გზა თაკუერისა და მოვიდეს ერისთავთა თანა ეგრისათა“.
XXIV მეფე მირიანი. „მეფობდა ესრეთ მირიან მცხეთით გაღმართ ქართლს, სომხითს, რანს, ჰერეთს, მოვაკანს და ეგრს“.
„და მეფობდა მირიან მუნ ქართლს, რანს, ჰერეთს და მოვაკანს და აქუნდა ეგრისიცა ვიდრე ეგრისწყლამდე“.
XXVII მეფე ვარაზ-ბაქარი. “დაიპყრეს ბერძენთა თუხარისი და ყოველი კლარჯეთი ზღვითგან არსიანამდე და დარჩა ვარაზ-ბაქარს ქართლი თvნიერ კლარჯეთისა და ჰერეთი და ეგრისი”. „ქვეყანა მათი საზღვარი ქართლისა მოსცა ვარაზ-ბაქარსავე.“
იხილეთ წიგნი:
• საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია