ილია მართალი ნ. მარის წინააღმდეგ

ილია ჭავჭავაძე ნ. მარს უწოდებს „სომხების პროფესორს, პატკანოვის ამქრის მწიგნობარს, პატკანოვის შეგირდობით თავმომწონეს, პატკანოვის გზაზე მდგარს“, რომელიც „დიდის რიხით იჭიმება, იბღინძება თვისის მეცნიერებით“.
„ბ-ნ მარს, ეხლანდელს სომხების პროფესორს პეტერბურგის უნივერსიტეტში, მე პატკანოვის შეგირდი ვარო, იძახის თავმოწონებით ბ-ნი მარი.ბ-ნი მარი, თუმცა პატკანოვისამებრ ოინებში ჯერ თავი არ უჩენია და ღმერთმაც ნუ ჰქმნას, რომ იჩინოს, – სხვაფრივ-კი იმის გზაზე დამდგარა და დიდის რიხით იჭიმება,ერთი აკაკისთან მისი საუბარი გადაათვალიერეთ და დაინახავთ, რარიგად იბღინძება თავისი მეცნიერებით, ბ-ნი მარი ჩვენს ენასაც კი სწვდა თავისის ბასრი ხმალითა.
ილია მართალი ქვათა ღაღადში წერს –
„ბ-ნი მარი, რომელიც ვითარცა დიდგულა მეცნიერი,ნუთუ ამისთანა ქედმაღალმა მეცნიერმა, როგორიცმარია, თითონ რამ ჰკითხოთ, მართალი არა სთქვა? და თუ არა სთქვა, რას გვემართლებოდა? რათ დაიქადა ასეთის გაბედულის რიხით, და თუ დაიქადა, რათ არ აასრულა ქადილი?
ილია ქვათა ღაღადში წერს, რომ პატკანოვმა „ლენორმანის გამონაკვლევი თავისის სახელით გაასაღა. ამ რიგად უკვე აღმოჩენილი ამერიკა აღმოაჩინა და დოინჯი შემოიყარა თავმოწონებისა.
როგორ მოგწონთ ამისთანა საქციელი? თქვენ თუ არ მოგწონთ, აბა ყური დაუგდეთ პატკანოვის ამქრის მწიგნობართა, რას ამბობენ ამ სხვისის ღვაწლის დამჩემებელსა და სხვის ნაცვამით დოინჯშემოყრილ პროფესორზე: “ყველაზე უდიდესი (капитальный) საისტორიო ღვაწლი პატკანოვისა” სწორედ ეს ღვაწლი არისო[13] . აკი “კაცსა მართალს, თუ მტყუანსა, კაცნივე შეატყობენო”. მიუქარავს ამ ანდაზის მთქმელსა. თუ მართლა “ყველაზე უდიდესი საისტორიო ღვაწლი” ესა ყოფილა პატკანოვისა, სხვა უმცირესი რაღა უნდა იყოს?
ეს სხვა მეცნიერსა ვკითხოთ, სახელდობრ ბ-ნ მარს, ეხლანდელს სომხების პროფესორს პეტერბურგის უნივერსიტეტში. მე პატკანოვის შეგირდი ვარო, იძახის თავმოწონებით ბ-ნი მარი.
მწურთნელის კარგად ხსენება მადლობელის გაუწვრთვნილისაგან მოსაწონია, მაგრამ ესეც-კი ურიგოდ არ არის ნათქვამი: “ცემა გმართებს გამზრდელისა, თუ ყრმა ჰნახო ავად ზრდილი”.
ბ-ნი მარი, თუმცა პატკანოვისამებრ ოინებში ჯერ თავი არ უჩენია და ღმერთმაც ნუ ჰქმნას, რომ იჩინოს, – სხვაფრივ-კი იმის გზაზე დამდგარა და დიდის რიხით იჭიმება, თითქო მაღლა ფრინველს არ გადაიჭრენს და დაბლა ჯინჭველას არ გაიტარებსო.
ერთი აკაკისთან მისი საუბარი გადაათვალიერეთ და დაინახავთ, რარიგად იბღინძება თავისი მეცნიერებით, რარიგად იბერება, რა სხვილ-სხვილად იხარჯება, რა დიდ-დიდ სწავლულებში თავსა სდებს.
ამ ბოლოს დროს ბ-ნმა გოლმსტრემმა[14] ამომავალ მნათობად დაგვისახა მეცნიერების ცაზედ და ამას იქით, უყურეთ, ცას ქუდად აღარ მიიჩნევს და დედამიწას ქალამნადა.
თუმცა ეს როგორღაც ჰგავს, კუმ ფეხი გამოჰყო, მეც ნახირ-ნახირო, მაგრამ ჩვენ რა გვენაღვლება? ჩვენ რა საქმე გვაქვს? კუმ თავისი იცოდეს, ჩვენ – ჩვენი.
ბ-ნი მარი, თუმცა პატკანოვისამებრ ოინებში ჯერ თავი არ უჩენია და ღმერთმაც ნუ ჰქმნას, რომ იჩინოს, – სხვაფრივ-კი იმის გზაზე დამდგარა და დიდის რიხით იჭიმება, სომხების კულტურა რომ უარ-ჰყონ, ნახევარი კულტურა ქართველებისა თქვენს ჭირს წაიღებსო, ამბობს ეს ახლად ამომავალი მნათობი მეცნიერებისა.
იქნება ესეც იყოს, არც აქ აუხირდებით, იმიტომ რომ ჩვენ სახეში სულაც არ გვაქვს ვიძიოთ, ქართველი სჯობია სომეხს, თუ სომეხი – ქართველს. ამაებზე საუბერი ბრიყვის საქმეა და ჩვენ შორს ვუვლით ამისთანა აბდაუბდას.
ჩვენ მარტო ამას ვჩივით, – როცა იმისთანა მეცნიერნი, როგორც ბ-ნი მარია, ამისთანაებს ღაღადებენ, საბუთი მაინც უნდა დაგვანახვონ.
ბ-ნი მარი ჩვენს ენასაც კი სწვდა თავისის ბასრი ხმალითა. ენის მრავალსიტყვაობა ერის მრავალაზროვნებას მოასწავებს, და როცა ისტორია ორს ენას ერთმანეთს მოახვედრებს, უფრო სუსტი და უძლური ენა ზედ-იჩნევს გავლენას უფრო წინწასულ და უფრო კულტუროვან ენისას.
ნუთუ ამ აზრით, ამ განზრახვით ბ-ნი მარი გვიცხადებს, რომ ქართულმა ბევრი სისტყვა სომხურისა მიითვისაო და ამით შორიდამ გვანიშნებს, – აი ერთი საბუთიც სომხების კულტურისა და ამ კულტურის ზედგავლენისა ქართველებზეო. ”ბანაკი, მუშაკი, სპეტაკი, ჟამი, ქალაქი, სენაკი, კარგი, წესი, მატიანე, პატივი, ჭეშმარიტი” და ბევრი სხვა სულ სომხური სიტყვებია ქართულში გადატანილიო[16] . ესეც იქნება მართალი იყოს, ხოლო ჯერ კიდევ ღმერთმა იცის – ეს სიტყვები სომხებისაგან მიუღიათ ქართველებს, თუ ქართველებისაგან სომხებს. ჩვენ აქ არც ერთის დამტკიცება გვინდა, არც მეორისა, ხოლო გვიკვირს ასეთი გადაწყვეტილად ლაპარაკი იქ, სადაც არავინ იცის, ჯერ რა გამოვა რისგან, და ბ-ნი მარმა რად ინება ასეთი ლაპარაკი? 15 პირიქით, თუ ლენორმანი სარწმუნო სწავლულია, თუ შეურყეველ ავტორიტეტად ცნობილია ამისთანაებში დიდებული, ლენორმანის სიტყვით, ლინგვისტი ეჟნ ბიურნეფი, რატომ ბ-ნი მარმა ამათ მაინც ყური არ ათხოვა, თუ დასაჯერად არა, ეჭვის გასაჩენად მაინც. ლენორმანი ამბობს – “სრულიად შესაწყნარებელია, რომ დიდი ნაწილი ამ (ქართულის) სიტყვებისა ეკუთვნის სპარსულს ენას და ქართულში შემოსულია შედარებით ახალ დროს არა საჭიროების ძალდატენებით, არამედ ისტორიის მოქმედებით. დანარჩენი ნაწილი-კი ქართულ სიტყვებისა უძველესის დროებისანი და ზედმიწევნით ქართულის თვისებისანი არიან, როგორც ეს დაამტკიცა ჩვენმა დიდებულმა ლინგვისტმა ეჟენ ბიურნუფმაო”.
უძველესნი დრონი ქართველობისა და მათის კულტურისა ასურულ ლურსმნულ ნაწერებშია მოხსენებული ჯერ კიდევ 1300 წელს ქრისტეს წინათ, როგორც ამას მერე უფრო ცხადად დავინახავთ, და სომხების ხსენება მეშვიდე საუკუნის დასასრულამდე ქრისტეს წინათ არც კი იყო. მაშ უფრო საგულვებელი არ არის, რომ სომხებს ქართველებისაგან შეევსოთ თიავისი სიტყვა-ნაკლულევანება, რაკი ამ საგანზე მივარდა საუბარი? თუნდ ესეც არ იყოს, თუნდ ყოველივე ეს სამაცდურო საგულებელიც იყოს და სხვა რამ ნიშანწყალი საბუთისა არ გააჩნდეთ-რა, სწავლული გატერიასი, მცოდნე ქართულ-სომხურისა, ხომ ცრუმეტყველი მეცნიერი არ არის. ამანაც-კი გამოსთქვა, რომ სომხურ ენის შინაგან თვისებას ნათლად ვერ მივუხვდი, მანამ ქართული ენა არ ვისწავლეო, რადგანაც სომხურის ენის ბევრი ძირკვები წმინდა ქართულ ელემენტისაგან სწარმოებენო და უქართულოდ იმათი ახსნა შეუძლებელიაო.
ლენორმანის და რაულსონის თქმული, რომ სომხების არმენიაში შემოსევამ (მეშვიდე საუკუნის დასასრულს) ბევრი ალაროდიული (ქართული) ჩანთქაო, საბუთს უმატებს გატერიასის ნათქვამს და ამაების გამო ბ-ნ მარსეჭვი მაინც უნდა შეჰპარვოდა, და არა ბრძანება გაეცა, ასე იყოს, როგორც მე მიამება და როგორც გაუწთვნელი ვარ ჩემის მწურთვნელისაგანო. მთელს ამ საუბარს ბ-ნ მარისას ერთ ქრთილადაც არ ვიყითით. ენის გამდიდრება სხვისა სიტყვებქითა ერს არ დაამდებლებს, თუ არ აამაღლებს, რუსული очар და ჩვენებური “ოჯახი” მონგოლური სიტყვაა, башка თათრულია, თუ სპარსული, სიტყვიდამ “ბაშჟ”, сакля – “სახლი” религiя, профессiя, поезiя, литература და ათასი სხვა მაგისთანა, სულ სხვა ენის სიტყვებია, – ამით მითამ რაო? ინგლისის ენაში თითქმის ნახევრი სიტყვები ფრანგულია, მოდით და წინ გადაუდგეს ან ენაწმინდა ქართული, ან ენაწმინდა სომეხი და დუჟინოს, – ჩვენ გჯობივართო. მართალია, ბ-ნს მარს მიზეზი სხვამ მისცა ამების ლაპარაკისა, მაგრამ უნდა სცოდნოდა, რომ ამებზე საბუარი წყლის ნაყვაა და სხვა არაფერი. ბ-ნი მარი სხვაფრითაც ირჯება, თითქო ჩვენზე გულმოსულია და ჯვარს იყრის. კარგა ხანია, რაც დაიქადა, რომ დამაცადეთ, ეგ თქვენი რაღაც “ვეფხის-ტყაოსანია”, – სულ თავზე დაგაფხრეწთო, ინგლისში ერთი მანუსკიპტრი მეგულება, იმას ვიპოვი და დაგიმტკიცებთ, რომ იქიდამ არის ეგ ნათარგმნი, ან გადმოღებულიო. ვაი ჩვენო თათმოსაწონებელო რუსთაველო! თურმე ქურდი ყოფილხარ და სომეხთა მეცნიერთამებრ სხვისი შენად გაგისაღებია! ჩვენ-კი რა დიდებულ კაცად მიგიჩნიეთ, შენს სახელს შევხაროდით!
ბ-ნი მარი, რომელიც ვითარცა დიდგულა მეცნიერი, შუბლზე ბუზსაც არ ისვამს, უბრალო სიკვდილისშვილი ხომ არ არის, ტყუილად დაიქადოს რამ და არ იცოდეს, რომ “ისარი და პირით სიტყვა, რა გასტყორცნაო, არ მობრუნედს”. დაიქადა და აკი… აი ის დღეა და ეს დღე, მას აქეთ შვიდი-რვა, თუ არ მეტი, წელიწადი გავიდა, – მაგრამ ქადილი 16 ქადილად დარჩა.
ბ-ნიმა მარმა კარგად იცის, – რა განძია ჩვენთვის “ვეფხისტყაოსანი”; კარგად იცის, – რა ბურჯია იგი ჩვენი თავმოწონებისათვის, ქვეყნად ხმის ამოღებისათვის. მაშასადამე, თუ თავში დასცხები ვისმე რამ უნდა, უკეთესი იქნება აქედამ დაგვცხოს, აქედამ შეგვინგრიოს ციხე-სიმაგრე ჩვენის სახელსია და თავმოწენებისა.
თუ არ ამან, სხვა რა გულთაძვრამ უნდა აგვიხსნას ეს ამისთანა თავდაუჭერავი მუქარა და ქადება მეცნიერებისა, ფსიხოლოგიურად რომ ჩავკუვირდეთ?
რა საკადრისია, კაცს ჯერ საბუთი არ ენახოს, არ გაეჩხრიკოს და არც იცოდეს, მართლა ამისთანა საბუთი არის სადმე თუ არა, აიღოს და მთელს ერს შეუგინოს მისი სამართლიანად სახელვანი კაცი, შეუბღალავოს იგი თითქმის წმიდათაწმიდა, რომელსაც შვიდას-რვაასი წელიწადია განუწყვეტლად შესტრფის და შეჰხარის, შეურყიოს ძირი იმ დიდებულს სახსოვარს, რომელსაც მთელმა ერმავე შიგ ჩაატანა თავისი ცრემლი და თავისი სიხარუალი, შიგ ჩაახვია თავისი სული და გული, შიგ ჩააწნა თავისნი უკეთესნი ფიქრნი, ზრახვანი, გრძნობანი!.. რა საკადრისია! კიდევ ვიტყვით: ამის საბუთი რომ ხელში ჰქონოდა, ვინ რაღას ეტყოდა, მართალს წინ რაღა დაუდგებოდა! მაშინ თუმცა შევწუხდებოდით, მაგრამ მაინც პატივისცემითა და მოწილებით თავს მოვიხრიდით მართლის წინაშე. საქმე ის არის, რომ ჯერ საბუთი არ ენახა, და ან რას ჰნახავდა, როცა არ არის, და მაინც დაიქადა. მე ესე მომელანდაო, სიზმარში ვნახეო, რომ ინგლისში ამისი საბუთი არისო. თუ ეს მართლა სიზმარში მოლანდებული არ არის, მაშინ რა იქნა იგი ქადებული საბუთი? რამ ჩაყლაპა? თუ იგი საბუთი არ აღმოჩნდა, ის პატიოსანი და ყოვლად ღირსებული თვისება ჭეშმარიტის მეცნიერისა სადღაა, რომ სთქვას: შევცდი და ვინანიო. განა რომ “სოფლის ნადიმითა მჯდომელი სოფელსავეთვე ჭრელი”. განა რომ “ბუისგან ნუ გამოელი ბოლო-კარკაზის ბუდესა”. მოდით და გულზე ნუ მოხვალთ ამისთანა თავგასულ და შეუნანებულ საქციელისაგან! ვშიშობთ, მაგრამ მაინც ვეტყვით: ნუთუ ამისთანა ქედმაღალმა მეცნიერმა, როგორიცმარია, თითონ რამ ჰკითხოთ, მართალი არა სთქვა? და თუ არა სთქვა, რას გვემართლებოდა? რათ დაიქადა ასეთის გაბედულის რიხით, და თუ დაიქადა, რათ არ აასრულა ქადილი?
რა ანგარიშია, რა ჰლამის ხელიდამ გამოგვაცალოს ჩვენ ჩვენი საუნჯე და ამისათვის ცარიელ მუქარის და ქადილის დალაბრებული, პირგადაღეჭილი ხმალი მოგვიღერა. ვისთვის და რისთვის ირჯება, რომ ასე უსაბუთოდ გვეტანება და ხელიდამ გვაცლის ჩვენს “ვეფხის-ტყაოსანს”? ვის შერჭმია თვალში ეკლად ეს ქართველების ეროვნულ ღირსებისა და ვინაობის სახსოვარი, რომ ბ-ნი მარი აგრე თავზე ხელაღებულად იღწთის ამ ეკლის გამოღებისათვის? ყოველივე ეს თქვენ გამოიცანით და ჩვენ-კი დიდიხანია ვიცით, რომ “ხარი ხართან დააბი, ან ფერს იცვლის, ან ზნესაო”.