საჰლი
საჰლ იბნ სუნბატ ალ არმანი (IX საუკუნის I ნახ. – დაახ. 853) იყო არა „ჰერეთის მთავარი“, როგორც ამჟამად მას უწოდებს ქართული მხარე, არამედ ხაჩენ-რან-კამბეჩან-შაქის მთავარი.
მისი მმართველობის დროს დიდად გაძლიერდა არა ჰერეთი, როგორც წერენ, არამედ აღიშნული ხაჩენ-რან-შაქის სამთავრო.
„822 წელს საჰლი თავის ვაჟთან, ადარნერსესთან (ატერნერსეჰ) ერთად შეიჭრა მარჯვენა ნაპირის ალბანეთში, დაამარცხა ამ უკანასკნელის მმართველი, მიჰრანიდი ვარაზ-თრდატი, ამოჟლიტა მიჰრანიდთა საგვარეულო და მიითვისა მათი ტიტული ,,რანთა მეფე“.საჰლი ფორმალურად არაბთა ვასალად ცნობდა თავს და მხარს უჭერდა სახალიფოს პოლიტიკას ამიერკავკასიაში. 837 წელს გორისის ციხეში (თანამედროვე ყარაბახის ტერიტორიაზე) მან შეიპყრო და არაბებს გადასცა ალბანეთში ხურამიტული აჯანყების ხელმძღვანელი ბაბექი.”
ხალილ ისიდის ძის არაბული ჯარი ჰერეთ-რან-არცახის მეფე საჰლ იბნ სუნბატ ალ-არმანის დასახმარებლად შემოიჭრა კახეთში 839–841 წლებში. საქმე ის იყო, რომ საჰლ სმბატიანს 839 წელს არაბთა ხალიფამ მიანიჭა „არმენიის, ივერიისა და არანის მეფის“ წოდება მოვსეს კალანკატუაცის ცნობით. ამ დროისათვის ის უკვე ფლობდა არცახსა და არანს, მაგრამ არ ფლობდა ივერიას. მისთვის ივერიას წარმოადგენდა მეზობელი კახეთის სამთავრო. კახეთის დაპყრობის შემთხვევაში მისი იურიდიული ტიტული „ივერიის მეფე“ რეალობად გადაიქცეოდა. მის დასხმარებლად ხალილ იზიდის ძის ლაშქარი შეიჭრა კახეთში, მაგრამ არაბთა ამ დიდმა ლაშქარმა ვერ შეძლო კახეთის სრული დაპყრობა, მან მხოლოდ გავაზამდე მიაღწია და დაიპყრო კახეთის მიწები გიშისწყლიდან გავაზის ხაზამდე. გავაზთან არაბული ლაშქრის წინსვლა ქართულმა ჯარმა შეაჩერა – „შეებნეს გარდაბანელნი, გავაზს; და გააქციეს ხალილ,“- წერს“ მატიანე ქართლისა“.
ადარნერსე (ადარნასე)
საჰლის ძე ადარნასე 1 (დაახ. 853-დან – დაახ. IX ს. III მეოთხედი) იყო არა „ჰერეთის მთავარი“, როგორც წერენ, არამედ თავისი მამის მემკვიდე. მისი მამის დიდ სამთავროში შაქის ჰერეთი მხოლოდ ერთი მცირე ოლქი იყო.
გრიგოლ ჰამამი
მით უფრო „ჰერეთის მთავარი“ არ იყო გრიგოლ ჰამამი (დაახ. IX ს. IV მეოთხედი – 897, მეფე 893 წლიდან). ის ფლობდა ძალზე დიდ სამთავროს – ხაჩენს, რანს, კამბეჩანს და შაქის ჰერეთს.
მის დროს იწყება არა „ჰერეთის ახალი გაძლიერება“, როგორც წერენ, არამედ აღნიშნული ხაჩენის სამთავროსი. სამთავროს შემადგენლობაში ამ დროისათვის შედის მარჯვენა ნაპირის ალბანეთის ნაწილი.
„გრიგოლ ჰამამმა დაიპყრო კახეთის ტერიტორიის ნაწილიც და 893 წელს მეფედ ეკურთხა“.
ადარნასე პატრიკი
მხოლოდ ადარნასე მე-2-ს, პატრიკს შეიძლება ეწოდოს „ჰერეთის მეფე“ (დაახ. IX ს. I მეოთხედში), რადგანაც მის დროს შაქის ჰერეთმა აღიდგინა სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტი და გათავისუფლდა ხაჩენის სამთავროს ბატონობისაგან.
ამის მიზეზი იყო ის, რომ გრიგოლ ჰამამის გარდაცვალების შემდეგ მისმა ხუთმა ვაჟმა ერთმანეთთან ომი დაიწყო მამის მემკვიდრეობისათვის, საბოლოოდ მათ ხაჩენის დიდი სამთავრო ერთმანეთს შორის გადაინაწილეს.
საბოლოოდ, ზემო ხაჩენი და ქვემო ხაჩენი სხვადასხვა ძმას ერგო, ხოლო შაქის ჰერეთი კამბეჩანთან ერთად _ ადარნასე მე-2-ს.
ეს უკანასკნელი ძლიერი მმართველი გამოდგა, მან გააგრძელა მამის გზა და ცდილობდა დაპყრობილი სამხრეთ კახეთი კვლავ შაქის ჰერეთში დარჩენილიყო.
სამხრეთ კახეთის გათავისუფლებისათვის მას ებრძოდნენ კახეთის ქორეპისკოპოსი და აფხაზთა მეფე კონსტანტინე, მაგრამ სამხრეთ კახეთი (ტერიტორია გიშისწყლიდან (ალჯანჩაიდან) ვიდრე გავაზ-ილტოს ხაზამდე) კვლავ დარჩა შაქის ჰერეთის შემადგენლობაში.
ადარნასე მე-2 სახელგანთქმულია იმით, რომ მისმა, ანდა მისი ძის მეუღლემ (ქვრივმა) წმ. დინარამ და მათმა შვილმა იშხანიკმა შაქის ჰერეთის მოსახლეობას აღუდგინა ქართულენოვანი ღვთისმსახურება და დაუბრუნა დედაქართული ეკლესიის წიაღს.
ამიტომაც ქვემოთ აღნიშნული ქართველი ისტორიკოსების განცხადება არასწორია, რომ თითქოსდა, „მის დროს სამეფო განიცდის აგრესიას კახეთისა და აფხაზეთის მხრიდან. 915–918 წლებში, კახეთის ქორეპისკოპოს კვირიკე I-სა და აფხაზთა მეფე კონსტანტი III-ის გაერთიანებული შემოსევის შედეგად ჰერეთმა დაკარგა არიშის, გავაზნისა და ორჭობის ციხეები“.
სინამდვილეში კი, კახეთის ქორეპისკოპოსი და აფხაზთა მეფე კი არ შეესივნენ ჰერეთს, არამედ ისინი იბრძოდნენ სამხრეთ კახეთის გასათავისუფლებლად, რადგანაც ჯერ კიდევ რან-ხაჩენის მთავარმა საჰლ სმბატიანმა არაბ სარდალ ხალილ ისიდის ძესთან ერთად დაიპყრო სამხრეთ კახეთი გიშისწყალ-ალიჯანჩაიდან ვიდრე გავაზ-ილტოს ხაზამდე. აი, ამ დაპყრობილი მიწის გასათავისუფლებლად იბრძოდნენ ისინი.
ლიტ.:
მ. ლორთქიფანიძე, ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანების ისტორიიდან, მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის, 1954, N 31.
თ. პაპუაშვილი, რანთა და კახთა სამეფო, თბ., 1982.
იშხანიკი
იშხანიკი, ადარნასე მე-2-ის, ანდა მისი ძის ძე (შვილიშვილი), როგორც სახელმწიფო მოღვაწე აგრძელებდა წინაპრების პოლიტიკას დაპყრობილი სამხრეთ კახეთის მიმართ. როგორც აღინიშნა, მისმა წინაპრებმა დაიპყრეს სამხრეთ კახეთი გიშისწყალ-ალიჯანჩაიდან ვიდრე გავაზის ხაზამდე. ამ დაპყრობილი კახური მიწების გასათავისუფლებლად იბრძოდენენ ქართველი მეფე-მთავრები, მათ პირველ ეტაპზე წარმატებას მიაღწიეს, მაგრამ იშხანიკმა „დაიბრუნა კახეთის ქორეპოსკოპოს კვირიკე I-სა და აფხაზთა მეფე კონსტანტი III-ის მიერ ადარნასე პატრიკისათვის წართმეული ციხესიმაგრეები“.
იშხანიკი სახელოვანია იმით, რომ არ ჩაახშო თავისი ხალხის ხმა, რომელიც ილტვოდა წმიდა მართლმდიდებელი სარწმუნოების აღდგენისაკენ.
ხალხის სწრაფვის აღსრულების უძნელესი საქმე თავის ხელში აიღო იშხანიკის დედამ, წმიდა დინარა დედოფალმა, საბოლოოდ, შაქის ჰერეთმა უარყო მონოფიზიტობა და დაუბრუნდა დედაქართული ეკლესიის წიაღს. იშხანიკის შთამომავალი ყოფილა გაგიკი, რომელიც იშვილა კახეთის დიდმა ქორეპისკოპოსმა კვირიკემ და ამით სათავე დაედო კახეთ-ჰერეთის გაერთიანებულ სახელმწიფოს.
იოანე სენექერიმი
იოანე სენექერიმი(დაახ. X ს. II მეოთხედი) არ იყო იშხანიკის ძე, არამედ ის იყო ფარისოსის მეფე, ამიტომაც არ შეიძლება, რომ მას „ჰერეთის მეფე“ ეწოდოს.
ფარისოსს უწოდებენ ჩრდილოეთ არცახსა და მთიან უტიკს, მისი მეფე იყო იოანე სენექერიმი დაახლოებით 958 წლიდან. ის იყო სააკ სევადის ძე, გრიგოლ ჰამამის შვილიშვილი.
მან ფაქტობრივად აღადგინა ბაბუის, რან-ხაჩენ-ფარისოსის დიდი სამთავრო, რომლის მხოლოდ ერთი ნაწილი იყო შაქის ჰერეთი. შესაბამისად, იოანე სენექერიმის დროს შაქის ჰერეთმა კვლავ დაკარგა სუვერენიტეტი და ისევ მონოფიზიტი მმართველების ხელში აღმოჩნდა.
მის აღდგენილ დიდ სამთავროს („ალბანეთის სამეფოს“) საერთაშორისო აღიარებაც მოუპოვებია „სპარსთა მეფისა“ და ბიზანტიის მიერ და მას კვლავ დაუპყრია სამხრეთ კახეთი (გიშისწყლიდან გავაზამდე).
იმ მიზეზის გამო, რომ მეზობლები კახეთს წანარეთს უწოდებდნენ, იოანე სენექერიმს სამხრეთ კახეთის ფლობის გამო „წანართა მეფეც“ ერქვა.
სამხრეთ კახეთის გასათავისუფლებლად დიდად იღწვოდნენ ქართველი მეფეები, თვით შაქის ჰერეთსაც გათავისუფლება ესაჭიროებოდა, რადგანაც იოანე სენექერიმის დროს ის კვლავ სომხური სამთავროს (ფარისოსის) შემადგენლობაში აღმოჩნდა,ამ მიზნით შევიდა 1008 წელს შაქის ჰერეთში მეფე ბაგრატ მე-3 (975–1014).
ეს იყო დიდი ხსნა და შვება შაქის ჰერეთისა, მით უფრო, სამხრეთ კახეთის მოსახლეობისათვის. მათ კვლავ მოიპოვეს სარწმუნოებრივი აღმსარებლობის თავისუფლება, რამაც საფუძველი დაუდო მათ პოლიტიკურ გაერთიანებას კახეთის ასევე მართლმადიდებელ მოსახლეობასთან. წარმოიქმნა კახეთ-ჰერეთის გაერთიანებული სახელმწიფო, რომელსაც „რანთა და კახთა სამეფო“ დაერქვა.
„რანთა მეფის“ ტიტულის გამოყენება შაქის ჰერეთის მმართველთა მიმართ გამოიწვია იმან, რომ ეს ტიტული (რანთა მეფე) ჯერ კიდევ საჰლ იბნ სუნბატ ალ არმანმა მოიპოვა ხალფას მიერ, მის შემდეგ კი ის შაქის მმართველების კანონიერი მემკვიდრეობითი ტიტული გახდა, ამიტომაც შაქის ჰერეთისა და კახეთის გაერთიანების შემდეგ მისმა მმართველებმა გაითავისეს და დაიმკვიდრეს „რანთა და კახთა მეფის“ ტიტული.