ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ საუკუნეთა მანძილზე გამოთქმული იყო ორი განსხვავებული თვალსაზრისი. პირველის მიხედვით, ქართული ეკლესია დააფუძნა იერუსალიმიდან ჩამოსულმა წმიდა მოციქულმა ანდრია პირველწოდებულმა და ამიტომაც ის ავტოკეფალური იყო დაფუძნებისთანავე, I-II საუკუნეებიდანვე, ისევე, როგორც ყველა სხვა მოციქულის მიერ იმ დროისათვის დაარსებული ეკლესიები მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში.
აღნიშნული თვალსაზრისი, რომ ქართული ეკლესია დაარსებისთანავე ავტოკეფალური იყო, საქართველოში გაბატონებული იყო შუა საუკუნეებში და თავისი განსაკუთრებული გამოხატულება ჰპოვა წმიდა გიორგი მთაწმიდელის პასუხში ანტიოქიის პატრიარქთან კამათის დროს, 1054-1056 წლებში. თვალსაზრისს ანდრია პირველწოდებულისა და სხვა მოციქულების, აგრეთვე II-III საუკუნეებში რომის იმპერიიდან ჩამოსული ქრისტიანი მისიონერების მიერ საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელებისა და მათ მიერ ეკლესიის დაფუძნების შესახებ მხარს უჭერს ქართული, ბერძნული, ლათინური და სხვა წყაროები. II-III საუკუნეებში კი, თითქმის IV საუკუნის მიწურულამდე, იმ დროის მსოფლიო ეკლესიაში არსებული კანონების თანახმად, ყოველი საეპისკოპოსო და საეკლესიო “სამთავრო” ავტოკეფალური იყო, განსაკუთრებით კი იმპერიის საზღვრებს გარეთ “ბარბაროსთა” ქვეყნებში არსებული საეკლესიო “სამთავროები” და საეპისკოპოსოები.
მეორე თვალსაზრისს _ V-XI საუკუნეებში ქართული ეკლესიისათვის ავტოკეფალიის მინიჭების შესახებ _ ძალზე სუსტი საბუთები აქვს. ბ. ლომინაძე წერს: “ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის დასაბუთებისას ისტორიულ ცნობათა სიმცირის გამო ძველი და თანამედროვე მკვლევარები უმთავრესად ამოდიან ვახტანგ გორგასლის დროინდელი საქართველოს საგარეო და საშინაო პოლიტიკური ვითარებიდან, რომელიც ქვეყნის მესაჭეს შესაძლებლობას აძლევდა ეძია ეკლესიური დამოუკიდებლობა და მიეღწია მისთვის”.
თვალსაზრისი, რომლის თანახმადაც ქართულ ეკლესიას ავტოკეფალია მიენიჭა V-XI სს-ში, ძირითადად ეფუძნება ქართველი მოღვაწის, ეფრემ მცირის თხზულებას, ასევე ბალსამონის ერთი ცნობის თავისებურ გაგებას. ივანე ჯავახიშვილმა საგანგებოდ გამოიკვლია ქართული ეკლესიის უფლებრივი დამოკიდებულებისა და თვითმწყსობის და წესების შესახებ არსებული თეორიები და გამოთქვა ასეთი აზრი:
“პროფ. ნ. მარი, უეჭველია, მართალია აგრეთვე, როდესაც ამტკიცებს, რომ ქართული ეკლესიის ანტიოქიის პატრიარქისაგან უფლებრივი დამოკიდებულების შესახებ არავითარი ძველი სანდო ცნობები არ მოიპოვება. მაგრამ ამის თქმა გადაჭრით მხოლოდ IX-XI სს-ის შესახებ შეიძლება, უძველეს ხანისათვის კი ჯერ მეტად მცირე წყაროებია მკვლევარის ხელთ, რომ ამ საკითხის ასე თუ ისე გადაჭრის უფლება ჰქონდეს”.
როგორც ზემოთ მოყვანილიდან ჩანს, ივანე ჯავახიშვილის აზრით, უძველეს დროს (IX საუკუნემდე მაინც) ქართული ეკლესიის ანტიოქიის პატრიარქზე უფლებრივი დამოკიდებულების შესახებ ძველი სანდო ცნობები არ მოიპოვება და ამიტომაც ძნელია დაბეჯითებით მტკიცება იმისა, რომ ქართული ეკლესია ანტიოქიის ეკლესიის იურისდიქციის ქვეშ იმყოფებოდა (მაგრამ აქტიური ურთიერთობა ჰქონდა ამ ეკლესიასთან).
ივ. ჯავახიშვილის თანახმად, ქართული ეკლესია არც იერუსალიმისა და არც სომხური ეკლესიის იურისდიქციის ქვეშ არ ყოფილა.
“ამასთანავე ნ. მარისაგან წამოყენებული დებულებისათვისაც, რომ ქართული ეკლესია უფლებრივად იერუსალიმის საპატრიარქოსაგან უნდა ყოფილიყო დამოკიდებული, VII საუკუნის დამდეგის კYრიონ კათალიკოსის ეპისტოლის გარდა, რომელშიაც მხოლოდ იერუსალიმის მამამთავრის ავტორიტეტია გამოყენებული დოგმატური უთანხმოების გადასაწყვეტად და თანაც აღნიშნულია, რომ გრიგოლ განმანათლებელმა იერუსალიმის აღსარება მოიტანა, სხვა არავითარი საბუთი არ არსებობს. წმიდა ნინოს შატბერდული ცხოვრების ცნობა, როგორც ცნობილია, მერმინდელსა და ტენდენციურ ჩანართსა და ნატყუარ შენათხზსაც წარმოადგენს. ამიტომ მისი დამოწმება არ შეიძლება. ამნაირად, არც იერუსალიმის პატრიარქისგან დამოკიდებულების დამადასტურებელი, უეჭველი დასაყრდენი ცნობა არ მოიპოვება. მაშასადამე, გვრჩება მხოლოდ დებულება ქართული ეკლესიის უძველეს ხანაში დვინის კათალიკოსისგან დამოკიდებულების შესახებ, რომელიც ასურული VI ს-ის ძეგლის ცნობაზეა დამყარებული. ვითარცა ძველი ცნობა, იგი განსაკუთრებული ყურადღების ღირსია… ასურული ჩანართი ცნობის საზღვრები უნდა უფრო მჭიდროდ შემოიზღუდოს: იგი არ შეიძლება 450 წლის უწინარესი იყოს, არამედ V ს-ის მე-2 ნახევრისა. მაშასადამე, ასურული ჩანართი ნაწყვეტი სრულებით სომხურ-ქართულ-ალბანური ეკლესიების უძველეს ხანას არ ეკუთვნის და აქ არავითარი ცნობა არ მოიპოვება კავკასიის ხუთი ქრისტიანი ერისათვის საერთო კათალიკოსის შესახებ. ამ ცნობით, არც ქართული ეკლესიის დვინის კათალიკოსისაგან დამოკიდებულების დებულება მართლდება.”
ივ. ჯავახიშვილის ზემოთ მოყვანილი აზრებიდან ჩანს, რომ I-IV საუკუნეებში და V საუკუნის შუა წლებამდე (ვახტანგ გორგასლის საეკლესიო რეფორმამდე) არ არსებობს დამადასტურებული საბუთები ქართული ეკლესიის იერარქიული დაქვემდებარებისა ანტიოქიის, იერუსალიმის ან სომხური ეკლესიებისადმი.
ივ. ჯავახიშვილი წერს: “ქართული ეკლესიის სომეხთა კათალიკოსისაგან უფლებრივი დამოკიდებულების დამცველებს საბუთად, როგორც გამოირკვა, მხოლოდ ორი ცნობა მოეპოვებათ: უძველესი ხანისათვის აგათანგელოს-ფაუსტოსისა და VI ს-ის დამლევისათვის იოანე კათალიკოსისა და უხტანესისა. ფაუსტოსის ცნობა დამოუკიდებელ მოწმობას არ წარმოადგენს, არამედ იმავე აგათანგელოსის თხზულებაზეა დამყარებული და გრიგოლ განმანათლებლის ცხოვრების არაბულის მსგავსი რედაქცია უნდა ჰქონდეს მას საფუძვლად, რომელშიაც გრიგოლი სომხების გარდა ქართველთა, ალბანელთა, აფხაზთა, თვით დურძუკთა და მასქუთთა გამაქრისტიანებლადაც არის გამოყვანილი. სწორედ ამ ორსავე ცნობაში მოხსენებული “მასქუთნი” საუკეთესოდ ამჟღავნებენ ფაუსტოსის მოწმობის ამ წყაროსა და სადაურობას. აგათანგელოსის სახელით ცნობილი ნაწარმოები კი, როგორც აღნიშნული გვქონდა, სახელნატყუარ VI საუკუნის ტენდენციურ თხზულებას წარმოადგენს, რომელშიაც ისტორიული სინამდვილის ნიშანწყალიც კი არ არის. ამ ცნობას ისეთივე ღირებულება აქვს, რა ღირებულებისაცაა ამავე აგათანგელოსის ცნობა გრიგოლის მთელი კავკასიის განმანათლებლობის შესახებ. ცხადია, ასეთ მოწმობაზე დამყარება არ შეიძლება.
ახლა განსახილველია იოანე კათალიკოსისა და უხტანესის ცნობები კYრიონის შესახებ… საბედნიეროდ, თანამედროვე მკვლევარს სრული საშუალება აქვს იოანე კათალიკოსისა და უხტანესის ამ ცნობათა სისწორე შეამოწმოს იმ მიწერ-მოწერის წყალობით, რომელიც “ეპისტოლეთა წიგნშია” დაცული. სწორედ ამ წერილიდან ჩანს, რომ სომეხთა ეკლესიის მესაჭე პატრიარქის წოდებულების მქონებელი არ ყოფილა… სხვანაირად არც შეიძლება ყოფილიყო, რადგან თვით მსოფლიო ეკლესიის პატრიარქებიც კი VII საუკუნემდე თავიანთ თავს იშვიათად თუ უწოდებდნენ პატრიარქს, არამედ მხოლოდ VIII-IX საუკუნეებში ხდება ეს სახელი ჩვეულებრივ წოდებულებად… კYრიონ კათალიკოსი რომ მართლაც სომეხთა კათალიკოსისაგან ყოფილიყო ხელდასხმული და ნაკურთხი, როგორც იოანე კათალიკოსი და უხტანესი ამბობენ, წარმოუდგენელია, რომ ეს გარემოება მაინც სომეხთა ეკლესიის მმართველი წრეების წარმომადგენლებს ან მხოლოდ თვით აბრაამს გამწვავებული კამათისა და მიწერ-მოწერის დროს მაინც არ წამოეყვედრებინოთ, ჩვენი ნაკურთხი ხარ და ასეთი უმადურობა კი გამოიჩინეო. ამასთანავე კYრიონი რომ სომეხთა კათალიკოსისგან იერარქიულ-უფლებრივად დამოკიდებული ყოფილიყო, აბრაამ კათალიკოსის მოქმედებაც ქართველთა კათალიკოსის წინააღმდეგ სხვანაირი იქნებოდა. აბრაამს შეეძლო კYრიონი გადაყენებულად გამოეცხადებინა. არაფერი ამის მსგავსი კი აბრაამის უკანასკნელ მრგვლივმოსავლელ ეპისტოლეში არ არის და ეგ გარემოებაც კათალიკოსის უფლებრივად დამოკიდებულების დებულებას მეტად სათუოდა ხდის”.
როგორც უკვე აღნიშნული იყო, ვახტანგ გორგასლის მიერ კათალიკოსობის დაწესებამდე ქართული ეკლესია იერარქიულად მსოფლიოს არც ერთ სხვა ეკლესიაზე დამოკიდებული არ ყოფილა. შემდგომ საუკუნეებში კი, კერძოდ, VI-X საუკუნეებში რამდენიმე მეზობელმა ეკლესიამ მოიწადინა და მოინდომა ქართული ეკლესია თავისი იერარქიული დაქვემდებარების ქვეშ მყოფად წარმოედგინა. კერძოდ, როგორც ბერძნები, ისე სომხები ზოგადად წერდნენ დაახლოებით ასე: მართალია, ქართული ეკლესია ამჟამად ავტოკეფალურია, მაგრამ წინათ ის ჩვენი ეკლესიის იერარქიული დაქვემდებარების ქვეშ იმყოფებოდაო. ასეა ეს როგორც სომხურ (“ეპისტოლეთა წიგნი”), ისევე ბერძნულ-ბიზანტიურ ზოგიერთ წყაროში (მაგ. “ანტიოქიურ ხრონოღრაფში”). მსოფლიო ეკლესია იმ დროისათვის ორ იდეოლოგიურ ბანაკად _ აღმოსავლურ-სომხურ-მონოფიზიტურ და ბერძნულ-ქალკედონიტურ ბანაკად იყო გაყოფილი, ორივე ერთმანეთის მოქიშპე ბანაკი ცდილობდა პრეტენზია განეცხადებინა ქართულ ეკლესიაზე.
ქართული ეკლესია სომხურზე იერარქიულად დამოკიდებული რომ არ ყოფილა არც I-V და არც VI-X საუკუნეებში, ეს გამოარკვია ივ. ჯავახიშვილმა. ბერძნული საპატრიარქოები VI-X საუკუნეებში შეეცადნენ ქართული ეკლესია იერარქიულად მათზე დამოკიდებულად წარმოესახათ, რასაც, კერძოდ, ასახვა უპოვია ანტიოქიაში შედგენილ “ხრონოღრაფში”, რომელიც თავის წყაროდ გამოიყენა ეფრემ მცირემ და ამით საფუძველი დაუდო შემდეგ საუკუნეებში მრავალ მცდარ შეხედულებას.
ეფრემ მცირემ ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ გამოთქვა თვალსაზრისი, რომელიც იმეორებდა ბერძნული წყაროებისას. “XI საუკუნის შუა წლებსა და მეორე ნახევარში ქართული ეკლესიის უფლებრივი მდგომარეობის საკითხი ბერძნული წყაროების მიხედვით იქნა შესწავლილი. ეფრემ მცირე თავის ცნობილ გამოკვლევაში, “უწყებაA მიზეზსა ქართველთა მოქცევისასა, თუ რომელთა წიგნთა შინა მოიKსენების”, სხვა საკითხთა შორის იმ პრობლემასაც შეეხო, “თუ ოდეს იწყეს თYთ Kელთდასხმად, ვითარმედ არა თYნიერ წესისა და ბრძანებისა”. ცნობა ამ საკითხის შესახებ მას უპოვია “ხრონოღრაფსა შინა ანტიოქიას აღწერილსა”… ამ ცნობის მიხედვით, ასე გამოდის, რომ VII საუკუნის დამდეგიდან მოყოლებული VIII საუკუნის შუა წლებამდის ქართულ ეკლესიასა და ანტიოქიის ეკლესიას შორის კავშირი შეწყვეტილი ყოფილა. ამ განცხადების თანახმად, საფიქრებელი ხდება, რომ მანამდე, VII საუკუნის დამდეგამდე, ქართული ეკლესიის საჭეთმპყრობელი ხელდასხმისათვის ანტიოქიაში მიდიოდა იქაურ პატრიარქთან”.
ამ “ანტიოქიურ ხრონოღრაფში” შემდეგი ყოფილა მოთხრობილი: VIII საუკუნის შუა წლებში ანტიოქიის პატრიარქ თეოფილაკტესა (745-751) და იმპერატორ კონსტანტინე სკორის (741-775) დროს იბერიიდან ანტიოქიაში ჩასულმა ორმა მონაზონმა განაცხადა, რომ ანასტას პატრიარქის შემდეგ (ალბათ, მოწამე ანასტასი II (602-610) მათ აღარ უკურთხებიათ იბერიის საყოველთაო ეპისკოპოსი (კათალიკოსი). თეოფილაკტემ მოიწვია ეპისკოპოსთა კრება, რომელმაც გამოსცა წერილობითი ნებართვა იმისა, რომ ამის შემდეგ იბერთა ეკლესიის ეპისკოპოსების მიერვე ხელი დასხმოდა იბერთა კათალიკოსს. იქვე აკურთხეს იბერთა ახალი კათალიკოსი.
ეს ცნობა მრავალ გაუგებრობას იწვევს მკვლევართა შორის. თუ ამ წყაროს ვენდობით, თვით VIII საუკუნის შუა წლებშიც კი ქართული ეკლესია ავტოკეფალური არ ყოფილა.
სინამდვილეში კი ამ “ანტიოქიური ხრონოღრაფის” ცნობა შეეხება არა მცხეთის საკათალიკოსო ეკლესიას, არამედ დასავლეთ საქართველოს ეკლესიას.
როგორც XVII საუკუნის ბერძენი პატრიარქების, იერუსალიმელი დოსითეოსისა და ხრისანფის აზრით, ისე ჩვენი თანამედროვე ქართველი მეცნიერის ვ. გოილაძის აზრით, ეფრემ მცირეს მიერ მოძიებული “ანტიოქიური ხრონოღრაფის” ცნობა შეეხება აფხაზეთის, ანუ როგორც ძველად დასავლეთ საქართველოს უწოდებდნენ, “ქვემო ივერიის” ეკლესიის ავტოკეფალიას.
მრავალ ბერძნულ წყაროში არის ასეთი ცნობა: “ივერიაში ორი ავტოკეფალური ეკლესიაა, ქვემო ივერიისა და ზემო ივერიისა”. “ზემო ივერიას” ბერძნები უწოდებდნენ აღმოსავლეთს, ხოლო “ქვემო ივერიას” “დასავლეთ საქართველოს”. და წყაროები გულისხმობენ ქართლისა და აფხაზეთის საკათალიკოსოებს.
“ანტიოქიურ ხრონოღრაფშიც” ეწერა არა “ქართლი”, არამედ “ივერია”, როგორც ეფრემ მცირის თანამედროვე ნიკონ შავმთელის სლავური თარგმანიდან ჩანს. ეფრემ მცირეს კი უთარგმნია სიტყვა “იბერია” და “ქართლი” დაუწერია.
მაშასადამე, “ანტიოქიურ ხრონოღრაფში” ეწერა: VIII საუკუნეში ივერიის ეკლესიას მიანიჭეს (ან ცნეს) ავტოკეფალია ანტიოქიაშიო. მართლაც, სწორედ VIII საუკუნეში დაარსდა, ქართული წყაროების თანახმადაც, აფხაზეთის ავტოკეფალური ეკლესია. სწორედ ამ ეკლესიას უწოდებდნენ ბერძნები “ქვემო ივერიის”, ან უბრალოდ ივერიის ეკლესიას.
საქმე შეეხება შავიზღვისპირა იმ ტერიტორიებს, რომლებიც VII საუკუნის დასაწყისში ჰერაკლე კეისარმა მოსტაცა საქართველოს. ეს ტერიტორიები თანდათან დაიბრუნა ერთ-ერთმა ქართულმა (აფხაზეთის) სახელმწიფომ მასზე საეკლესიო ავტოკეფალიის უფლებით (ეფრემ მცირის წყაროების უფრო დაწვრილებითი გამოკვლევა იხილეთ აქვე, პარაგრაფში “არასრული ავტოკეფალია”.) და მის ბაზაზე VIII საუკუნეში დასავლეთ საქართველოში დაარსდა აფხაზეთის საკათალიკოსო, რომელსაც ბერძნები “ქვემო ივერიის” ეკლესიას უწოდებდნენ.
მეორე საბუთი, რომლის მიხედვითაც ქართული ეკლესიის მიერ ავტოკეფალიის მიღებას ვარაუდობენ V-XI საუკუნეებში, ეს არის თეოდორე ბალსამონის ცნობა ქართული ეკლესიის მეთაურისთვის “არქიეპისკოპოსის” პატივის მინიჭების შესახებ. სინამდვილეში ის ცნობა, რომლიდანაც მოჰყავთ ზემოთ მოყვანილი აზრი, ფაქტიურად ასახავს ბალსამონის თვალსაზრისს იმის შესახებ, რომ IV საუკუნეში ქართული ეკლესია უკვე ავტოკეფალური იყო, რადგანაც ეს ცნობა არის კომენტარი 381 წელს შემდგარი II მსოფლიო კრების II კანონისა, იმ კანონისა, რომელიც აღიარებდა იმპერიაში არსებული ზოგიერთი ეკლესიისა და იმპერიის გარეთ “ბარბაროსების” ქვეყნებში არსებული ეკლესიების ავტოკეფალიას. ბალსამონმა იმიტომ დაურთო ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ მოხსენება II კრების II კანონის კომენტარს, რომ ეს კანონი მას როგორც ქართული, ისე სხვა პატარა ეკლესიების ავტოკეფალიის საფუძვლად მიაჩნდა. უნდა აიხსნას ისიც, თუ რატომ აყენებდნენ ეჭვის ქვეშ ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიას შემდეგი საუკუნეების ბერძენი ისტორიკოსები: მაკარიოსი, დოსითეოსი და სხვები.
ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს დაშლის შემდეგ (XV ს.), ყოველი ქართული სამეფოსა თუ სამთავროს მეთაური ცდილობდა თავის სამეფოში (სამთავროში) დამოუკიდებელი ეკლესია ჰქონოდა. ამ მიზნით იწვევდნენ იერუსალიმელ ან ანტიოქიელ ბერებსა და იერარქებს (ხანდახან პატრიარქებსაც კი), დიდი გასამრჯელოს ფასად მათ სთხოვდნენ დახმარებას თავიანთ სამთავროში მცხეთისგან დამოუკიდებელი ეკლესიის დასაარსებლად.
პირველ რიგში მოწვეული იერარქები შეეცადნენ, ამ მიზნით მოეპოვებინათ კანონიკურ-ისტორიული საბუთები. ვერც ანტიოქიასა და ვერც იერუსალიმში მათ ასეთი საბუთების მოძიება ვერ შეძლეს. ქართული წყაროების თანახმად, ამ მოქრთამულმა იერარქებმა საქართველოშივე დაიწყეს მათთვის გამოსადეგი საბუთების მოძიება. ისინი წინა საუკუნეთა ქართულ სიგელ-გუჯრებიდან და მატიანეებიდან კრეფდნენ ცნობებს. მათ მოუძიებიათ და მიუგნიათ მხოლოდ ეფრემ მცირის ზემოთ აღნიშნული თხზულებიდან ჩვენს მატიანეებსა და ხელნაწერებში გადასული ცნობებისათვის, ამიტომაც დაბეჯითებით უნდა ითქვას, მაკარიოსის, დოსითეოსისა და სხვათა ცნობები ქართული ეკლესიის უფლებრივი დამოკიდებულების შესახებ არის ეფრემ მცირის თხზულების თავისებური ინტერპრეტაცია. ხოლო როგორც აღვნიშნეთ, თვით ეფრემმა ცნობა აფხაზეთის (ქვემო ივერიის) შესახებ შეცდომით მცხეთის ეკლესიის ცნობად მიიჩნია.
ქართული ეკლესიის I-II საუკუნეებიდანვე ავტოკეფალიის შესახებ უნდა ითქვას: მართალია, იმ ქართველ ისტორიკოსებს, რომელნიც XX საუკუნის დასაწყისში იკვლევდნენ ქართული ეკლესიის ავვტოკეფალიის საკითხებს, არ სწამდათ ანდრია პირველწოდებულის საქართველოში ქადაგება (ამიტომაც წარმოუდგენლად მიაჩნდათ ქართული ეკლესიის არსებობა პირველ საუკუნეებში), მაგრამ რუსულ საეკლესიო წრეებში იმ დროს უკვე არსებობდა აზრი იმის შესახებ, რომ ქართული ეკლესია თავისი დაარსების დღიდანვე ავტოკეფალური იყო.
იმის გამო, რომ ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის დაწესების შესახებ, შეიძლება ითქვას, წყაროები თითქმის არ არსებობდა, მკვლევარებმა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალია დაუკავშირეს ეკლესიის მეთაურისთვის კათალიკოსის ტიტულის მინიჭებას. სინამდვილეში კი ეკლესიის ავტოკეფალია და მისი მეთაურის ტიტული განსხვავებული ცნებებია. მათ ერთმანეთთან არ აკავშირებდა ეფრემ მცირე. მაგალითად, ეფრემის თვალსაზრისით, IV საუკუნეში, დაარსებისთანავე, ქართული ეკლესიის მეთაურს უკვე ჰქონდა ტიტული კათალიკოსისა, თუმცა, ქართული ეკლესია იმ დროს, მისი აზრით, არა ავტოკეფალური, არამედ ანტიოქიის “საყდრის მომდგომი” იყო. ეფრემი წერს. “ეგრეთვე სახელიცა მივლინებულისა მის ეპისკოპოსისაO ესრეთ პოვნილ არს, ვითარმედ თYთ ევსტათი იყო ანტიოქელ პატრიაქი, რომელმან დაამყარა ეკლესიაA იგი მირიანის მიერ მცხეთას აღშენებული. და უკურთხა მათ კათალიკოსი მთავარეპისკოპოსი… ამიერ იცნობების ჟამი მოქცევისაA და ვითარმედ ანტიოქისა საყდრისა მომდგომ იყვნეს და მიერ Kელთდასხმულ იქმნებოდეს ქართლისა კათალიკოზნი”.
ეფრემის ეს განცხადება საფუძველს მოკლებულია იმ მიზეზის გამო, რომ იგი არ ასახელებს თავის წყაროს, გარდა ამისა, ამჟამად ცნობილია, რომ ქართული ეკლესიის მეთაურს “კათალიკოსი” ეწოდა არა IV, არამედ V საუკუნეში. გარდა ამისა, IV საუკუნეში არც ანტიოქიის ეკლესიის მეთაურს ჰქონდა “პატრიარქის” წოდება. თხზულებაში სხვა ამბების აღწერის დროს ეფრემი თავის წყაროებს ასახელებს, ხოლო ამ შემთხვევაში ამბობს “პოვნილ არს… თYთ ევსტათი იყო ანტიოქელ პატრიარქი” უნდა ვიგულისხმოთ, რომ ეფრემმა ძებნა და ბერძნულ წყაროებში მოიძია მხოლოდ სახელი ანტიოქიის ეკლესიის მეთაურისა IV საუკუნის 20-იან წლებში. ამ წყაროში, ჩანს, არ ეწერა ევსტათისა და ქართული ეკლესიის ურთიერთკავშირის შესახებ, ამიტომაც ეფრემმა წყარო არ დაასახელა.
როგორც აღვნიშნეთ, ეფრემი არ უკავშირებდა ტიტულ “კათალიკოსსა” და ავტოკეფალიას ერთმანეთს. ესენი ერთმანეთს მეცნიერებმა დაუკავშირეს XX საუკუნეში და ივარაუდეს, რომ ქართული ეკლესია მაშინ გახდა ავტოკეფალური, როცა მის მეთაურს ეწოდა “კათალიკოსი”, ე.ი. V საუკუნეში.
მართლაც, V საუკუნეში, ვახტანგ გორგასლის დროს, ქართულ ეკლესიაში მომხდარა დიდი ცვლილება, რეფორმა, რომელიც ცნობილი გამხდარა ანტიოქიის საპატრიარქოში და იქ მსჯელობის საგანი ყოფილა. შეიძლება, სწორედ ამის გამოძახილია თეოდორე ბალსამონის ცნობა, რომელიც წყაროში კი არ ამოუკითხავს ბალსამონს, არამედ სხვისგან მოუსმენია: “ამბობენ, რომ პეტრე თეოპოლისის (ე.ი. დიდი ანტიოქიის) პატრიარქის დღეებში იყო საკრებულო განსაზღვრება იმის შესახებ, რომ ივერიის ეკლესიები, რომლებიც მაშინ ანტიოქიის პატრიარქს ემორჩილებოდნენ, იყვნენ თავისუფალი და დამოუკიდებელი”.
როგორც აღვნიშნეთ, ეს ცნობა ბალსამონს წყაროში კი არ უნახავს, არამედ გადმოცემა გაუგონია. ამიტომაც ზოგიერთი მეცნიერი ფიქრობდა, რომ აქ ლაპარაკი იყო XI საუკუნის ანტიოქიის პატრიარქ პეტრეზე, მაგრამ სხვების თვალსაზრისით, აქ ლაპარაკია ანტიოქიის V საუკუნის პატრიარქ პეტრე ფულონზე.
ვახტანგ გორგასლის ღვაწლი ქართველი ერის წინაშე საუკუნეთა მანძილზე მოიხსენებოდა და დაუვიწყარი იყო. ვახტანგს ჩაუტარებია ძალზე დიდი რეფორმა ქართულ ეკლესიაში, რომელსაც ქართული ეკლესიისთვის მიუცია ის სახე და ის მიმართულება, რომელიც მას ამჟამად აქვს (კათალიკოსობა და პრობერძნული ორიენტაცია). ვახტანგ გორგასლის დროს სპარსეთი გაძლიერებული იყო და ის თანმიმდევრობით აუქმებდა ამიერკავკასიის ქვეყნების სახელმწიფოებრიობას, ასე მაგალითად, 428 წელს ირანელებმა სომხეთში მეფობა გააუქმეს, 463 წელს კი მეფობა გააუქმეს ალბანეთში.
ასეთ დროს მეფე ვახტანგ გორგასალმა, ქართული წყაროების თანახმად, შეძლო გაეთავისუფლებინა საქართველო სპარსელების ბატონობისგან. გარდა ამისა, გაათავისუფლა ბერძნების მიერ დაპყრობილი დასავლეთ და სამხრეთ საქართველოს მიწები.
ვახტანგმა გაათავისუფლა სრულიად საქართველო. ის მეცნიერები, რომელთაც დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს გაერთიანება შეუძლებლად მიაჩნიათ, არ ერწმუნებიან ქართული წყაროების ცნობებს, ამიტომაც ისინი ვახტანგ გორგასალს მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს მეფედ მიიჩნევენ.
დ. მუსხელიშვილმა ანალიზი გაუკეთა ბიზანტიურ და სომხურ წყაროებს და დაადასტურა “ქართლის ცხოვრების” მონაცემები, რომ ვახტანგი ერთიანი საქართველოს მეფე იყო.
ვახტანგ გორგასლის მიერ დაარსებული საკათალიკოსო მრავალი საეპისკოპოსოსაგან შედგებოდა. “ქართულ საეპისკოპოსოთა სისტემა ტერიტორიული განლაგების პრინციპით სრულიად ანალოგიური იყო ბიზანტიური წესისა. აქაც და იქაც საეკლესიო საზღვრები ემთხვეოდა სამოქალაქო-ადმინისტრაციულ საზღვრებს და ტერმინებიც საერო-ადმინისტრაციიდან გადავიდა საეკლესიოში. აღმოსავლეთის ეკლესია განსაკუთრებულად სავალდებულოდ ხდიდა სამოქალაქო-საერო დაყოფის გადაღებას საეკლესიოში, ასე რომ, ყოველ ცვლილებას საეროში შესაბამისი ცვლილებები უნდა მოჰყოლოდა საეკლესიოში” (ქალკედონის IV მს. კრ. კან. 13, 17 და სხვა).
“როგორც ჩანს, საქართველოს ერთიანობის ხანაში ვახტანგ გორგასლის დროს ვაკე,220 მარგვეთი და თაკვერი “მცხეთის იურისდიქციაში შედიოდა”, ჯერ მთავარეპისკოპოსის, შემდეგ კათალიკოსისა. მომდევნო ხანაში მთავარეპისკოპოსს მხოლოდ “ვაკე” შერჩა, ვიდრე XVI საუკუნემდე.” ბ. ლომინაძემ გაარკვია, რომ ვახტანგის დროს კათალიკოსი იყო პატრიარქის რანგისა და მას “მამამთავარი” ეწოდებოდა.
“…ვახტანგ მეფის დროის პირველი კათალიკოსი პეტრე იერარქიულად ისეთივე რანგისაა, როგორც კონსტანტინოპოლის პატრიარქი, ე.ი. მასზე მაღლა არავინ დგას, ის ისეთივე ავტოკეფალი არის, როგორც კონსტანტინოპოლის პატრიარქი… მაგ, “ქართლის მოქცევის” ქრონიკაში, პირველი კათალიკოსის, პეტრეს დადგენასთან დაკავშირებით იკითხება: “აქადგან იწყეს კათალიკოსთა მამამთავრობად, პირველი კათალიკოსი იყო პეტრე, ვახტანგ მეფისა ზე” (ქართული “მამამთავარი” პირდაპირი თარგმანია “პატრიარქის”). უფლებრივი მდგომარეობით ქართლის კათალიკოსი მიაჩნდათ ბიზანტიაში იმ დროს მოქმედი პატრიარქების ტოლად (აგრეთვე მაგ., მიქაელ მოდრეკილის ჰიმნები, წ.II, გამოსცა გ. გვახარიამ, გვ. 518-530, წ.III, გვ. 245; დიდი სჯულის კანონი, გვ. 372, 538; შატბერდის კრებული, გვ. 434 და სხვ.)
იხილეთ წიგნი:
• საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია