მიქაელ ბრეკის ცნობა ივერიის ეკლესიათა შესახებ

მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე

 

კავკასიაში ტერმინით „იბერია“ (ივერია) მოიხსენიებოდა სხვადასხვა ერთმანეთის მოსაზღვრე რეგიონი, უპირველეს ყოვლისა ფარნავაზის მიერ დაარსებული „ქართლის სამეფო“.

X-XI სს-ში იმპერატორ ბასილი ბულგართმმუსვრელის (976-1025) დროს იოანე სკილიცას (1040-1101) ცნობით „შიდა ივერია“ ერქვა საქართველოს მეფის გიორგი 1-ის (1014-1027) სამეფოს, რომელსაც სხვა წყაროებში აფხაზთა სამეფო ერქვა, რადგანაც მისი გული იმჟამად  დასავლეთ საქართველო იყო.

შიდა ივერიის ანუ აფხაზთა სამეფოს მოსაზღვრედ (მის სამხრეთით მდებარეობდა) ვრცელი რეგიონი, ტერიტორია  არზრუმიდან ანისის ჩათვლათ, რომელსაც ასევე ერქვა ივერია, ამ მიწაწყალს ბიზანტიელები ასევ უწოდებდნენ  „იმპერატორის ივერიას“,

ეს იყო სამხედრო-ადმინისტრაციული ერთელი „იბერიის თემი“ (θέμα ‘Ιβηρίας), რომელიც   ბიზანტიამ შექმნა დავით კურაპალატის „ქართველთა სამეფოს“ (იგივე ივერიის ანუ ტაოს სამეფოს) დაპყრობის  შემდეგ.

ანუ ერთიდაიგივე სახელი ივერია მე10- მე-11 სს-ში ერქვა რამდენიმე სხვადასხა პოლიტიკურ და გეოგრაფიულ ერთეულს,  ესენი იყვნენ – მცხეთის ივერია, შიდა ივერია ანუ აფხაზთა სამეფო, ტაოს იბერია და მის საფუძველზე დაარსებული იბერიის თემი.

ამ „ივერიებს“ (ოთხივე ამ ივერიას) გააჩნდათ თავიანთი მართლმადიდებელი ანუ ქალკედონიტური საეკლესიო სტუქტურები საკუთარი იერარქიითა და მრევლით., კერძოდ, აღნიშნულ საუკუნეებში არსებობდა ქართლის საკათალიკოსო, აფხაზეთის საკათალიკოსო და ტაოს  ივერიის საკათალიკოსო, ისინი იყვნენ ქართული საეკლესიო ერთეულები, ხოლო „იბერიის თემი“, ვითარცა დაპყრობილი ქვეყანა, შედიოდა კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში, კერძოდ კი ლაზიკის სამიტროპოლიტოში.

ოთხივე ამ ივერიის ეკლესიას ჰქონდათ საკუთარი საეკლესიო საბუთები. ამ ეკლესიების მიმართ გამოცემულ უცხოენოვან საბუთებში მათ ყველას ივერია ეწოდებოდა, ამიტომ, შემდგომ საუკუნეებში,  მოხდა ამ საბუთების ერთმანეთში აღრევა, და მკველევარებს გაუძნელათ მათი დიფერენციაცია.

მაგალითად ანტიოქიელ-იერუსალიმელი პატრიარქები, დოსითეოსი, ქრისანთი  და სხვები, აღმოსავლეთ საქართველოს ეკლესიას „ზემო იბერიისას“ უწოდებენ, ხოლო დასავლეთს-ქვემო იბერიას. ასევე სხვა მწელები, ბალსამონი მეორე მსოფლიო კრების მე-2 კანონს განმარტებისას ხმარობს ტერმინს „ეკლესიები ივერიაში“, ანუ ივერიაში რამდენიმე საეკლესიო ერთეული არსებობდა, ასევე, არსებობდა კიდევ ერთი ივერიული საკათალიკოსო, ეს იყო ქართველთა სამეფოს ანუ ტაოს საკათალიკოსო, რომელიც თავის იურისდიქციას უფრო ფართო მიწაწყალზე ახორციელებდა ბასილი 2-ის შემოჭრამდე.

ყველა ამ ივერიის ეკლესიებს არეთიანებდაათ საერთო სჯულისკანონი, საერთო სასულიერო გადწყვეტილებანი, საერთო საეკლესიო სამართალი, საერთო ქართულენოვანი ღვთისმსახურება, ერთი სიტყვით ისინი ერთობლიობაში შეადგენდნენ ერთ, საქართველოს წმიდა ეკლესიას, ის იყო  ქართველი მრევლის მომსახურე ერთინი ქართული ეკლესია, რამდენიმე საეკლესიო-ადმინისტრაციული ერთეულით, თავისი საკათალიკოსოებით.

ყველა მათგანს თავის ავტოკეფალიის ათვლის სხვადასხვა თარიღი ჰქონდა,

მაგალითად მცხეთის იბერიის საკათალიკოსო ანუ ზოგადად ქართული ეკელსია, გიორგი მთაწმიდელის  მტკიცებით იყო მოციქულთა მიერ დაარსებული ანუ იმთავითვე ავტოკეფალური იყო.

ქართული წყაროებით აფხაზეთის ანუ ქვემო ივერიის საკათალიკოსო დაარსდა ზოგადქართული ეკლესიის წიაღში საეკლესო-ადმინისტრაციული მმართველობის გაადვილების მიზნით, მე-8, მე-9, საუკუნეებში, 830 წელს ქართელთა მეფის მიერ „გაჩენილი“ ანუ დაკანონებული.

აფხაზთა  საკათალიკოსო, როგორც ამბობს – „განაჩინა“ ქართველთა  მეფემ. ამავე პერიოდში ჩამოყალიბდა ტაოს იბერიის საკათალიკოსო.

ტაო, მე-8 ს. შუა წლებამდე, შედიოდა სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში, რადგანაც ამ ეპოქაში სომხეთი გაძლიერებული იყო და სტაბონის ცნობითაც, მრავალი ქართული ოლქი (შესაბამისად ტაო, ბასიანი და მეზობელი მიწაწყალი) მიიტაცა. სომმხეთის გაქრისტაიანების შემდეგ ეს ქართული ოლქები უგარქთან ეღთად, ასევ ალბანეთი ვრცელი ქვეყანა  სომხური ეკლესიის იურისდიქცქაში შიყვანეს. განსაკუთრებით მე-6 საუკუნიდან დაიწყო ესლესიებში სომხურენოვანი მსახურება. ალბანეთთან ერთად.

ნაშრომის სიახლე ისაა, რომ ჩვენი გამოკვლევით, მე-8 საუკუნის შუა წლებში (ტაო და და მიმდებარე ქართული რეგიონი) გათავისუფლდა სომხური საეკლესიო უღლისაგან და ქართული ეკლესიის ნაწილად გადაიქცა არა მეზობელი ოლქებიდან იქ ქართველთა ჩასახლებით, როგორც ამჟამად ამტკიცებს  რუსული და სომხური ისტორიოგრაფია, არამედ ტაო, მისი რეგიონი (თეოდოსოპოლიოსი), ბასიანი და მიმდგომი ოლქები, ისტორიულად, ჯერ კიდევ ტაოხების ეპოქიდანვე, უწყვეტად დასახლებული იყო ქართველი ხალხით., ხოლო ალბანეთი ცხადია ალბანელი ხალხით, თუმცა ზოგიერთი ამჟამინდელი მკვლევარი ალბანეთსაც სომეხი ხალხით დასახლებულად მიიჩნევს.

ტაოს ივერიის ეკლესიას კირიონ მე-2 კათალიკოსი მე-20 ს. დასაწყისში უწოდებს სახელს _-“სხვა ივერია“.კონსტანტინოპოლის პატრიარქი ამიტომაც უწოდებდა სომეხ კათალიკოსს ტერმინს-„სომეხთა, ქართველთა და ალბანელთა უფალი“. ამ მიმართვაში იბერების ქვეშ გულისხმობდა ტაოს და ბასიანის იბერიას,

ტაოს იბერია მოიცავდა ძალზე ვრცელ ოლქებს.

სტრაბონის ცნობით ეს ისტორიული ქართული დაიპყრო არმენიამ  ძვ. წ. მე-2 ს.-ში, დაპყრობის შემდეგ კი,  შეყვანა ე.წ. დიდი არმენიის შემადგენლობაში,

როგორც ითქვა, არმენიის გაქრისტიანების შემდეგ ეს ქართული ოლქები სომხური ეკლესიის იურიდიქციაში აღმოჩნდენ,

კონკრეტულად, ეს ქართული ოლქები მდებარეობდნენ ე.წ. დიდი არმენიის ჩრდილო და ჩრდილო-დასავლეთ მხარეებში.

სომხეთის შემადგენლობაში შემავალ ამ ქართულ ოლქებს ნ. ადონცი უწოდებდა „არმენიის ივერიულ ზოლს“, მე-8 ს. შუა წლებამდე ის მოიცავდა მთლიანად ანდა ნაწილობრივ არმენიზებულ ქართულ ოლქებს-ტაოს, ბასიანს, აირარატს, თეოდოსიოპოლიდან ავანის ჩათვლით. ამ მხარეების არმენიზაციის ეპოქაში ეს ივერიული მხარეები მამიკონიანების მფლობელობაში იმყოფებოდა. ამ საგვარეულოს სამფლობელოები ძირიღადად არმენიზებული ანდა შედარებით ნაკლებად არმენიზებული ივერების სამკვიდრებელს წარმოადგენდა.

არმენიის გაქრისტიანების შემდგომ IV–VII საუკუნეებში, დაპყრობილ ტაოსა და მეზობელ ოლქებში მცხოვრებმა  ქართველებს ნაციონალური იდენტობა მეტ-ნაკლებად არ დაუკარგავს, თუმცა კი მათ ეკლესიებში დამპყრობელმა ქვეყანამ დანერგა სომხურენოვანი ღვთისმსახურება (მსგავსადვე, როგორც ითქვა)  ალბანეთის ვრცელ ქვეყანაში, ამავე ეპოქაში, VI-VII საუკუნეებში დამპყრობლებმა აკრძალეს ალბნურენოვანი ღვთისმსახურება და მის ნაცვლად შემოიღეს სომხურენოვნება).

ამ დაპყრობილი იბერიის გარეთ არსებობდა მთავარი ანუ მცხეთის იბერია, ის თავისუფალი იყო ეკლესიურადაც. ის იყო ყოველმხრივ თავისთავადი ქვეყანა, პირობითად მას მცხეთის ივერია შეიძლება ვუწოდოთ, ქართულენოვანი ადმინისტრაციით, ქართულენოვანი ეკლესიით და სხვა ეროვნულ-კულტურული ქართული ატრიბუტებით.

როგორც ითქვა, მას ესაზღვრებოდა არმენიული მიწები, რომელის სასაზღვრო ოლქები დაპყრობილი იბერების ტერიტორიებით იყო შედგენილი. ამის მიუხედავად ამ  დაპყრობილი  (ტაოსა და სხვა) ოლქების მკვიდრი ქართული მოსახლეობა თავის საკუთარ თავისუფალ მცხეთის ივერიის ეკლესიასთან სულიერ ძლიერ კავშირს გამოხატავდა იმით, რომ გულმხურვალედ უჭერდა მხარს და მტკიცედ იცავდა იმ აღმსარებლობას, რომელიც ქართველთა ეროვნულ სარწუნოებად გადაიქცა კირიონ 1 კათალიკოსის ეპოქაში VI და VII საუკუნეებში – ეს იყო მართლმადიდებლობა ანუ ქალკედონიტობა, დიოფიზიტური ქრისტიანობა.

ასე გაგრძელდა 726 წლის მანასკერტის სომხური ეკლესიის კრებამმდე, რომელმაც ანათემას გადასცა არმენიაში მცხოვრები (ანუ ტაო-ბასიანელი და სხვა) ქალკედონიტები და დაავალდებულა ისინი ეღიარებინათ მხოლოდ და მხოლოდ მონოფიზიტური სარწმუნოება.

მანასკერტის კრების ანათემა ტაოს ქალკედონიტებმა პირად შეურაცხოფად  მიიღეს და მართალი სარწმუნოების დაცვის მიზნით გადაწყვიტეს გაეწყვიტათ კავშირი სომხურ მონოფიზიტურ ეკლესიასთან და გაბატონებული სომხური ენის ნაცვლად  თავიანთ ეკლესიებში დაენერგათ ქართულენოვნება. ამ ცნობას გვაწვდის ანტიოქიელი ისტორიკოსი მიქაელ ბრეკი, რომელიც უთითებს თავის წყაროს მე-11 ს. ისტორიკოს კედრენეს ცნობებს.

იმისათვის რათა სომხურ იერარქულ ეკლესიასთან კავშირის გაწყვეტის შემდეგ ტაოს იბერები  ზემდგომი ეკლესიის გარეშე არ დარჩენილიყვნენ, მათ გადაწყვიტეს შესულიყვნენ ანტიოქიის საპატრიარქოსა იურისდიქციაში, ანუ ტაოს იბერიის  ეკლესიის მეთაურს სომეხი კათალიკოსის ნაცვალად უკვე ანტიოქიის პატრიარი დაასხამდა ხელს.. ანუ ტაოს იბერიის ანდა უბრალოდ იბერიის მღვდელმთავარს ხელს დაასხამდა ანტიოქიის პატრიარქი, ყოველივე ამის შესახებაც მეორე ცნობას გავაწვდის იგივე ანტიოქიელი ისტორიკოსი მიქაელ ბრეკი მე-18 ს. ანტიოქელი მღვდელი

ის აღნიშნვს  და წერს, რომ იბერების დელეგაცია ჩავიდა ანტიოქიის საპატრიარქოში, რათა მის წმიდა სინოდში შეეეტანათ საჩივარი და თხოვნა, რათა გათავისუფლებული ყოფილიყვნენ  სომეხი კათალიკოსისაგან და მათ ეკლესიებში დანერგილი სომხურნოვნება ანუ მათთვის უცხოენოვნება გაეუქმებინათ, რათა აღედგინათ მშობლიურ ქართულ ენაზე ღვთისმსახურება, ისინი წარდგნენ პატრიარქის წინაშე. მიქაელ ბრეკი წერს-

„როცა მასთან მივიდნენ ქართველები, რათა მიეღოთ ხელდასხმა ძველი წესის შესაბამისად, მაგრამ მან გაიგო, რომ ისინი განიცდიან გაჭირვებას და დიდი ზარალი აქვთ გაბატონებული ენისაგან. მოიწვია მღვდელმთავრების კრება და მართლმადიდებელი დოგმატების უარმყოფელი სომეხი კათალიკოსის მაგიერ ხელი დაასხა მათთვის სხვა კათალიკოსს. დაადგინა, რომ ის დამოუკიდებელი ყოფილიყო, მაგრამ  ლოცვის დროს ანტიოქიელი ატრიარქი მოეხსენებინათ“ (Брейк М. Список Антиохииских Патриархов.Труди Киевской духовной академиию 1874. стр.416)

ამ ცნობაში „ძველი წესი“ ნიშანავს, რომ იბერთა დელეგაცია მსგავსი თხოვნით კერ კიდევ მე-6 საუკუნეში ჩაცულა ანტიოქიაში, ოღონდ იმ დროს იბერები საკათალიკოსო ცენტრი ავანში მდებარეობდა.იბერების კათალიკოსისათვის მაშინ ხელი დაუსხამს ანტიოქიის პატრაიარქ ანასტასის. ასეთი გაბედულებისათვის სატიკად დასიაჯა იბერთა (ავანელთა) კათალიკოსი, ის გადაასახლე ხოლო იქაური იბერიული ცენტრებ სასტიკად დაარბიეს და მოსპეს. ამიტომაც მან თავის ფუნქცია დაკარგა  და არმენიის იბერთა სასულიერო ცენტრმა ტაოსაკენ გადაინაცვალა. რომელიც იგივე თხოვნით უკვე მე-8 საუკუნეშიიბერების დელეგაცია კვლავ ჩასულა ანტიოქიაში, რათა ‘ძველი წესი“ აღედგინათ.

აღსანიშნავია, რომ არმენიის იბერიამ და მისმა სასულიერო დასმა თავი  დიდი ძალისმევა ჩადო ამ საქმეში, რამაც  ტაოს იბერას თავისუფლება მოუტანა, საუბედუროდ ეს ვერ შეძლო ალბანეთის სასულიერო დასმა, ამიტომც ალბანელი ხალხი საბოლოოდ გასომხდა.

იბერია ზღვიდან ზღვამდე, მე-2 ს. დასაწყისი

https://en.wikipedia.org/wiki/Kingdom_of_Iberia#/media/File:RomanEmpire_117.svg

ბრელის ამ ცნობიდან სრულებით ნათელია, რომ აქ აღნიშნული იბერები (ანუ ტაოს იბერიისა და მიმდგომი ქვეყნების   ვრცელი ქვეყნების ქართველების დელეგაცია) წარსდგნენ ანტიოქიის პატრიარქის წინაშე საჩივრით, რომ ისინი მართალია არიან ეთნიკურ იბერთა ქვეყნიდან, მაგრამ იბერთა სამრევლოები, რომელთა წარმომადგენლებიც  ისინი იყვნენ, შედიოდნენ სომეხი კათალიკოსის ანუ სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში და დიდ გაჭირვებას განიცდიდენენ  განსაკუთრებით იმის გამო, რომ მათ ეკლესიებში ლიტურგია და ლოცვები აღესრულებოდა არა მათ მშობლიურ ენაზე, არამედ სომხურად, ამიტომაც ამბობდნენ, ჩვენ ვზარალდებით გაბატონებული სომხურენოვნებით (ისინი ამბობდნენ, რომ „დიდი ზარალი აქვთ გაბატონებული ენისაგან“).

ანტიოქიის პატრიარქმა შეისმინა მათი თხოვნა და სომეხი კათალიკოსის მაგიერ ხელი დაასხა ერთერთ მოსულ ბერს, დაადგინა ის „კათალიკოსად“, ანუ მრავალი საეპისკოპოსოს მეთაურად,  თვთ სიტყვა კათალიკოსი მიუთიტებს, რომ იბერთა მრევლი, რომელიც იქამდე სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა იყო მრავლარიცხოვანი და გააჩნდათ მრავალი საეპისკოპოსო სომხური ეკლესიის დაქვემდებარების ქვეშ.

ანტიოქიის პატრიარქმა ამ იბერთა ეკლესია კანონიერი საეკლესიო გზით გათავისუფლა სომეხი კათალიკოსის იურისდიქციისაგან, ამით ტაოს იბერიის ეკლესიამ მოიპოვა არასრული ავტოკეფალია ანტიოქიის პატრიარქის ხელქვევით, კერძოდ ამ იბერებს ანტიოქიის პატრიარქი უნდა მოეხსენიებინათ წირვის დროს, ხოლო, წმ. მირონი და ასევე, მწვალებლობის დროს ზედამხედველი უნდა მიეღოთ ანტიოქიისაგან.

ეს ცნობა მრავალი გაუგებრობის საფუძვლად გადაიქცა, განსაკუთრებით მე-20 ს.- ში, როდესაც საქართველოს ეკლესია იბრძოდა ავტოკეფალიის აღდგენისათვის.

როგორც სხვაგანაც აღვნიშნეთ, კავკასიაში ერთიდაიგივე სახელი „იბერია“ (ივერია) ერქვა რამდენიმე ერთმანეთისაგან პოლიტიკურად დაშორებულ რეგიონს,

1. მცხეთის ქვეყანას, მას ზოგჯერ ერქვა ასევე სახელი „ზემო იბერია“;
2. VIII – XI საუკუნეებში სახელი „იბერია“ ასევე ერქვა „სხვა“ ანუ ტაოს იბერიას ანუ ვრცელ რეგიონს არზრუმის ქვეყნიდან ტაოსა, ბასიანისა და სხვა მომიჯნავე ოლქების მიმატებით, ანუ შემდეგდროინდელ „ქართველთა სამეფოს“, მას ზოგჯერ „აღმოსავლეთს“ ან „აღმოსავალსაც“ უწოდებდნენ;
3. VIII-XVIII საუკუნეებში იგივე სახელი „ივერია (იბერია) ერქვა ასევე „ქვემო ივერიას“ ანუ დასავლეთ საქართველოს, რომელის ძირითადი სახელი იყო “აფხაზეთი“ ან „ეგრისი“, შემდეგ კი მას დაერქვა იმერეთი და სამეგრელო-გურიასთან ერთად; მე-11 ს. ბიზანტიაში მას ასევე „შიდა იბერიას“ უწოდებდნენ, ხოლო ბიზანტიურ ანუ „იმპერატორის იბერიას“ უწოდებდნენ ბიზანტიურ „ივერიის თემს“.
4. 1021-1074 წლებში სახელი იბერია ასევე ერქვა „იბერიის თემს“ ანუ ბიზანტიურ სამხედრო ადმინისტრაციულ ერთეულს, რომელიც ყოფილი ქართველთა სამეფოს მიწების უმეტეს ნაწილსა და ასევე ანისის ოლქსაც მოიცავდა ავანის ჩათვლით.

ქვემოთ შევეხებით ასევე კიდევ ერთ იბერიას, რომელიც სინამდვილეში ჩამოთვლილი სიის ე.წ. „სხვა იბერიის“ ნაწილს შეადგენდა, ეს იყო „ავანის ივერია“, რომლის დელეგაცია იმავე მოთხოვნით (რომ გათავისუფლებულიყვნენ დვინის იურისდიქციისაგან) ანტიოქიაში უფრო ადრე, ანასტასი მღვდელმოწამე ანტიოქიელი პატრიარქის დროს მისულა.

ოთხივე ივერიაში  სხვადასხვა საეკლესიო ვითარება იყო, კერძოდ პირველი ანუ მცხეთის  ივერიიის ეკლესია მოციქულთა ეპოქიდან თავისთავადი იყო და წმ. მირონსაც ადგილზე მოიპივებდა წმიდა კვართის სვეტიდან და ასევე ადგილზევე აკურთხევდა, უკვე მე-5 საუკუნედან ქართლის მეფე არჩილ 1-ის დროიდან.

მცხეთის საეკლესიო წიაღიდან იყო წარმოქმნილი „ქვემო იბერიის“ ეკლესია ანუ აფხაზეთის საკათალიკოსო, ქვემო და ზემო იბერიების ეკლესიები  ანუ ქართლისა და აფხაზეთის საკათალიკოსოები VIII-XVIII საუკუნეებში ქმნიდნენ ერთიან ქართულ ეკლესიას საერთო სჯულისკანონით და საერთო ადგილობრივი საეკლესიო კრებების ძალით, საერთო ქართული საეკლესიო ენით, საერთო საეკლესიო ტრადიციებითა და საერთო საეკლესიო კულტურით,

როგორც აღინიშნა, მიგან განსხვავებთ სრულებით სხვაგავარი საეკლესიო ვითარება იყო მესამე ანუ ტაოს ივერიაში (მე-8 საუკუნის შუა წლებამდე), რომელსაც წმ.კირიონ მე-2 კათალიკოსი „სხვა ივერიას“ უწოდებდა. აქაური იბერები ანუ ქართველების სამრაევლოები ანუ იბერთა საეპისკოპოსოები და ეკლესია მონასტრები აღნიშნულ მე-8 ს. შუა წლებამდე როგორც ითქვა,შედიოდნან სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში. ის სომხეხი კათალიკოსის დაქვემდებარებისაგან გაათავისუფლა ანტიოქიის წმ. სინოდმა და პატრაიარქმა მე-8 ს. შუა წლებში.

ამასვე აღნიშნავს მე-18 ს. ანტიოქიელი ისტორიკოსი მღველი მიქაელ ბრეკი, რომ ქართველების დელეგაცია მე-8 საუკუნეში მივიდა ანტიოქიის პატრიარქთან და ითხოვა დახმარება რათა მათ ეკლესიეში ლიტურგიის ენა ყოფილიყო არა მათთვის უცხო ენა ანუ სომხური ენა, არამედ მათი მშობლიური ქართული, მათი თხოვნა შესმენილ იქნა და ქართველთა მღვდელმთავარს თვითონ აკურთხა ანუ „დაასხა ხელი“ ნაცვლად სომეხი კათალიკოსისა. ეს ცნობა ნიშნავს, რომ  ამ ივერიის ანუ ტაოს ივერიის სამღვდელოება იქამდე იმყოფებოდა სომეხი კათალკოსის იურისდქციაში და ანტიოქიამ ეს  (ტაო-ბასიან-თეოდოსიოპოლისის) ივერები სომხური ეკლესიის ბატონობისაგან გაათავისუფლა და მათზე აღადგინა ძველი ანტიოქიური იურისდიქცია.

როგორც ითქვა, მიქაელ ბრეკი წერს, და კიდევ ერთხელ მოგვყავს ეს მნიშვნელოვანის ცნობა –

„როცა მასთან (ანტიოქიის პატრიარქთან) მივიდნენ ქართველები, რათა მიეღოთ ხელდასხმა ძველი წესის შესაბამისად, მაგრამ მან გაიგო, რომ ისინი განიცდიან გაჭირვებას და დიდი ზარალი აქვთ გაბატონებული ენისაგან (ენებისაგან). მოიწვია მღვდელმთავრების კრება და მართლმადიდებელი დოგმატების უარმყოფელი სომეხი კათალიკოსის მაგიერ ხელი დაასხა მათთვის სხვა კათალიკოსს. დაადგინა, რომ ის დამოუკიდებელი ყოფილიყო, მაგრამ  ლოცვის დროს ანტიოქიელი ატრიარქი მოეხსენებინათ“ (Брейк М. Список Антиохииских Патриархов.Труди Киевской духовной академиию 1874. стр.416)

მაშასადამე მეორე ანუ ტაოს ივერიის კათალიკოსს ხელი მე-8 საუკუნეში დაასხა ანტიოქიის პატრიარქმა.

სულ სხვა ვითარება იყო მეოთხე ივერიაში ანუ იბერიის თემში.

მეოთხე ივერია, ანუ „იბერიის თემის“ საეკლესიო იურისდიქცია თანდათანობით შეიცვალა მე-11 საუკუნეში ბიზანტიელთა ბატონობისას.

კერძოდ, მე-11 ს. 20-30 იან წლებში იბერიის თემის (ტაოს იბერების) საეპისკოპოსოები (რომელთაც ამჟამად არასწორად უწოდებენ სომეხ-ქალკედონიტთა კათედრებს),  კვლავ ქართულენოვანიი იყვნენ.

აქაური ქართველი ეპისკოპოსი ზაქარაია ვალაშკერტელი  ბიზანტიაში თავდადებით იღწოდა  რათა როგორმე ქართულენოვნება შეენარჩუნებინა იბერიის თემში (ამის შესახებ გამოკვლევა იხ. ჩემი წიგნი „არიან-ქართლი“). ახლაუკვე იბერიის თემში ბერძნულენოვნება ინერგებოდა, ამიტოაც კიდევ ერთი დელეგაცია წმ. გიორგი მთაწმიდელის მეთაურობით.

საუბედუროდ კონსტანტინოპოლში ზაქარია ვალაშკერტელის ბრძოლა იბერიის თემში ქართულენოვების შენარჩუნებისათვის – დამარცხდა, და დამპყრობელმა ბიზანტიამ იბერიის თემის საეპიკოპოსოები შეიყვანეს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქიაში დაახლოებით მე-11 ს. 50-იან წლებში, ბერძნულენოვანი წირვა-ლოცვით.

ანტიოქიის საპატრიარქოში საგანგებოდ ჩავიდა წმიდა გიორგი მთაწმიდელი დედოფალ მარიამთან ერათად და მოთხოვა ანტიოქიის პატრიაქ პეტრე III – ს რათა ანტიოქიის საპატრაიარქოს დაედასტურებინა იბერიის თემსა და აქაურ მიწებზე ქართული ეკლესიის ავტოკეფალია, უფრო მეტად ეს ნაბიჯი გადაიდგა, რათა ანტიოქიიის პატრიარქს თავისი უფლებამოსილება დაედასტურებინა იბერიის თემში და აქ არ დაეშვა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციის განვრცობა. ამის მიუხედავად საბოლოდ, იბერიის თემში კონსტანტინოპოლმა განავრცო თავისი იურიდიქცია და აქაური კათედრები დაუქვემდებარა თავის ლაზიკის ეპარქიას.

მაშასადამე, თითქმის  მე-12 საუკუნემდე არსებობდა ოთხი იბერია სხვადასხვა საეკლესიო იურისდიქციით, ამის გამო ისმება კითხვა თუ რომელი იბერიიდან მივიდა მე-8 ს. შუა წლებში ანტიოქიის საპატრიარქოში ქართველ სასულიერო პირთ დელეგაცია?

როგორც უკვე აღინიშნა, ანტიოქიის პატრიარქთან მე-8 ს-ში მისულან საულიერო პირები ტაოს იბერიიდან.

როგორც, ჩვენს მიერაა გარკვეული, ანტიოქიაში მე-8 საუკუნეში, 750-იან წლებში ქართველთა სასულიერო დელეგაცია ჩავიდა არა მცხეთის ივერიიდან, არამედ მეორე ანუ სხვა ივერიიდან,

ე.წ. „ტაოს ივერია“  იყო ვრცელი რეგიონი განფანილი შემდგომი არზრუმის ოლქიდან, ტაოს ჩათვლით, ვიდრე ანისამდე და ავანამდე.

ეს ოლქი იმჟამად (მე-8 საუკუნისათვის) წარმოადგენდა არმენიის ქვეყნის ნაწილს და აქ საეკლესიო იურისდიქციას ახორციელებდა სომხური ეკლესია.

ამასთან დაკავშირებით ისმის კითხვა – რამდენადაა შესაძლებელი, რომ ეს ვრცელი მხარეები ჯერ კიდევ მე-8 საუკუნემდე იბერებით ყოფილიყო დასახლებული?

ამ რეგიონში იბერთა ცხოვრებას მიუთითებდა ჯერ კიდევ სტრაბონი, მისი სიტყვით, არმენიამ იბერიისაგან მიიტაცა ვრცელი ოლქები-პარიადრეს კალთები, ხორძენა და გოგარენა. ამ რეგიონს თავდაპირველად  არასომხური წარმომავლობის მამიკონიანები მართავდნენ, შემდეგ კი სპერელი (ლაზურ-იბერიული) ბაგარტიონები.

პარიადრეს ადგილმდებარეობა ცნობილია, ის ტრაპეზუნტის სამხრეთით დიდი მთიანეთია, გოგარენა სტარბონის სიტყვით, „მტკვრის იქით“ იყო, ამიტომ ის ჩვენთვის შემდგომი შაქის ოლქია, თუმცა მას ამჟამად გუგარქად მიიჩევენ, მტკვრის მარჯვენა სანაპიროზე,

მათ შორის, ანუ პარიადრესა და გოგარენას შორის იყო მოქცეული ხორძენა, ანუ ვრცელი რეგიონი პარიადრედან  მტკვრამდე (აღსანიშნავია, რომ ამჟამად ხორძენას უწოდებენ მხოლოდ კალარჯეთს, ეს არასწორი აზრი დაინტერესბულმა წრეებმა დაამკვიდრეს იმასათვის, რათა დაეკნინებინათ სტრაბაონის ცნობის მნიშვნელბა და ასე დაემცროთ მიტაცებული ტაერიტორიების რეალური განზომილება).

მათ გარდა ქართველთა ქვეყნებიდან არმენიამ ძვ.წ. მე-2 საუკუნეში მიიტაცა კარენიტიდა ანუ შემდგომი არზრუმის ოლქი ტაოს ჩათვლით და ქსერქსენე, რომელსაც შემდგომ მცირე არმენია უწოდეს.

ყველა ამ ქართული ოლქების მოსახლეობა იმთავითვ აღმოჩნდა არმენიზაციის პროცესის ქვეშ, რასაც, როგორც ითქვა,  თავი მე-8 ს. შუა წლებში დააღწია მხოლოდ ტაოს იბერიის ქართველობამ.

სამწუხაროდ, ამჟამად  გაბატონებულია საპირისპირო მტკიცება, რომ  ტაოს ვრცელ ქვეყანაში თითქოსდა მე-8 საუკუნემდე ქართველები არც კი ცხოვრობდნენ და მხოლოდ არაბთა შემოსევების დროს, უფრო მე-9 საუკუნედან, თითქოსდა აქ (ტაოში) ჩასახლდნენ ქართველები

ამ საკითხის კვლევისას უცხოელი მკვლევარები   უფრო მეტად ნ. მარისა და არუთინოვა-ფიდანიანის არასწრ მტკიცებებს იმეორებენ, რომ თითქოსდა ტაოს ქვეყანაში ქართველობა გვიან, არაბობის დროს, გრიგოლ ხანძთელის ეპოქაში ჩასახლდა და, წყაროდ მიუთითებენ „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებას“, თითქოსდა ამ წმიდანის ცხოვრებაში აღწერილია ფაქტი – ქართლიდან ტაოში ქართველთა მასიური გადასახლებისა, სინამდვილეში კი ამ წყაროში („გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“) არაფერი მსგავსი მოთხრობილი არ არის, აქ მინიშნებაც კი არაარის იმისა, რომ არაბობის დროს ტაოში ქართველობა მასიურად ჩასახლდა.

მართალია არაბთა დროს, კლარჯეთში, საკუთარ მამულში თბილისიდან დაბრუნდა აშოტ ბაგრატიონი, რადგანაც კლარჯეთი ქართლის ანუ მისი სამეფოს ნაწილს წარმოადგენდა, (ეკლესიებში ქართულენოვანი ლოცვით), მაგარამ სულ სხვა იყო ტაოს პოლიტიკური სახე. იმ დროს, ტაო (მე-9 საუკუნემდე), სულ სხვა პოლიტიკურ ერთეულს წარმოადგენდა. ის იყო იმჟამიდელი ტაიქი, მართლია იბერებით დასახლებული ნაწილი სომხური სამეფოსი, ამიტომაც აქ ეკლესიებში ლოცვები სომხურ ენაზე აღესრულებოდა. ამ ფაქტს ტაოს იბერიის ქართველობა აპროტესტებდა და, სწორედ ეს ფაქტია აღწერილი მიქაელ ბრეკის ცნობაში, რომ როდესაც ამ იბერთა ამ ქვეყნიდან ანტიოქიის პტრიარქთან წარდგგნენ იბერი ბერები, მათი მთავარი საჩივარი სწორედ ენობრივ საკითხს შეეხო, რაც ზემოთ აღვწერეთ (რასაც ადასტურებს მიქაელ ბრეკის ცნობა), რომ ეს იბერები „განიცდიან გაჭირვებას და დიდი ზარალი აქვთ გაბატონებული ენისაგან“ ((Брейк М. Список Антиохииских Патриархов.Труди Киевской духовной академиию 1874. стр.416)

მაშასადამე, მე-8 ს. შუა წლებამდე ტაოს იბერთა უმთავრესი საწუხარი იყო მათ ეკლესიებში გაბატონებული სომხურენოვნება, რასაც ადასტურებს მიქაელ ბრეკის შესანიშნავი ცნობა.

ასეთი ენობრივი ვითარება არაა გამონაკლისი, სწორედ იმჟამინდელ ტაოელთა მსგავსად სომხურენოვნება გავრცელებული იყო ასევე მეზობელ ალბანეთის ეკლესია-მონასტრებში და მოვსეს კალანკატუაცის თანახმად სომეხი კათალიკოსები სასტიკად კრძალავდნენ ალბანურ ენასა და ლიტერატურას, დვინის სომეხთა კათალიკოსმა აქ, ალბანეთში, ბარდავთან გამდინარე წყალშიც კი დემონსტრატიულად გადაყარა ალბანურენოვანი წიგნები (აღნიშნული, მოვსეს კალანკატუაცის ცნობით, ალბანელი კათალიკოსის წიგნების სკივრი, რომელიც წყალში გადააგდო სომეხმა პატრიარქმა, სავსე იყო ალბანურენოვანი ლიტერატურით (წიგნებით). სომხური ეკლესია სომხურენოვნებას ასევე ავრცელებდა გუგარქში, რაც ეპისტოლეთა წიგნშიცაა მოცემული, სომხური ეკლესიის ამ ქმედებას ეწინააღმდეგებოდა კირიონ მცხეთის კათალიკოსი.

მცხეთის ქართლში შედიოდა ამჟამინდელი შიდა და ქვემო ქართლი ასევე ამჟამინდელი სომხეთის ჩრდილოეთი ნაწილი, რომელზეც გამავალი მდინარეები ერთვის მტკვარს, სწორედ ასეთი წალგამყოფი ქედით სახავს ქართლის საზღვრებს მეფე მირიანის მემატიანე, კერძოდ იმპერატორ კონსტანტინეს დაუზავები ქართლისა და სომხეთის მეფეები და განუსაზღვრავს, რომ ის ოლქები, რომლის მდინარეები ერთვის მტკვარს, ქართლის ქვეყნის ნაწილია, შესაბამისად ამჟამინდელი სომხეთის ტავუშისა და ლორეს ოლქები, რომელის მდინარეები ერთვის მტკვარს – ქართლის ნაწილი იყო, რაც შეეხება გუგარქს, ანუ“ქართველთა ქვეყანას“, ის ქართლის სამხრეთით მდებარეობდა, განიცდიდა ძლიერ არმენიზაციას, თუმცა კი შედიოდა ქართლის კათალიოსის იურისდიქციაში. რაც კარგად ჩანს „ეპისტოლეთა წიგნიდან“,
ასევე, მკვიდრი ქართველებით, ოღონდ შედარებით ძლიერ არმენიზებულებით, იყო დასახლებული აირარატის ოლქი, რომელიც „იბერიის თემის“ მთავარ ნაწილს შადგენდა და შემდეგში საუკუნეთა მანძილზე შედიოდა საქართველოს სახელმწიფოში, ვიდრე მე-15 საუკუნემდე. თემურ ლენგმა აქაური მოსახლეობა, შესაბამისად, ქართველობა მასობრივად ამოხოცა, აქ ადამიანის ხმაც კი აღარ ისმისო, წერდა სომეხი მემატიანე.
ამ საკითხის რკვევისას, ძალზე ატენდენციურია ზოგიერთი სომეხი ისტორიკოსი, მაგალითად Акопян Заруи Аветисовна, რომელიც თავის სტატიაში Раннесредневековая скульптура Гугарка и Картли მიიჩნევს, რომ თითქოსდა ქართლი ეწოდებოდა ქვეყანას, რომელიც მოიცავდა მხოლოდ „შიდა ქართლს“ და ასევე, ნაწილობრივ მომიჯნავე მთიანეთის ამჟამინდელ რეგიონებს. ის წერს – ей сегодня соответствуют районы Шида-Картли (Внутренняя Картли) и частично Мцхета-Мтианети,

ასე ამცრობს ისტორიულ ქართლს სომეხი მკვლევარი, აღნიშნული Акопян Заруи Аветисовна, რომელიც ამ საკითხის ერთერთ ყველაზე გმოჩენილ მკვლევარად ითვლება, ანუ თითქოსდა ისტორიული ქართლი მხოლოდ შიდა ქართლს და მთიულეთის ნაწილს მოიცავდა.
ცხადია, ისტორიული ქართლის გული იყო შიდა ქართლი, მაგრამ ქართლში შედიოდა ქვემო ქართლი და სხვა მრავალი ოლქი, მის სამხრეთით კი განფენილი იყო დიდი ქართული ქვეყანა, რომელსაც სომხები გუგარქს უწოდებდნენ,
ზოგიერთ საუკუნეში მტერთა ბატონობისას მისი ქართული მოსახლეობა ზარალდებოდა მტერთან მოთანამშრომლე ძალებით, ამიტომც ხდებოდა მისი ნაწილობრივი არმენიზაცია, მაგრამ ამის მიუხედავად, მტისაგან თავისუფლებისას აქაური ქართველობა აჩვენებდ დიდი სულიერ დაა შინაგან ძალას, რისი მაგალითიც არის ლორეს, არტაანის, კლარჯეთისა თუ შავშეთის ქართული საეკლესიო არქიტექტურა, ამ ოლქის ქართველთა მიერ შექმნილი უმდიდრესი ქართული ლიტერატურა. რომელსაც ამჟამად ისაკუთრებენ, იტაცებენ და „სომხურ-ქალკედონურად“ აცხადებენ, იმდენად უპასუხოდ, რომ თვით ახტალის ტაძარში გამოხატულ გიორგი მთაწმიდელს, ილარიონ ქართველს, და სხვა მნათობებს ქართული სულიერებისა – „სომეხ-ქალკედონიტებს“ უწოდებენ.
ყველა აღნიშნული ოლქი ქართლის ნაწილი იყო, თუმცა გუგარქის სამხრეთი ქვეყნები- სომხური ანონიმური გეოგაფიის მიხედვით – აირარტის ოლქები ბასიანი, გაბელიანი, აბელიანი, ბაგრევანდი, შირაკი, ვანანდი, არაგაწი, კოგოვიტი, კოტაიკი და სხვა, უმეტესად იყო არმენიზებული.
სტრაბონის ცნობით ის იბერებისაგან მიიტაცა მიაწყალი არემნიის მეფემ არტაქსიამ ძვ. წ. მე-2 საუკუნეში, ამის შემდეგ დაიწყო იქაური ქართველების არმენიზაცია, სწორედ ამ ოლქიდან იყო ავანის ქაკლედონიტო კათალიკოსი იოანე კოგოვიტელი.
ეს ოლქი არმენიის გაქრისტანების შემდეგ შედიოდა სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში, და ქართველთაგან დაპყრობილ ამ მხარეში იყო განლაგებული სიმხური ეკლესიის მთავარი ცენტრები იოანე კოგოვიტელის დროს, მაგრამ აღნიშნული მიტაცებიდან, არც თუ დიდი დრო იყო გასული. არმენიზებული ქართველი მრევლისა და ეპისკოპოსების ნაწილს მე-6 საუკუნეში ჯერ კიდევ კარგად ახსოვდათ თავიანთი ქართული წარმომავლობა, ამიტომაც როგორც კი მიეცათ ამის საშუალება და დასუსტდა სომხური ეკლესიის მფარველი სასანიდური მმართევლობა მე-6 ს. ბოლოს, მაშინვე შეკრებილან არმენიზებული აირარატისა და ჩამოთვლილი მისი ოლქების ეპისკოპოსები თეოდოსიოპოლისში. მათ დაუდგენითა საკუთარი ქალკედონიტი კათალიკოსი იოანე კოგოვიტელი, მის კათედრად განუზრახავთ ავანი, სადაც აუგიათ კიდეც მცხეთის ჯვრის ასლი საკათალიკოსო ტაძარი, დაუდგენიათ განშორება სომხური ეკლესიისაგან, ამის დასამტკიცებლად კი დელეგაცია გაუგზავნიათ ანტიოქიის პატრიარქ წმ. ანასტასისტან. მისი სინოდისათვის მიურთმევიათ საჩივარი, იმის შესახებ, რომ ისინი ეთნიკური იბერები არიან, მაგარ იჩაგრებიან იმით, რომ მათ ეკლესიებში დანერგილია უცხო ენოვანი ანუ სომხურენოვანი მსახურება.
ანტიოქიის პატრაიარქ ანასტასისა და მის წმ. სიმნოდს შეუსმენიათ იბერთა საჩივარი და სომეხი კათალიკოსის ნაცვლად ხელი დაუსხამთ აღნიშნულ იოანესათვის და უცვნიათ იბერიის (ანუ არმენიიის იბერიის) ეკლესიის ავტოკეფალია, თუმცა არასრული, მას მირონი უნდა მიეღო ანტიოქია-იერუსალიმში.
აწორედ აღნიშნულ მიწაწყალზე, საუკუნეტა შემდეგ დაარსა ბიზანტიამ თავისი სამხედრო ადმინისტრაციული ერთეული იბერიის ტემი, მისი მთავაი ოლქი აირარატი იყო. ეს მიუთითებს, რომ იბერიული მოსახლეობა აქ უწყვეტად ცხოვრობდა საუკუნეთა მანძილზე, ამიტომაც ეს მიწაწყალი უწყვეტად შემდგში წარმაოადგენდა საქართველოს სახელმწიფოს ნაწილს, მე-16 საუკუნემდე.

მიქაელ ბრეკის ცნობა დასტურება არანაკლები მნიშვნელობის სხვა ფაქტებითა, რომელნიც მოყვანილია ამ ბნაშრომში. МИХАИЛ БРЕЙК«Список Антиохийских патриархов». «Труды Киевской Духовной Академии» 1874 г

მისი ცნობიდან კი ვიგებთ, რომ იბერთა (იბერიიდან ჩასული იბერების) მშობლიური ენა არ იყო სომხური ენა, წინააღმდეგ შემთხვევაში ისინი არ იჩივლებდნენ გაბატონებული უცხოენოვნების გამო. ამასთანავე, ანტიოქიის პატრიარქმა მათ ხელი დაასხა სომეხი კათალიკოსის ნაცვალდ, მაშასადამე გამოიყვანა სომხური ეკლესიის იურისდაიქციიდან და მიანიჭა თავისთავადობა, ანუ უფლება სომხურის ნაცვლად საეკლესიო ქართულენოვნებისა.
საკვლევია ის, თუ როდის ჩიოდნენ ქართველები მათი ქვეყნის ეკლესიებში გაბატონებული უცხოენოვნების შესახე, მე-6 თუ მე-8 საუკუნეებში.
ბრეკისაგან და ასევე სხვა წყაროების ანალიზიდან ჩანს, რომ არმენიის იბერიიდან ანდა უბრალოდ იბერიიდან საეკლესიო დელეგაცია ანტიოქიაში ჩავიდა ორჯერ, კერძოდ მე-6 საუკუნესა და მე-8 საუკუნეში, თუ არ გავიხსებებთ მე-11 საუკუნეში ანტიოქიაში გიორგი მთაწმიელის დელეგაჩიის ჩასვლას.
მე-6 საუკუნეში ანტიოქიის პატრაირქმა წმ. ანასტასიმ სომეხი კათალიკოსის ნაცვლად ხელი დაასხა და კათალიკოსად აკურთხა იბერიელი იოანე, ჩემი კვლევით, ესაა ავანის კათალიკოსი იოანე კოგოვიტელი, რომელიც ამჟამად „სომეხ-ქალკედონიტთა კათალიკოსად“ იწოდება, ამ აზრის უარმყოფელთა საყურადღებოდ უნდა ითქვას, რომ ე.წ. „სომეხი-ქალკედონიტები“ თვიანთ თავს უწოდებდნენ არა სომეხს, არამედ იბერებს, და ეს ფაქტი აღიარებულია. მაგალითად, შესაბამის საინტერნეტო საიტზე.
მეორეჯერ, ანტიოქიაში იბერბის ანუ არმენიის იბერების საეკლესიო დელეგაცია მისულა მე-8 საუკუნის შუა წლებში, იმავე საჩივრით ენობრივ დევნასთან დაკავშირებით, და კვლავ მოუთხოვიათ კათალიკოსის კურთხევა, იმის მომიზეზებით, რომ პირველი იბერიის კაღალიკოსის იოანეს შემდეგ (იგულისხმება არმენიის იბერია) იბერებს ვერ უკურთხებიათ საკუთარი კათალიკოსი, ანტიოქიაშიც ვეღარ ჩასულან არაბთა შემოსევების გამო, ამიტომაც უთხოვიათ მათთვის ახლი კათალიკოსის კურთხევა, ტრადიციის დაცვის მიზნით ანტიოქიის პატრიარქს მე-8 ს._ში მის მიერ ნაკურთხ იბერიის ახალ კათლიკოსისათვისაც იგივე სახელი იოანე დაურქვამს. ის ავანის იბერიის 1 კატალიკოსი იოანე. ცხადია ენობრივი საკითხიც დადებითად გადიჭრა, არმენიის იბერებმა მათ ეკლესიებში დანერგილი სომხურენოვნების ნაცვლად აღიდგინეს ქართულენოვანი ღვთისმსახურება მე-8 საუკუნის შუ ა წლებიდან.
ამ მნიშვნელოვან ფაქტს, კერძოდ ტაოს ვრცელი ქვეყბის ეკელსია-მონასტრებში ქართულენოვნების დანერგავას მე-8 ს, ბოლოდან და მე-9 ს. დასაწყისდან მიიჩნევენ შედეგად იმისა, თითქოსდა ამ დროს არაბობის გამო ტაოში მასობრივად ჩასახლდა ქართული მოსახლეობა, რომელთაც ქართული ენა შეიტანეს იქამდე სომხურენოვან სასულიერო დაწესებულებებში, ამ მნიშვნელოვანი ფატის წყაროდ მიუთითებებ გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებას, თითქოსდა ამ ძეგლში არწერილია ეს ამბები, რაც არასწორია, მაშასადამე მათ წყრო არ გაჩნიათ და მათი დასკვნა მხოლოდ ვარაუდზეა დაფუძნებული, ჩვენ კი ვუთითებთ წყაროს ესაა ბრეკის ცნობა და სხვა წყაროების ანალიზი.
ეს მოხდა მე-8 საუკუნის შუა წებში, ამ დროსვე დაარსებული იქნა არმენიის იბერიის (ტაოს) ქართული საკათალიკოსო, რადგანაც ანტიოქიის პატრაიარქმა ამ დროს აკურთხა ტაოს პირველი კათალიკოსი სახელწოდებით იოანე.
ამავე ცნობას უფრო გამოწვლილვით იძლევა ეფრემ მცირე „ანტიოქურ ქრონოგრაფზე“ დაყრდნობით. ეფრემ მცირე წერს:
“დღეთაკონსტანტინესკორისმოსახელისათა, Константин V Копроним (греч. ΚωνσταντῖνοςΕ΄Κοπρώνυμος; 718—775) — византийский император с 741
ანტიოქიას პატრიაქობისა ნეტარისა თეოფილაქტესსა, Феофилакт (748—757)
მოვიდეს ქართლით(იგულისხმება ტაოს ქართლი) მოციქულად მონაზონნი ორნი მოუთხრეს ნეტარსა თეოფილაქტეს, ვითარმედ დიდსა ჭირსა შინა არიან ქრისტეანენი მკვიდრნი ქართველთა სოფლებისანი.
რამეთუ დღითაგან ნეტარისა ანასტასი მღვდელ-მოწამისა ანტიოქიელ პატრიარქისა Анастасий II (599—610)
არა კურთხეულ არს მათ და კათალიკოსი მთავარეპისკოპოსი სიძნელისათვის გზისა, რამეთუ აგარინთაგან ვერვინ იკადრებ სსვლად.
ხოლო მან ბჭობითაკრებისათამთავარეპისკოპოსთა, მიტროპოლიტთა და ეპისკოპოსთათვის თათანა მისცა ქართველთა პროტრეპტიკონი, რომელ არს განხსნითი, რათა თვით მათ ისასაზღვრის ეპისკოპოსთაგან ხელნიდაესხმოდიან ჟამად-ჟამადსა კათალიკოსსა ქართლისასა (იგულისხმება ტაოს იბერია ანუ ტაოს ქართლი მ.ა.ჯ.),რაიცა საღმრთომან მადლმან უჩვენოს მათდარომელიგამოარჩიონმოყვასთათავისა ეკლესიისათა… და შეუქმნა მათ აღწერით მოსახსენებელი თავისა თვისისათვის და მუნ შემკრებულისა კრებისათვის და ხელთ – და სხმულ ყო ერთიორთა მათ მისსა მოვლინებულთა მონაზონთაგანი სახელითი ოანემის ჟამისა კათალიკოსად მათდა”.
ვინ არის პირველი კათალიკოსი იოანე, ცხადია არა მცხეთის, არამედ ტაოს პირველი კათალიკოსი.
მის შესახებ არავითარი ცნობა არ მოიპოვება ქართულ წყაროებში, ის მხოლოდ ანტიოქიურ ქრონოგრაფაში ყოფილა მოცემული, შეცდომით ის ამჟამადაც მიჩნეულია მცხეთის კათალიკოსად, ანუ მხოლოდ მე-20 საუკუნეში შეიყავანეს ის მცხეთის კათალიკოსთა სიაში, რაც არის შცდომა. ის (იოანე) იყო მე-8 საუკუნეში ტაოს და არა მცხეთის კათალიკოსი.

მაშასადამე, ეფრემ მცირეს თხზულების იოანე არის არა მცხეთის კათალიკოსი, არამედ ტაოს 1 კათალიკოსი. შსაბამისად, შეცდომაა ამ იოანეს მცხეთის კათალიკოსთა სიაში შეტანა, რაც არასწორად მოხდა მე-20 საუკუნეში.
როგორც ითქვა, მის შესახებ არავითარი ცნობა არ არსებობს ქართულ წყაროებში, მის შესახებ ცნობა ყოფილა მხოლოდ ანტიოქიურ ქრონოგრაფაში, საიდანაც აუღია ეფრემ მცირეს.
ივერიის ის ეკლესია, რომელიც, ბრეკის მიერ შემონახული ცნობის თანახმად, მე-8 ს.-ში გათავისუფლადა სომხური კათალიკოსისაგან და ხელდასხმა მიიღო ანტიოქიაში, ის იყო ტაოს ივერიის კათალიკოსი, ამიტომაც იოანე ნაკურთხი ანტიოქიელი პატრაიარქის მიერ არის ტაოს 1 კათალიკოსი. კერძოდ, როგორც აღინიშნა, ეს ცნობა ასეთია –
„…სომეხი კათალიკოსის მაგიერ ხელი დაასხა მათთვის სხვა კათალიკოსს. დაადგინა, რომ ის დამოუკიდებელი ყოფილიყო, მაგრამ ლოცვის დროს ანტიოქიელი ატრიარქი მოეხსენებინათ“ (Брейк М. Список Антиохииских Патриархов.Труди Киевской духовной академиию 1874. стр.416)
მასაშადამე, ბრეკის ცნობაში ნათქვამია, რომ ანტიოქიის პატრიარქმა სომეხი კათალიკოსის მაგიერ დაასხა ხელი ივერიის (ანუ ტაოს ივერიის) კათალიკოსს, რომელსაც მიენიჭა ავტოკეფალია, მაგრამ არასრული, მას ანტიოქიელი უნდა მოეხსენებია ცოცვებში, საეკლესიო ენაზე ეს ნიშნავს, რომ ტაოს ივერია გამოვიდა სომხური ეკლესიის იყრისდიქციდან და შევიდა ანტიოქიი საპატრიარქოს იურისდიქციაში, როდის მოხდა ეს მნიშვნელოვანი საეკლესიო მოვლენა, ბრეკისა და სხვა ცნობებით აშკარაა, რომ მე-8 საუკუნის შუა წლებში.
ამავე დროს, როგორც ბრეკისავე ცნობიდან, ჩანს, საკითხი ენობრივ საკითხსაც შეეხო, თუკი იქამდე ტაოს სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში იყო, ცხადია მის ეკლესიებშიც სომხურენოვანი მსახურება იქნებოდა,ა ანუ იქამდ ტაოს ეთნიკურად ქართული სამღვდელოება იძულებული იყო სომხურ ენაზე ეწირა, ამ ენობრივი საჩივრითაც მივიდრნენ ისინი ანტიოქიაში, ავტოკეფალიის მოპოვების შემდეგ უკვე ტაოში აღსდგა ქართულენოვანი ღვთისმსახურება. უკვე მე-9 საუკუნიდან, მართლაც, სხვა უამრავი წყაროდან ვიცით, რომ ტაოსა და მიმდგომ ოლქებში, ტაოს ქართველთა სამეფოში ზეაღმატებულად იყო გაჩაღებული ქართულენოვანი მსახურება.
ჩვენი დასკვნა ბრეკის ცნობის საფუძველზე ჩამოყალიბებული.
ამგვარი დასკვნა სრული სიახლეა, რადგანაც სავსებით განსხვავდება ამჟამად საყოველთაოდ, მათ შორის უცხოეთში, გავრცელებულისაგან, რომ, თითქოსდა ტაოში ქართულენოვნება დაინერგა მხოლოდ არაბთა შემოსებვების დროს მე-8 საუკუნედან. თითტქოსდა ეს მოხდა ეთნიკურად სომხურ ტაოში ქართველთა მასობრივი ჩასახლების გამო, ანუ მიიჩნევა რომ ტაო სომეხთა ქვეყანა იყო და ის ქართული გახდა მხოლოდ იქ ქართველთა ჩასახლების გამო.
როგორც ითქვა, ამ არასწორი დასკვნის წყაროდ უთითებენ გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებას, თითქოსდა იქ აღწერილია სომხეთში ქართველთა მასობრივი ჩასახლების პროცესი, ზოგჯერ ტერმინ „ოკუპაციასაც“ ახსენიებენ, სინამდვილეში ამ წყაროში მსგავსი ცნობა არ არსებობს.
აღსანიშნავია ისიც, რო მ. ბრეკს მხოლოდ მოუპოვებია ცნობები იბერთა ეკლესიის ავტოკეფალიიის შესახებ, მაგრამ, უნებლიეთ სხვადასხვა საუკუნეთა ცნობები ერთმანეთზე გადაუბამს, ამიტომაც, ტაოს საკათალიკოსოს შესახებ ცნობები მან მიაწერა ქვემო ივერიის ეკლესიას ანუ აფხაზეთის საკათალიკოსოს.
ამ უკანასკნელი 30 წლის წინ ამ თვალსაზრიის პირადად მეც ვიზიარებდი, მაგარამ შემდგომი კვლევით დავრწმუნდი, რომ ანტიოქიის პატრიარქმა მე-8 საუკუნეში აკურთხა არა აფხაზეთის არამედ ტაოს კათალიკოსი.
ივერიის კათალიკოსს უკურთხებია იოანე გუთელი ეპისკოპოსი მე-8 საუკუნეში, დაახლოებით 754 წელს, ოღონდ ის აკურთხა არა იმჯამადდარსებული ტაოს ანდა აფხაზეთის კათალიკოსებმა, არმედ მცხეთელმა პატრიარქმა.

„იერუსალიმის პატრიარქთა ისტორიაში“, პატრიარქი დოსითეოსი (1669-1707) წერს, რომ „ქვემო ივერიის“ კათალიკოსმა იოანე გუთელი აკურთხა. ჩვენ სხვა ნაშრომში გარკვეული გვაქვს, რომ მე-17, მე-18 საუკუნეთა ანტიოქიელ-იერუსალიმელი პატიარქები არც თუ იშვაიტად დასავეთ საქართველოს ეკლსიას უწოდებენ „ზემო ივერიის“ საარიეპისკოპოსოს, ხოლო აღმოსავლეთისას „ქვემო ივერიისას“, იქვე ახსნილია ამ ფაქტის მიზეზი, ამიტომაც დოსიტეოსის მერ ქვემო ივერიად მოიაზრებოდა აღმოსავლეთ საქართველოს საკათალიკოსო.

შეიძლება დავასკვნათ, რომ ანტიოქიელი პატრიარქის თეოფილაქტე სდროს (744 – 750) ანტიოქიაში ჩასულ ტაოელ ქართველთა საეკლესიო დელეგაციას მიუღწევია მიეღო არასრული ავტოკეფალიაიქამდე სომხურ ეკლესიაზე დაქვემდებარებული ტაო-არზრუმ-ბასიანის რეგიონის (ე.წ. „აღმოსავალის“) ე.წ. „მეორე ივერიის“ (ტაოს) ანუ „ახალი ქართლის“ეკლესიისათვის.
სამწუხაროდ, წარსულ წლებში, როგორც ითქვა, მე ვიზიარებ  ვ. გოილაძის თეორიას, რომ თეოფილაქტე ანტიოქიელის მიერ 744-750 წლებში ქართველთა კათალიკოსად ხელდასხმული იოანე დასავლეთ საქართველოს (აფხაზეთის) პირველი კათალიკოსი იყო.
მაგრამ, ამ საკითხის მიმართ შევიცვალე შეხედულება და ამჟამად სრულებით ვიზიარებ წმიდა კირიონ მე-2-ის აზრს, რომ თეოფილაქტემ მე-8 ს. შუა წლებში სომხური ეკლესიისაგან გათავისუფლა ანუ ავტოკეფალია მიანიჭა არა მცხეთის ივერიის ეკლესიას, არამედ ე. წ. მეორე ივერიის ანუ ტაოს ეკლესიას, და მან (ანტიოქიელმა პატრიარქმა) მე-8 ს.-ში აკურთხა კათალიკოსი „ახალი ქართლისა“ ანუ ტაოს კათალიკოსი.
მართლაც, ასოღიკი და იაჰია ანტიოქიელი იძლევიან ცნობას ტაოს მეფის დავით კურაპალატის კარზე კათალიკოსის და პატრიარქის ტიტულის მქონე პირის შესახებ.
ეფრემის ცნობას “ანტიოქიურიქრონოგრაფიდან”, რომელსაც ჩვენამდე არ მოუღწევია, იმეორებს ეფრემის თანამედროვე და თანამოღვაწენი კონშავმთელითავის “პანედიქტებში”.
ამცნობაში, როგორც ზემოთ იყო მოყვანილი, ნახსენებია ბიზანტიის იმპერატორი ხატმებრძოლი კონსტანტინე V (719-775). იგი მართლმადიდებლებს სძულდათ და მეტსახელიც შეარქვეს ხატმებრძოლობისგამო “ფუნიანი” (მუდამ საჯინიბოშიიყო ცხენთა სიყვარულის გამო), ქართულად კიშეარქვეს “სკორე”, რაც იგივე მეტსახელია.
ამ იმპერატორის დროს ანტიოქიაში “იბერიიდან” მოსულა ორი მონაზონი, თანახმა დნიკონ შავმთელისა. ნიკონს ნახსენები აქვს არა “ქართლი”, არამედ “იბერია”. ეფრემმცირეს, ვახტანგგოილაძისგამოკვლევით, და უშვია მრავალი ქრონოლოგიური შეცდომა ქართული ეკლესიის ისტორიული თხრობის გადმოცემის დროს.
ჩვენი ერუსალიმელი პატრიარქების ცნობების ანალიზის საფუძველზე შეიძლებავთქვათ, რომ მან შეცდომა დაუშვა საქართველოს ისტორიულ გეოგრაფიაშიც. კერძოდ, უცხოელები იბერიას უწოდებდნენ არა მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს, არამედ ტაო-არზრუმ-ბასიანის ქვეყანასაც.
როგორც ნიკონის ცნობიდან ჩანს, “ანტიოქიურქრონოგრაფში” ეწერა, რომანტიოქიაშიდელეგაციამივიდა “იბერიიდან”, მაგრამ იგულისხმებოდატაო-არზრუმ-ბასიანის ქვეყანა.
ეფრემმა სიტყვა “იბერია” თარგმნა, როგორც “ქართლი”.
შემდეგ დროინდელმა ისტორიკოსებმა, ბუნებრივია, “ქართლის ” ქვეშ იგულისხმეს მცხეთის საქართველო და ეფრემ-ნიკონის ცნობა მცხეთის საკათალიკოსოს ადმიმიკუთვნებულ ცნობად მიიჩნიეს.
მაშასადამე, “ანტიოქიურ ქრონოგრაფში” ეწერა, რომ საეკლესიო დელეგაცია ანტიოქიაში მივიდა “იბერიიდან” ანუ ტაოს იბერიიდან.
ჩვენი აზრით, როგორც აღინიშნა, იმავე ცნობას გვაწვდის XVIII ს.ანტოქიელი მღვდელი მიქაელ ბრეკი ,,Список Антиохииских Патриархов“(Михаил Брек. Труди Киевской Духовнои Академии. 1874 ),

ამასთანავე აღსანიშნავია, ისიც რომ თავის მხრივაც, მას (მიქაელ ბრეკს) ასევე დაუშვია შეცდომა და ერთმანეთისათვის გადაუბამს ორი სხვადასხვა საუკუნის ცნობა, პირველი ცნობა შეეხებოდა ანტიოქიაში მე-11 ს.-ში პატრაიარქ მეტრე III – სთან წმ. გიორგი მთაწმიდელის დელეგაციის სტუმრობას, ხოლო მეორე ცნობა მე-8 საუკუნეში ტაოს იბერიიდან ანტიოქიაში ბერების ჩასვლას და ტაოს იბერისათვის არასრული ავტოკეფალიის მინიჭებას.
როგორც აღინიშნა, ამ დროისათვის ერთმანეთისაგან პოლიტიკური საზღვრებით დაშორებულ სულ მცირე ვრცელ სამ რეგიონს ერთიდაიგივე სახელი „ივერია“ ერქვა, 1. იყო მცხეთის ივერია, 2. ტაო-არზრუმ-ბასიანის რეგიონი (კირიონ კათალიკოსი მას “სხვა ივერიას” უწოდებდა, ჩვენ კი “მეორე ივერიას“ვუწოდებთ). 3. “ქვემო ივერია” ანუ დასავლეთ საქართველო, 4. მალევე „იბერიის თემი“ დაერქვა ასევე ბიზანტიურ სამხედრო-ადმინისტრაციულ ერთეულსაც (მე-2 და მე-4 ივერიას ასევე „აღმოსავლეთი“, „აღმოსავალი“ ერქვა).
ოთხი ივერიის, 1. მცხეთის; 2. ტაოს ივერიის; 3. დასავლეთ საქართველოს ანუ აფხაზეთის (ქვემო ივერია); და 4. „იბერიის თემის“ საეკლესიო საბუთები, როგორც იქვა, ერთიდაიგივე სახელის გამო, შემდგომ საუკუნეებში, ერთმანეთში აირია.
როგორც აღინიშნა მეორე ანუ ტაოს იბერიის შესახებ ცნობებს გვაწვდიან XI საუკუნეში მოღვაწე ბერები ეფრემ მცირე და ნიკონ შავმთელი, რომლებსაც უსარგებლიათ “ანტიოქიური ქრონოგრაფით”.744–750 წლებში თეოფილაქტე ანტიოქიელის მიერქართლისკათალიკოსის კურთხევის შესახებ.
ეფრემ მცირის შრომაში “უწყებაი მიზეზსა ქართველთა მოქცევისასა, თუ რომელთა შინა მოიხსენების” ნათქვამია –
“დღეთა კონსტანტინეს კორის მოსახელისათა, ანტიოქიის პატრიარქობასა ნეტარისა თეოფილაქტესსა, მოვიდეს ქართლით მოციქულად მონაზონნი ორნი და მოუთხრეს ნეტარსა თეოფილაქტეს, ვითარმედ დიდ სა ჭირსა შინა არიან ქრისტიანენი მკვიდრნი ქართველთა სოფლებისანი, რამეთუ დღითგან ნეტარისა ანასტასი მღვდელ-მოწამისა ანტიოქიელ პატრიარქისა არა კურთხეულ არს მათდა კათალიკოსი მთავარეპისკოპოსი სიძნელისათვის გზისა, რამეთუ აგარიანთა განვერვინი კადრებს სლვად. ხოლო მან ბჭობითაკრებისათა მთავარეპისკოპოსთა, მიტროპოლიტთა და ეპისკოპოსთათვის თათანა მისცა ქართველთა პროტრეპტიკონი, რომელ არს განხსნითი, რათა თვით მათისა საზღვრისა ეპისკოპოსთაგან ხელნი დაესხმოდინ ჟამად-ჟამადსაკათოლიკოსსა ქართლისასა, რაიცა საღმრთომან მადლმან უჩუენოს მათდა რომელი გამოირჩიონ მოყუასთა მისეკლესიისათა თანადგომითა და წამებითა ეპისკოპოსთაითა წესთაებრსა ეკლესიოთა და შეუქმნა მათ აღწერით მოსახსენებელი თავისა თვისისათვის და მუნშემო კრებულისაკრებისათვის, დახელთ-დასხმულყო ერთი ორთამათ მისსა მოვლინებულთა მონაზონთაგანისა ხელით იოანე მისჟამისა კათალიკოსად მათდა” (ეფრემმცირე, 1959:9).
როგორც ვხედავთ, საქართველოდ ან ანტიოქიაში გაგზავნილ იქნა ორი მონაზონი, რომლებმაც ანტიოქიის პატრიარქს თავიანთი გასაჭირის შესახებ მოუთხრეს. წყაროში მოხსენიებული არიან იმპერატორი კონსტანტინე კოპრონიმი და ანტიოქიის პატრიარქი თეოფილაქტე, რომლთა დროს ქართლიდან გაიგზავნა მონაზონნი, რომელთაგან ერთ-ერთი, იოანე, ქართლის კათალიკოსად იქნა ხელდასხმული.
აქ უკვე შემოდის ახალი თემა, კერძოდ ანტიოქიაში ჩასულ იბერთა ელეგაციის მიერ მოცემული ცნობა, რომ ანტიოქიელმა პატრაიარქმა ჯერ კიდევ მე-7 ს. დასაწყისში (ანდა მე-6 ს. ბოლო) აკურთხა იბერებისათვის ავტოკეფალური კათალიკოსი, მასაც თურმე სახელი იოანე ერქვა.
ამასთან დაკავშირებით, როგორც მრავალჯერ აღინიშნა, ხშირად ისმის კითხვა, თუ ვინ იგულისმება მე-6 საუკუნის ბოლოს ანდა მე-7 ს. დასაწყისში ანტიოქიელი პატრაიარქის ანასტასისს მიერ იბერთა კათალიკოსად ნაკურთხი იოანეს ქვეშ.
ჩვენ გამოვიკვლიეთ ეს საკითხი, რაც მოცემულია წიგნში „არიან ქართლი“, რომ ანტიოქიაში მე-6 ს. ბოლოს ნაკურთხი „იბერთა კათალიკოსი“ იყო ის, ვისაც ამჟამინდელ სამეცნიერო ლიტერატურაში ეწოდება „ავანელი ქალედონიტი პატრაიარქი იოანე“, რადგანაც, როგორც მრავალჯერ არნიშნეთ, იმჟამად ჯერ კიდევ იბერიად მოიაზრებოდა ზედ გუგარქის საზღვარზე მდგომი პუნქტი ავანი და მისი ქვეყანა. ეს უკანასკნელი იყო არმენიიის მეფე არტაქსიას მირ დაპყრობილი იბერთა ქვეყნის (რის ცნობასაც სტრაბონი იძლევა), ანუ გოგარენას ქვეყანა.
აღსანიშნავია, რომ ამჟამადაც კი ანტიოქიელი პატრაიარქის ტიტულატურაში იხსენიება, რომ ის არის ასევე „იბერიის პატრიარქი“. მისი ტიტულატურის იბერია არის არა თანამედროვე საქართველო, არამედ ვრცელი მიწაწყალი არზრუმიდან ავანამდე.
შემდეგიცნობა”რამეთუ დღითაგან ნეტარისა ანასტასი მღვდელ-მოწამისა ანტიოქიელ პატრიარქისა არა კურთხეულ არს მათდა კათალიკოსი მთავარეპისკოპოსი სიძნელისათვის გზისა”.
სრულიად სამართლიანია ბ. ლომინაძე, როცა წერს – მღვდელ-მოწამეანასტასშიიგულისხმებაანტიოქიისპატრიარქიანასტასი II (602-610), მაგრამ ის ცდება, რადგანაც მიაჩნია, რომ ეს საეკლეისო დელეგაცია ანტიოქიაში თითქოსდა მცხეთიდან გაემგზავრა, სინამდვილეში ეს დელაგაცია გაიგზავნა სხვა, ანუ მეორე ივერიიდან, ანუ ტაო-არზრუმ, ბასიანის რეგიონიდან, რომელის საეკელესიო ცენტრი იყო, იმჟამად, ანუ მე-6 ს. ბოლოს იყო ავანი, იმჟამად შემავალი სომხურ ეკლესიაში და სწორედ მიგან გათავისუფლებას ცდილობდა ავანელი ქალკედონიტი კათალიკოსი.
ავანის კათალიკოსი, სინამდვილეში, ჩვენი მოსაზრებით, რაც წყაროს ანალიზიდან ჩანს, იყო არმენიზებული ივერების კათალკოსი, რომელთაც სურდათ როგორმე გათავისუფელებულ იყვნენ სომხური ეკლესიისაგან, ამის გამო დელეგაცია გააგზავნეს ანტიოქიის პატრაიარქ ანასტას მღვდელმოწამესთან და მისგან მიიღო კიდევაც ამ დელეგაციის წევრმა, ავანის იბერიის წარმომადგენელმა იოანემ კათალიკოსის წოდება მე-6 საუკუნის ბოლოსათვის.
მაშასადამე, ჩვენი კვლევით, მე-6 საუკუნეში, ისევე, როგორც 1 საუკუნეში, სტრაბონის დროს, მიწაწყალს ავანიდან ტაოს ჩათვლით ერქვა ივერია (ანუ ის იყო იბერიული ისტორიული ოლქის პარიადეს მთიანეთსა და გოგარენას შორის მოქცეული ოლქის – ხორძენას ნაწილი, რომელიც მუდამ დასახლებული იყო იბერებით, ამ დროისათვის უკვე არმენიზებულების, მაგარამ მათ კვლავ ჰქონიათ ეთნოიდენტობის რაღაც ნაწილი, რომლის გავლენითაც მუდამ მხრს უჭერდნენ ქართველთა ეროვნულ სარწმუნოებას-ქალკედონიტობას, მით უფრო, რომ მათი თანამედროვე იყო ქართველთა ეთნოიდენტობისათვის ჯვარამაღლებული იბერთა პატრიარქი კირიონ 1.
ანტიოქიური ქრონოგრაფიდან და სხვა წყარების ანალიზიდან ჩანს, რომ არმენიის ჩრდილოეთ და ჩრდილოდასავლეთ ნაწილებში მცხოვრებ იბერებსა და სხვა ქართული ჯგუფებს ჯერ კიდევ მე-6 ს. ბოლოდან სურდათ გათავისუფლება სომხური საკათალიკოსოსაგან და ეძებდნენ საეკლესიო კანონების შესაბამისად პირველმღვდელმთავარს ხელდასასხმელად სომეხი კათალიკოსის მაგივრად, ეს იყო ანტიოქიის პატრიარქი, იმჟამად ანასტას მღდელმოწამე. ამ უკანასკნელმა იბერთა კათალიკოსად ხელი დაასხა იოანეს, ეს ყოფილა ავანის ქალკედონიტი კათალიკოსი იოანე ბაგარანელი. თვით ამჯამინდელი სომეხი მკვლევარები აღიარებენ, რომ ე.წ. სომეხი-ქალკედონიტები თავიანთ თავს უწოდებდნენ იბერებს, სწორედ ასეთი ანუ იბერი კათალიკოსი იყო ავანელი იოანე ბაგარანელი, ოღონდ არა ეთნიკური სომეხი, არამედ იქაური, მკვიდრი ივერიელი, რომლის ქვეყანაც ჯერ კიდევ ძვ. 2 საუკუნეში დაიპყრო არმენიამ (სრაბონის ცნობით), ხოლო გაქრისტანების შემდგომ სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში შეიყვანეს, საიდანა, ხელსახრელი მომენტის დადგომის თანავე გათავისუფლდნენ იოანე ავანელი კათალიკოსი ეპოქაში, ანუ მე-6 ს. ბოლოსა და მე-7 ს. დასწყისში.
თუმცა კვალვ შეიცვალა პოლიტიკური ვითარება და კავლაც სომხური მონოფიზიტური ეკლესიის მფარველი სპარსეთის იმპერია გაძლიერდა, რომელმაც გაანადგურა ავანის ივერთა საკათალიკოსო.
შესაბამისად ბ. ლომინაძის თავისთავად საინტერესო მსჯელობა ამ საკითხთან დაკავშირებით საინტერესოა, ამგრამ არასწორია, რომ თითქოსდა “ანტიოქიისქრონოგრაფის” ცნობებიეწინააღმდეგებაქართულწყაროებს. თუკი ამ საკითხს განვიხილავთ ჩემს მიერ შემოთვაზებული მეთოდით, ვნახავთ, რომ წყაროთა ცნობები სინამდვილეში ერთმანეთს ავსებენ და არ ეწინააღმდეგებიან ერთმანეთს.
წყაროს ცნობით,ანასტასი ანტიოქიელის მოღვაწეობიდან თეოფილაქტე ანტიოქიელის მოღვაწეობამდე “არა კურთხეულ არს მათდა კათალიკოსი”. თუკი ამ ცნობას მივუსადაგებთ მცხეთის ივერიის საკათალიკოსოს, მაშინ მართლაც წყაროს ცნობა არასწორი იქნება, რადგანაც ამ პერიოდში,მთელი 140 წლის მანძილზე ქართულ ეკლესიას მრავალი კათალიკოსი ჰყავდა. ამ შმთხვევაში წაყაროს ეს ცნობა სინამდვილეს არ შეესაბამება. მარტალაც, ამ ხნის განმავლობაში დაახლოებით 16 კათალიკოსი მოღვაწეობდა მცხეთის საკათალიკოსო ტახტზე. მაგარამ თუ ამ ცნობას მივუსადაგებთ ე.წ. დიდი არმენიის ჩრდილოეთ ნაწილში მცხოვრები ქალკედონიტი იბერების ეკლესიას, მაშინ წყაროს ცნობა უეჭველი გამოჩნდება.
დილემის ახსნა შეიძლება ზემოთმოყვანილი აზრით, რომ იბერთა ქვეყანა ერქვა ავანის საკათალიკოსოს მიწაწყალს, იბერთა ეს ეპარქია მოიცავდა მიწაწყალს ავანიდან ტაოს ჩათვლით, სადაც შემდეგ, მართალაც მე-11 ს.-ში ჩამოყალიბდა იბერიის თემი. ამ ივერიის სასულიერო ცენტრი მე-6 საუკუნეში ყოფილა ავანი, ხოლო მე-8 საუკუნეში ასეთად გადაიქცა ტაო, მათ შორის მოქცეული აირარატის ოლქიც ქალკედონიტური ყოფილა იოანე ბაგარანელის დროს.
ამ ივერიიდან მე-6 საუკუნეში ანტიოაიაში ჩავიდა ავანის სასულიეროთა დელაგაცია, და მოიპოვა ივერიის ანაუ არმენისიი ივერიის ეკლესიის დამოუკიდებლობა სომხური ეკლესიისაგან, რაც დიდხანს არა გაგრძელდა, 140 წლის შემდეგ აამ ივერიული ოლქიდან ანუ არმენიის ივერიიდან კვლავ ჩასულა ანტიოქიაში სასულიეროთა დელეგაცია იმავე მოთხოვნით, რათა გათავისუფლებუული ყოფილიყვნენ სომხური ეკლესიის უღლისაგან და თავიანთ ეკელსიებში უცხო , სომხური ენის მაგიაერ დაენერგათ ქართულენოვნება, ეს თხოვნა დაკმაყოფიელბული იქნა.
ამიტომაც ამე-8 საუკუნეში არასრული ავტოკეფალია მოიპოვა არა მცხეთის, არამედ ტაოს საკათალიკოსომ, ხოლო თეოფილაქტეანტიოქიელმაქართველებს “შეუქმნა აღწერითი მოსახსენებელი თავისა თვისისათვის”, ხოლო შემდეგ ერთ-ერთი მონაზონი სახელად იოანე კათალიკოსად აკურთხა,
140 წლით ადრე ანტიოქიის პატრაიარქმა (მე-6 ს. ბოლოს) ანასტასიმ იბერთა (სოხეთის იბერიის) პირველ კათალიკოსს უწოდა სახელი იოანე, იგივე სახელი, იოანე, ტარადიციის განგრძობის მიზნით, კვლავ, 140 წლის შემდეგ უწოდეს ამავე რეგიონის იბერიის (ტაოს) კათალიკოსს მე-8 ს. შუა წლებში, უკვე ანტიოქიის პატრიარქ თეოფილაქტეს დროს.
როგორც ცნობილია, მიჩნეულია, რომ იოანე ბაგარანელი მე-6 საუკუნის დასასრულს (მას ჩვენ ვუწოდებთ ე.წ. არმენიის ივერიის იბერთა ანუ ქართველთა კათალიკოსს), იყო მტკიცე ქალკედონიტი, მსგავსად მცხეთის ივერიის იბერებისა, მისთვის ამ დროს, სომხურ მონოფიზიტურ ეკლესიასთან დავისას, ვისგანაც გათავისუფლება ცდილობდა, სამაგალითო უნდა ყოფილიყო კირინ მცხეთის კათალიკოსი, ამ გავლენის ნიშანი მან გამოხატა საეკლესიო არქიტექტურითაც, მან ავანში ააგო მცხეთის ქალკედონური ბრძოლისა და გამარჯვების სიმბოლოდ მიჩნეული მცხეთის ჯვრის ზუსტი არქიტექურულიასლი,
მცხეთის ტაძარმა თავისი არქიტექტურული სახე მიიღო არა რაიმე გარედან შემოტანილი ნიმუშის მიხედვით, არამედ შენდებოდა საუკუნეთა მანძილზე, მე-4, მე-5 და მე-6 საუკუნეებში, კერძოდ მცხეთის ერთერთი გორის ბორცვზე წმიდა ნინომ აღმართა პატიოსანი ჯვარი, ის იყო ჭეშმარიტად ძლევამოსილი თავის კურნებებითა და უდიდესი სასწაულებით, ყველამ იხილა , რომ მას დაადგრა ვარსკვლავების თანავარსკვლავედი, გააცოცხლა მიცვალებული და განკურნა მრავალი მორწმუნე და სამეფო სახლის წევრიც, ამის გამო მას უფლისწულმა რევიმ დაადგა გუმბათიანი კუბური ფორმის ნაგებობა, ნალექისაგან დაცვის მიზნით,
ჩვენი გამოკვლევით, ეს ნაგებობა იყო კუბური ფორმის ქვის ოთხთაღედი, მსგავსი რომაული ტეტრაპილონისა და სასანიდური მსოფლიოს „ჩაჰართაღისა“, ასეთ ნაგებობებს ცეცხლთაყვანისმცემლები აგებდნენ წმიდა ცეცხლის დასაცაცად.
ცეცხლთაყვანისმცემელთა ქვის თაღებიანი კუბის ცენტრში, საგაგებო პლატფორმაზე ენთო წმიდა ცეცხლი, მიგან განსხვავებით რევიმ თავის მიერ აგებული ქვის კუბის ცენტრში აგებულ პლატფორმაზე უცველეად დატოვა აღამრთული პატიოსანი დიდი ზომის ხის ჯვარი.
როტორც ვთქვით, მცხეთის ჯვრის გარშემ შმოშენებულ თაღებიან და გუმბათიან ქვის ნაგებობას ერქვა „კუბი“, აღსანიშნავია, რომ ამ ტერმინს ხმარობს, როგორც მოქცევაი ქართლისაი, ისე ქართლის ცხოვრება, პირველი მას უწოდებს „კუბას“, ხოლო მეორე“კუბოს), ანუ ეს იყო ქვის თაღებიანი კუბი, რომლის ცენტრში რევის მიერვე აგებულ დიდ ქვის პლატფორმაზე აღმარტლი იყო პატიოსანი ჯვარი.
მისი აგებიდან თითქმის საუკუნის შემდეგ, წყაროსავე ცნობით, ეს ქვის ნაგებობა ოდნავ გააფართოვა გურამ კურაპალატმა და კედლები ამოუშენა, ოღონდ კედლის მშენებლობისას გარდაიცვალა, მისი საქმე მისმა შვილებმა დაასრულეს, სტეფანოზმა მონეტაც კი დაბეჭდა, რპმელზეც სწორედ მცხეთის ჯვრის უმთავრესი იდეაა გამოსახული, კერძოდ, საგანგებო პლატფორმაზე გიზგიზებს არა ცეცხლთაყვანისმცემელთა „წმიდა ცეცხლი“, არამედ აღმართულია პატიოსანი ჯვარი. ეს იყო დემონსტრაცია იმისა, რომ ქართლში ცეცხლთაყვანისმცემლობას სძლია ქრისტიანობამ და გაიმარჯვა, ეს იყო დიდი გაბედულება, რადგანაც ქართი დაპყრობილი იყო და სპარსული იმპერიის შემადგენელ ნაწილად მიიჩნეოდა.
მცხეთის ჯვრის ამ ტაძრისა ძალზე ეშინოდათ სომხური ეკლესიის მმართველებს, რადგანაც სომეხთა კათალიკოსმა აბრაამმა მკაცრად აუკრძალა სომხებს მცხეთის ამ ტაძარში ლოცვა, უპირველეს ყოვლისა იმის გამო, რომ მცხეთის ჯვრის ტაძარი ეკურთხა და საბოლოო სახე მიიღო სომხური საეკლესიო პროზელიტიზმის წინააღმდეგ უდიდეს მებრძოლის კირიონ კათალიკოსის დროს, კირიონ 1-ის კათალიკოსობისას, ანუ შესაბამისად მისი საბოლოო კურთხევით.
იოანე ბაგარანელმა ქალკედონიზმის ამ უდიდესი სიმბოლოს ანუ მცხეთის ტაძრის ასლი გადაიღო და ავანში მისი მსგავსებით ტაძარი ააგო.
ტარონიდან თეოდოისოპოლამდე (არზრუმამდე) და აქედან ავანამდე ვრცლად გადაშლილი მიწაწყალი ნ. ადონცის მიერ იწოდებოდა „არმენიის ივერიულ ზოლად“, შემდეგ აქ ბიზანტიამ დაარსა „იბერიის თემი“, მისი მოსახლეობის უმეტესობა ის ივერიული მოსახლეობა იყო, რომელთა მიწაწყალი ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდ, ანუ ამ კათალიკოსამდე დაახლოებით 700 წლითა დრე, სტრაბონის ცნობით იბერებისაგან მიითაცეს არმენიის მეფეებმა არტაქსიამ და ზარიადრემ,
ანუ „არმენიის ივერიული ზოლი“ იგივეა, რაც ერთი ნაწილი არმენიის მიერ იბერებისაგან მიტაცებული „პარიადრეს კათებისა, ხორძენასი და გოგარენასი“.
1-2 საუკუნეებში ეს მიწაწყალი უკანვე დაიბრუნა იბერიის მცხეთის სამეფომ, მაგრამ შემდეგ, სომხეთში ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ ის კვლავ არმენიაში აღმოჩნდა ანუ სომხური ეკლესიის იურისდიქცაიაში.
იქაური, ანუ არმენიის იბერები ცდილობდნენ საეკლესიო გათავისუფლებას, რისთვისაც გამოიყენეს მე-6 საუკუნეში წარმოშობილი დავა ქალკედონიტებსა და მონოფიზიტებს შორის.
მე-6 ს. შუა წლებში სომეხთა კათალიკოსისის ნერსე მიჯინის დროს საეკლესიო კრებების ძალით სომხური ეკლესია უმტკიცესი მონოფიზიტური აღმსარებლობის დამცველად გამოცხადდა, შესაბამისად, იმ დროს, ეთნიკური სომხები მონოფიზიტები იყვნენ, სულ სხვა პლატფორმა აირჩია ქართველთა ეკლესიამ, ეს იყო მტკიცე ქალკედონიტობა, შესაბამისად, ეს აღმსარებლობა ასევე ეროვნულ სარწმუნოებად გადაიქცა არმენიაში მცხოვრები ქართველებისათვის ანუ იბერებისათის
არმენიის იბერები, როგორც ითქვა ცხოვრობდნენ ვრცელ არეალზე ტარონიდან ტეოდოსიოპოლამდე და ამ ქალაქიდან ავანამდე აქაურმა, იბერიული წარმომავლობის ეპისკოპოსების რეგიონალურმა საბჭომ 593 წელს თეოდოსიოპოლისში მოიწვია კრება, რომელმაც ქალკედონიტობა აღიარა ჭეშმარიტ აღმსარებლობად. შესაბამისად ოფიციალურად გამოეყო მონოფიზიტობის ერთგულ სომხურ ეკლესიას და საბჭომ აირჩია საკუთარი ეკლესიის მეთაურად იოანე ბაგარანელი. მათ საეკლესიო სამართლის სრული დაცვისათვის თავიანთ უზენაეს პირველიერარქად, სომეხი კათალიკოსის ნაცვლად აირჩიეს ანტიოქიის პატრიარქი. ანტიოქიაში პატრიარქ წმ. ანასტასისტან გააგზავნეს საეკლესიო დელეგაცია, ვითარცა იბერიელმა სასულიერო პირებმა, რომელნის იბეიის (ანუ არმენიის იბერიის) სამწყსოსა და საეპისკოპოსო საბჭოს სახელით მოქმედებდნენ. მაღტალაც ანტიოქიის პატრაიარქმა ხელი დაასხა ერთერთ მათაგან ბერს, იოანეს და ის დაადგინა იბერტა (ანუ არმენიის იბერთა) თალიკოსად. ამი შმდეგ დიდი პოლიტიკური ცვლილებები დაიწყო, ფრონტებძე მე-7 ს. დასაწყისში დამარცხდა ბიზანტიური ჯარი და უპირატესობა მოიპოვა სასანიდურმა იმპერიამ. ეს უკანასკნელი სასტიკად დევნიდა ქალკედონიტობას და მხარს უჭერდა მონოფიზიტბას, კერძოდ, დვინის სომხურ საკათალიკოსოს. ამ პროცესმა გადაწყვიტა არმენიის იბერთა და ნუ არმენიაში ქალკედონიტური საკათალიკოსოს ბედი, ის აკრძალა საპარსეთამ, ხოლო იოანე ბაგარანელი დააპატიმრა და დაატყვევა, ის გარდაიცვალა. ანუ ის იყო არა სომეხი ქალკედონიტები კატალიკოსი, არამედ არმენიაში მცხოვრები იბერების კათალიკოსი. იქაური იბერები კი სომხებისაგან განსხვავებით -ქალკედონიტები იყვნენ.ამია შემდეგ რევანში აიღო ბიზანტიის იმპერატორმა ჰერაკლემ, 620-იან წლებში გაანადგურა სპარსეთის სახელმწიფო, მალევე არაბებმა დაიპყრეს ეს მხარეები, თავის მხრივ არაბებიც მხარს სომხურ ეკლესიას უჭერდნენ. აჩვენებდნენ მუჰამედის მიერ დადებულ ხელშეკრულებას სომხურ ეკლესიასტან, ასევე სხვა ზოგიერთი ხალიფისა, რაც რეალობა იყო და სომხურ ეკლესიას დიდი უპირატესობას ანიჭებდა, მაგალიტად ქართულ ეკლესიასთან შედარებით, რომელიც იდევნებოდა, როგორც სასანიდების ისე სახალიფოს მიერ. ასეთ ვითარებაში სომხური ეკლესია გაძლეიერდა, ჯერ კიდევ არაბების შემოჭრამდე, მე-7 საუკუნეში ჰერაკლე კეისრის გამარჯვების შემდეგ, რომელმან შეთანხმება ანუ „უნია“ დადო სოხურ ეკლესიასთა, ასეთ დროს არმენიის ქართველობა კვლაც სომხური ეკლესიის სამწყსოს სეადგენდა,მაგარმ უმტკიცესად ქალკედონიზმის ერთგული, განსხვავებით ეთნიკური სომხებისაგან, რომელნიც ასეთ დროს არ ავლენდნენ აღმსარებლობით მიმართულებას, ამის გამო წთნიკურმა ქართველებმა, ქალკედონურ სომხურ ეკლესიაში დიდი სასულიერო თანამდებობები დაიკავეს და სახელოვანი მღველმთავრებიც იყვნენ სომხური ეკლესიისა, მაგალითად მცხეთის კატალიკოსი ცნობილი კირიონი, თავადაპირველად სომხური ეკლესიის მღვდელმათავარი იყო ანუ არმენიის იბერიული ზოლის ქართველობას ემსახურებოდა აირარარტსა და დვინის ეკლესიაში კი. ასევე ეთნიკური ქართველი უნდა ყოფილიყო ტაოელი მღვდელმთავარი ცნობილი ნერსე იშხნელი(641–661), რომელიც სომხური ეკლესიის პატრიარქიც კი გახდა. მას პატივს სცემდნენ საქართველოში და ნეტარის წოდებიტაც მოიხსენებდნენ, ჩანს ეთნიკური ქართველობისა გამო, რადგანაც სხვა ქალკედონიტ სომეხ კათალიკოსებს საქართველოში წიდას წოდებით არ მოიხსენიებსნენ , ნერსე იშხნელის მსგავსად. საზოგადოდ, სომხეტსი ამ პერიოდში ქალკედონური აღმსარებლობის მატარებელს „ქართველს“ უწოდებდნენ, რადგანაც სწორეთ ქართველთა ეროვნულ სარწმუნოება სქალკედონიტობა წარმოადგენდა, არაბტა ბატონობის შსსუსტების შემდეგ არმენიაში მცხოვრებმა ივერებმა უფრო მეტი გაბედულება შეიძინეს და აღარ მალავდნენ თავიანთ აღმსარებლობას, გაღიზიანებული კათალიკოსი ანანია მოკაცი (946-968) სომხეთში ალკედონიტთა გამავლების გამო ავის ეპისტოლეში წერდა „არ იყო მეუღლეთა სარეცელი, ერთი სომეხია მეორე კი ივერიელი, შესაბამისად შვილებიც ორად არიან გაყოფილნი“.
ეს კიდევ ერთხელ ნიშნავს, რომ არმენიის ჩრდილოეთსა და ჩრდილოდასავლეთში იბერები მოსახლეობის თუ უმეტესობას არა ნახევარს მაინც შეადგენდნენ. ამ ივერიელების სარწმუნოება კი ქალკედონიტობა იყო. ზოგიერთა არმენიზებული ქართველი, რომლის არმენიზაცია მხოლოდ მიმდინარეობდა და დასრულებული არ იყო უბრუნდებოდა ქართველთა ეროვნულ სარწმუნოებას ანუ ქალკედონიტობას, ასოღიკის ცნობით ერთერთი ასეთი იყო გაგის ციხესიმაგრის მფლობელი დემეტრე. ის დაბრუნებია ქათველთა ეროვნულ სარწმუნოებას და ხელახლა მართლმადიდებლად მონათლულა, რამაც, თურმე, სომეხი დიდებულები აღაშფოთა.
აღსანიშნავია, რომ ე.წ. სომხურ-ქალკედონიტური ეკლესიის (ჩენი აზრით კი სხვა ანუ მეორე ივერიის) იერარქები უმეტესად, ქართული პროვინციებიდან იყვნენ – ტაოდან და გუგარქიდან.
არმენიის იბერიული ზოლი ანუ მკვიდრი ქართველებით დასახლებული ე.წ. დიდი არმენიის ჩრდილოეთი და ჩრდილო დასავლეთი ნაწილები, ჩამოყალიბებული მის შემდეგ, რაც სტრაბონის ცნობის შესაბამისად არმენიის მეფეებმა არტაქსიამ და ზარიადრემ მიიტაცეს ქართულ-იბერიული ოლქები პარიადრე, ხორძენა, გოგარენა, კარენიტიდა და ქსერქსენე, (რომელთაც ქრისტიანულ ეპოქაში ეწოდებოდათ კარენი-თეოდოსიოპოლის-აზრუმის მხარე, მისი მომიჯნავე ოლქები ტაო, ბასიანი, აირარატი, ვიდრე ავანის ოლქის ჩათვლით, და სამხრეთიტ, ვიდრე ვანის ტბამდე, შემდგომი მამიკონიანებისა და ბაგრტუნ-ბაგრატიონების სამფლობელოები სომხურ საეკლესიო იურისდიქციაში მყოფი ეთნიკურად ქართველი ეპისკოპოსების სამწყსოს წარმოადგენდა, არმენიის იბერების 1 ეპისკოპოსი იყო კორიუნი, (დაახლ. 30-450) ის თვითონვე წერს, რომ დაბადებით იყო ქართელი იმ პირველ მოწაფეატგანი, რომელიც იბერიის მეფის კარზე განისწავლა, მაშტოცის ეპოქაში, დაინიშნა იბერების ეპისკოპოსად.
შემდეგი ჩვენთვის ცნობილი „არმენიის იბერების“ ეპისკოპოსი იყი იოანე ბაგარანელი, აირარატელი.
არმენიის იბერების უმთავრესი ქალაქი იყო კარინი ანუ კარნუ ქალაქი, რომელსაც თეოდოსიოპოლისიც ერქვა, ის იყო სტრაბონის მიერ ნახსენები ქართული ოლქი კარენიტიდა, რომელიც მიიტაცეს არმენიის მეფეებმა.
მე-5 ს.-ში, ქართლის ცხოვრების ცნობით, კარნუ-ქალაქში ილაშქრა ვახტანდ გორგასალმა, მის გასათავისუფლებლად, აქედანვე თავისი ლაშქრით შეეცადა კიდევ უფრო სამხრეთით ქართული ოლქების გათავისუფლებას და ზღვისპირეთის გავლით უკან დაბრუნდა, მან მხოლოდ კლარჯეთის ერთი ნაწილის გათავისუფლება შეძლო, დანარჩენ ისტორიული კლარჯეთი ბიზანტიას დარჩა.
VI საუკუნეში აირარატისა და კარინის ეპოსკოპოსები იმ დროს მიემხრენენ ქართულ ეროვნულ სარწმუნოებას ანუ ქალკედონიტობას, როდესაც მთელი სომხეთი მონოფიზიტური გახდა სომეხთა კათალიკოს ნერსე მიჯინის დროს. არსენ საფარელი წერს ამის შესახებ-
– მრავალი სიკეთე აღუთქვა ხოსრო II-მნერსე II კათალიკოსს, რომელსაცშუა (სომხურადმიჯინი) ეწოდა. ამით მისი გული შეარყია, მოიწვია დვინის პირველი კრება და სომხეთი განშორდა ბერძნულ სჯულსა და იერუსალიმს. ამის გამო ყოველი ქართლი და სომხეთის მეოთხედი განეყენენ სომეხთაგან მღვდლობის ხელდასხმას, ხოლო ჰერნი დ ასივნიელნი ერთ პერიოდში განშორდნენ და შემდეგ კვლავ შეერივნენ.
(არსენ საფარელი, „განყოფისათვის…“VII მუხლისბოლოაბზაცი)
„მეოთხედ სომხეთში“ ის მოიაზრებს უპირველესად აირარატისა და კარინის ქალკედონიტთა საეპისკოპოსოებს.
ეს მოხდა მე-6 საუკუნიშ შუა წლებში, მაგრამ აირარტისა და მით უფრო კარინის (კარენიტიდას) ეპისკოპოსები გულმხურვალე ქალკედონიტები იყვნენ, რაც გამოჩნდა შესაბამისი პოლიტიკური მომენტის დადგომის თანავე მე-6 ს. ბოლოს, მატ კარინში მოიწვიეს საეკლესიო კრება რომელმაც დაადგინა, არო არმენიის იბერის განშორებოდა სომხურ ეკლესიას, დაედგინა საკუტარი კათალიკოსი, და ეს ახალი საკათალიკოსო შესულიყო ანტიოქიის საპატრიარქოს იურისდიქციაში, მათ, შესაბამისად, სეადგინეს სასულიერო პირთა დელეგაცია, რომელიც სესაბამისი სცივრით წარუდგა ანტიოქიის წმ. სინოდსა და პატრიარქ წმ. ანასტასისი, მათი საჩივარი უპირველესად შეეეხო ეროვნულ საკითხს, ისინი ამტკიცებდნენ რომ იყვნენ იბერები, მაგრამ მათ ეპისკოპოსებს ხელს ასხამდა სომეხი კათალიკოსი, ამის გამო ეთნიკურად იჩაგრებოდნენ, რადგანაც მათ ეკლესიებში ლოცვის ენად დასდგენილი იყო მათთვის უცხო-სომხური ენა. ანტიოქიაში შეისმინეს ეს საჩივარი კედრენეს ცნობით, რომელსაც დაეყდრნო მიქაელ ბრეკი და თავის წიგნში გადმოგვცა ეს ცნობა არმენიის იბერიელი ეპისკოპოსების საჩივრის, ასევე იმის შესახებ, რომ სომეხი კათალიკოსის ნაცვლად მან ხელი დაასხა ერთერთ იქ მისულ იბერ დელეგატს, უწოდა სახელი იოანე დად დაადგინა არმენიის იერების კატალიკოსად, ეს, როგორც ქრონოლოგიიდან და სხვადასხვა საბუთების სეჯერებიდან ცანს იყო ხნობილი ავანელი კათალიკოსი იოანე ბაგარანელი.
მოვსეს კალანკატუაცი მას უწოდებს მესვეტეს, ეს ნიშნავს, რომ მას ეკლესიასი მიიჩნევდნენ წმინდა მოვაწედ და დიდი ავტორიტეტი ჰქონდა. 591 წელს ბიზანტია-სპარსეთის 20 წლიანი ომის ბოლოს არმენია ორად გაიყვეს.
სომეხთა კატალიკოსმა მოსე ელივარდელმა (574-604) პროსპარსულ ორიენტაციას არ ურალატა და გადავიდა სპარსული არმენიის ტერიტორიაზე დვინში. რადგანაც, სპარსელები დევნიდნენ ქალკედონიტებს და მხარს უჭერდნენ სომხურ სარწმუნოებას
არმენიის იბერიული ნაწილის ეპისკოპოსები მტკიცე ქალკედონიტები იყვნენ და შესაბამისად პრობიზანტიური ორიენტაცია ჰქონდათ. როგორც ითქვა, მათ ისარგებლეს მომენტით, კარინში მოიწვიეს კრება და თავის კათალიკოსად დაადგინეს აღნიშნული იოანე ბაგარანელი, რომლის კათალიკოსობა ცნო ანტიოქიის პატრიარქმა ანსტასიმ და გამოიყვანა სომხური ეკლესიის იურისდიქციიდან, როგორც აღინიშნა.
ამ პროცესს, ანუ არმენიის იბერების ეკლესიურ გათავისუფლებას სომხური ეკლესიის იურისდიქციიდან, წარმართავდა თეოდოსოპოლიოსის (კარინის) ავტორიტეტული ეპისკოპოსი თეოდორე, სომხეთის იბერიულ ეკლესიას, რომელსაც ამჟამად შეცდომით „სომეხი ქალკედონიტებისას“ უწოდებენ, მიემხრო აღნიშნული ვრცელი იბერიული ზოლის ყველა ოლქის მოსახლეობა ანუ ეთნიკური იბერები, ჩანს, ისინი ამ პროცესს იღებდნენ, ვითრცა ეროვნულ გათავისუფლებას, დაბრუნებას მშობლიური ქართული ეკლესიის წიაღში, რის სადემონსტარციოდაც ყველგან „არმენიის იბერიულ ზოლის“ ოლქებში აშენებდნე მცხეთის ჯვრის ტიპის ტაძრებს, რომელიც იყო ქალკედონური აღმსარებლობის გამარჯვების სიმბიოლო, რადგანაც მისმა მცხეთელმა კატალიკოსმა კირიონმა პიველად გაბედა ხმის ამოღება სომხური ეკლესიის პროზელიტიზმის წინააღმდეგ და გამარჯვებით დაიცვა ქართველთა ეროვნული სარწმუნოება-ქალკედონიტობა.
არსენ საფარელი წერს –
„სომეხთა კათალიკოს აბრაამის დროს განდევნა ქართლის კათალიკოსმა კირიონმა მოსე  ცურტავის ეპისკოპოსი თავისი ეპარქიიდან, რომელიც წმიდა შუშანიკის საფლავზე იყო. თხოვა აბრაამმაკირიონს ეს ეპარქია, ხოლომანარმისცა. დაგადიდდამათშორისცილობა. მოუხმო აბრაამმა არარატის პროვინციის სამღვდელოებას დაუთხრამათ: ან შეაჩვენეთ ქალკედონის კრება, ან გადით ჩვენი სამკვიდრებელიდან. ზოგიერთი დაემორჩილა და შეაჩვენეს წმიდა კრება, ზოგიერთიკი არ დაემორჩილა და განიდევნენ“.
ამ ამბების შესახებ კარგად მოგვითხრობს არსენ საფარელი კათალიკოსი, რომლის წყარო ყოფილა ბერძნულ ენაზე დაწერილი თხზულება „სომეხთა საქმის შესახებ“ ,

ქართლის კატალიკოსს კირიონ 1-ს და არმენიის იბერიული ზოლის კათალიკოსს იოანე ბაგარანელს დევნიდა ერთიდაიგივე კატალიკოსები სომხური ეკლესიისა მოსე და აბრაამი (606/07-610/15).
მათ, პირველი, კირიონ 1, სპარსელთა დახმარებით ჩამოაშორეს მცხეთის საკათალიკოსო ტახტს და აიძულეს ბიზანტიისათვის შეეფარებინა თავი, ხოლო მეორე იოანე ბაგარანელი სპარსელებს დაატყვვებინეს და გაასახლებინეს.
ამჟამად ამ პროცესს უწოდებებ „სომხური ეკლესიის ორად გაყოფას“, მაგრამ ეს იყო არა სომხური ეკლესიის ორად გაყოფა, არამედ არმენიის იბერების გატავისუფლება სომხური საეკლესიო იურისდიქციისაგან.

პოლიტიკური ვითარება კვლაც შეიცვალა, კავლავ გაიმარჯვა სომხური სარწმუნოების ანუ მონოფიზიტობის მხარდამჭერმა იმპერიამ -სპარსეთმა, ამის გამო, ბიზანტიამ 603 წელსმიატოვა იოანე ბაგარანელის საკათალიკოსო ქალაქი ავანი და მან  კათედრა გადაიტანა თავისივე საკატალიკოსოს სხვა კალაქში-კარინში. მაგრამ 610 წელს ეს ქალაქიც დაიპყრეს სპარსელებმა,  კათალიკოსი იოანე დაატყვევეს და ჰამადანში გადაასახლეს.

ეს იყო ზეიმი სომეხთა კატალიკოს აბრაამისა, რომელმაც იმავე წლებში , დაახლოებით 608 წელს შეჩვენება დაადო ქალკედონიტებს, ეთნიკურ სომხებს აუკრძალა ქალკედონიზმის გამარჯავებული დედაქალაქის  მცხეთის ტაძრის მოლოცვა, მანგლისის ტაძართან ერთად.

ის რაც მან (აბრაამმა) შეძლო არმენიის ივერიაში, ვერ შეძლო მცხეთის ივერიაში, თუმცა კი მისი ძალისხმევით სპარსელებს ტახტიდან ჩამოუგდიათ ქართლის კათალიკოსი კირიონი.

აბრაამმა ანატემას გადასცა სომხეთის ქალკედონიტები, არსენ საფარელის ცნობით აიძულა ისინი ან სომხური რჯული მიეღო ანდა ქვეყანა დაეტოვებინათ, ამის გამო არმენიის იბერიული ზოლის ქართველობა იძულებული იყო კვლავ შეგუებოდა ეკლესიებში სომხურენოვან ღვთისმსახურებას, ვიდრე მე-8 ს.შუა წლებამდე, ამ დრომ მათ კვლავ მოიცეს ძალა, კვლავ შეადგინეს სასულიერო პირთა დელეგაცია და კვლავ გაადზავნეს საჩივრით ანტიოქიის პატრიარქის წინაშე, ოღონდ ეს იყო უკვე არა სპარსული ძლიერების, არამედ არაბთა შემოსევენბის ხანა, არაბები კი მოვსეს კალანათუაცი სცნობების თანახმად სპარსელთა მსგავსად მხარს უჭერდნენ სომხურ-მონოფიზიტურ სარწმუნოებას და დევნიდნენბიზანტიუტ-ქართულ ქალკედონიტობას, ამი სმიუხედავა ბიზანტია კვლავ ებრძოდა მათ , ერთერთი ასეთი ბიზანტიური წარმატების დროსს, მე-8 საუკუნის შუა წლებში, ანტუიოქიის პატრიარქატN კვლა, ორგორც აღინიშნა, მივიდა არმენიის იბერიულიზოლის, ამჟამად უკვე ტაოს სასულიერო პირთა მიერ შედგენილი დელეგაცია, მათ იგივე ითხოვეს, რაც იქამდ 140-150 წლით ადრე სომხური საეკლესიო იურისდიქციისაგან გათავისუფლება,

უნდა აღინიშნოს, რომ კარინ-თეოდოსოპოლიოსი ძალზე უყვარდათ ქართველებს, ამიტომაც კონსტანტინე პორფიროგენეტის სიტყვით, მის  მოსახლეობას მე-10 საუკუნეშიც მტკიცედ იცავდნენ, როდესაც ბიზანტიელებმა ალყაში მოაქციეს ქალაქი დიდი ხნით და აკრძალეს იქ სურსათის შეტანა, რათა შიმშილის გამო ქალაქი დანებებულიყო, ამ დროს იბერიელები გარედან მალულად სურსათით ამარაგებდნენ ქალაქს და თხოვდნენ კეისარს არ ენებებია მოქალქეთა ამოხცვა. ეს ქალაქი მე-11 საუკუნეში გადაიქცა „იბერიის თემის“ დედაქალაქად, ცხადია მისი იბერიულობის გამო. იბერიის თემი უმეტესად ბიზანტიელთა მიერ მიტაცებული ტაოს ქართველთა სამეფოს მიწაწყალს მოიცავდა, დავით კურაპლატის მემკვიდრეობას, მალე აირარატის ყოფილი ოლქის ნაწილიც დაემატა და მისმა საზღვარმა ავანამდე და ყოფილ გუგარქამდე მიაღწია.

ამ მტაცებლობის დროს კვლავ დაზარალდა აქაური ქართველობა, იქამდე ქართველთა სამეფოში ანუ ტაოს სახელმწიფოში ქართულენოვანი წირვა-ლოცვა იყო გაცაღებული, მე-8 საუკუნის შმდეგ ვიდრე მე-11 საუკუნის ამ ანექსიამდე. ტაოს სამეფოს ქართელობა ანუ იქაური „იბერიის ეკლესია“ წმიდა მირონს ანტიოქიაში ყიდულობდა მე-8 საუკუნეში დადგენილი წესის თანახმად, როგორც ანტიოქიურ ქრონოგრაფი მოუთხრობდა ეფრემ მცირესა და ნიკოს შავმთელს. ამ , მე-11 ს. დაპყრობის შემდეგ წესები შეცვლილა, როგორც სალიტირგიკო ენის, ისე წმიდა მირონთან დაკავშირებით.

როგორც ითქვა იქამდე, მე-8 ს. შუა წლებიდან, არმენიის იბერების საკატალიკოსო, სომხური ეკლესიისაგან გათავისუფლების შემდეგ თაოს „ქაღტველთა სამეფოს საკათალიკოსო“ მირონის შესაძენად ანტიოქიის საპატრიარქოში, იხდიდა ათას დრაჰკანს (“რაითა წლითი წლად მოსცემდნდნენ ჟამად-ჟამად თაპატრიარქთა ანტიოქიისათა ათასსა დრაჰკანსა“), ასე გაგრძელებულა ანტიოქიის პატრიარქ პეტრე III -მდე (996-1021). ამის შემდეგ, ბიზანტიის იმპერატორს გაუთვალისწინებია იერუსალიმის საპატრიარქოს ფინანსურ გასაჭირი და შემდეგ ტანხა,  წმ. მირონის შესაძენად უნდა გადასცემოდა იერუსალიმოს საპატრიარქოს,  ვფირობ, ეს უნდა მომხდარიყო უფრო იბერიის თემის ცამოყალიბების შმდეგ, ეს თემი თავის იურისდიქცაიში გადაეცა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს, რამაც გააღიზიანა ანტიოქიის საპატრიარქო, ჩანს იბერებისაგან თანხის გადახდის პროცესისი ცვლილება ამასტან უნდა იყოს დაკავშირებული. მათლაც, ეფემის ცნობაში ნახსენების კეიასრი ბასილი ბულგართმმუსვრელი (976-1025), რომლის ნებითაც იბერების თანხა უნდაგადასცემოდა იერუსალიმს, ანტიოქიის პატრაიარქის იოანე მე-3 -მდე  (996-1021) ამ ბასილმა დაარსა კიდეც იბერიის თემი, იმის შემდეგ რაც მძაფრი ბრძოლების შემდეგ დაიპყრო ტაოს „ქართველთა სამეფო“.

საერთოდ, იმის გამო, რომ, როგორც აღინიშნა, სხვადასხვა იბერიების სახვადასხვა საკათალიკოსოების შესახებ ცნობები საუკუნეთა მანძილზე ერთმანეთი აირია, ამან დაბადა უამავის გაურკვევლობა, გაუგებრობა და დაბნევა მკვლევარებისა, ხოლო დაინტერსებულ მხარეს აღეძრა სურვილი დაჭვებულიყო საზოგადოდ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფაალიის მიმართ, მაგტამ თუკი ისე შევხედავთ ზოგად სქემა, რომელიც წარმოვადგინე, რომ არსებობდა რამდენიმე ივერია, რომეთაც თავიანთი საკათალიკოსოები ჰწონდათ, ამასტანავე ამ საკატალიკოსოებს ავტოკეფალიაც სხვადასხვა დროს ჰქონდა თ მინიჭებული სურათი დალაგდება და გასწორდება, კერძოდ

1. მცხეთის იბერიის ეკლესია ავტოკეფალური და თავისთავადი იყო მოციქულთა დროიდან, ეს თავლსაზრისი მტკიცედ ფაიცვა წმ. გიორგი მთაწმიდელმა ანტიოქიის საპატრაიარქო კარძე პეტრე მე-3-ის დროს.
2. არმენიის იბერიული ზოლის, შემდეგში, ტაოს „ქართველთა სამეფოს“ საკათალიკოსომ ავტიოკეფალია მოიპივა მე-8 ს. შუა წლებში და შეუერთდა დედა ქართულ ეკლესიას.
3. დასავლეთ საქართველოს საკათალიკოსო ჩამოყალიბდა მცხეთის სკათალიკოსოს წიაღში, საეკლესიო–ადმინისტრაციული მმართველობის გასაადვილებლად, აფხაზთა სამეფოს ცამოყალიბები ეპომქაში, მის დაფუძნება 839 წელს დაამტკიცა ქარტველტა მეფე ბაგრატმა.

ამ იბერიებს სხვადასხვა სახლი ერქვათ, მაგალითად დასავლეთ საქართველოს საკათალიკოსოს ანტიოქიე-იერუსალიმელი პატრიარქები ზოგჯერ უწოდებენ ზემო ნბერიის სარქიეპისკოპოსოს, ზოგჯერ კი ქვემო ივერიისას, გულისცმობდნენ აფხაზეთისა და ქართლის საკატალიკოსოებს, ტაოს ივერიის ეკლესიას და  ასევ ის ბაზაზე შექმნის იბერიის თემისას ზოგჯერ „არმოსავლეთს’ ანდა „აღმოსავალს“ უწოდებდნენ.

საბოლოო ჯამში იბერიის ეკლესიები ქმნიდნენ ერთიან ქართულ ეკლესიას. ~

ქართულ ეკლესიაში ცალკეული საკათალიკოსოები  არსებობდნენ ისევე, როგორც, მაგალითად, ბერძნულ სამყაროში ერთმანეთისაგან თავისთავადი, მაგარამ მაინც ბერძნული კონსტანტინოპოლის, ალექსანდრიის, იერუსალიმისა და სავა საპატრიარქოები, როგორც მაგალიტად სომხურ ეკლესაიაში დღესაცაა ერთვანეთისაგან ადმინისტრაციულად მაგრამ სულიერ-ეროვნულად და სარმუნოებრივად ერთიანი ეჩმიძინის, კონნსტანტინოპოლის სომხური საპატრიარქოები, იერუსალიმისადდა კილიკიიის საკათლიკოსოები.

ქართული ეკლესიის სხვადასვხა საკატალიკოსოებს აერთიანებდა ერიანი ქართული თვითშემეცნება, საერთო ქალკედონური სარწმუნოება, საერთი სჯულისკანონი, საერთო საეკლესიოკრებების გდაწყვეტილებანი და სხვა მრავალი საეთოობა.

საბოლოოდ, შეიძლება ვთქვათ, რომ მე-18 ს. ანტიოქიელი ისტორიკოსის მამა მიქაელ ბრეკის შესანიშნავი ცნობა, რომელიც ბიზნტიელი ისტორიკოსის კედრენესაგან აუღია, შეეხება არა მცხეთის იბერიის საკათალკოსოს, არამედ ტაოს იბერიისას.

გიორგი კედრენე ტავის მხრივ სარგებლობდა მნიშვნელოვანი წყაროებით, იოანე სკილიცეს, გიორგი სვინგელოზის, თეოფანე აღმსარებლლისა და სხვათა შრომებს. ამასთანავე აღწერს თავის ეპოქაში ქართველტა და ბიზანტიელთ ურთიერთობებს. ქართველი მეცნიერები ფიქრობენ, რომ მიქაელ ბრეკის ცნობები შეეხება მცხეთის საკათალიკოსოს, ამიტომაც მრავალი ფაქტობრივი, ისტორიული შეუსაბამობის გამო არასანდოდ მიიჩნევა, ჩვენი დაკვირვებით, ისაა ძალზე სანდო, კედრენეზე დაფუძნებული წყარო, რომელიც ასახავს ტაოს იბერთა ბრძოლად სომხური ეკლეისსაგან გათავისუფლებისათვის, რაც წარმატებით განხორციელდა ანტიოქიის საპატრიაქოს დახმარებით.

ამასთანავე, ის აწერს, არა მხოლოდ მე-8 საუკუნის ამბებს, არამედ მე-11 საუკუნისას, როდესაც ჩამოყალიბდა ბიზანტიური „იბერიის თემი“, ამ დროს ქართული ეკლესია, ათონს მთის მამები, ასევე ადგილობრივი ქართველი ეპისკოპოსები, მაგალიად ზაქარია ვალაშკერტელი, მედგრად ცდილობდნენ, რატა უკვე ბიზანტიურ იბერის თემში საეკესიო ენად დარჩენილიყო ქართული ენა, მაგრამ რეპრესირებულ იქნა, საბოლოოდ იბერიის ტემის სასულიერო საქმის გადაჭრი საქმე თავის თავზე აიღო წმ. გიორგი მთაწმიდელმა, ის ანტიოქიაში პატრიარქ პეტრე ე-3-ის წინაშე ამკიცებდა, რომ იბერიის თემის ქართველობა მხოლოდ ერთი ნაწილია ზოგად ქართული სამყაროსი, შსაბამისად მრევლი მოციქულების ეპოქიდანვე თავისთავადი ქართული ეკლესიისა, მიიღო კიდეც ანტიოქიისაგან აღიარება, მაგრამ, საბოლოოდ, იბერიის ტემი ბიზანტიამ დაუქვემდებარა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქიას ბერძნულენოვანი ლიტურგიით.

შეჯამება:

კედრენე წერდა: ,, როცა მასთან მივიდნენ ქართველები, რათა მიეღოთ ხელდასხმა ძველი წესის შესაბამისად, მაგრამ მან რომ გაიგო, რომისინი (ქართველები) გაჭირვებას განიცდიან დ ადიდი ზარალი აქვთ გაბატონებული ენებისაგან. მოიწვია მღვდელმთავრების კრება და მართლმადიდებელი დოგმატის უარმყოფელი სომეხი კათალიკოსის მაგიერ ხელი დაასხა მათთვის სხვა კათალიკოსს. დაადგინა, რომისდამოუკიდებელიყოფილიყო, მაგრამ ლოცვის დროს ანტიოქიის პატრიარქი მოეხსენიებინათ, როგორც ამას აკეთებდნენ ანტიოქიის პატრიარქის თეოფილაქტეს მიერ ხელდასხმული იბერიელთა პირველი კათალიკოსი დან მოყოლებული.“ (Труди киевскои Дух. Акад, 1874:416).

ეკლესიის ისტორიის მკვლევერი ამ ცნობასთან დაკავშირებით სვამს ასეთ კითხვას – „გაუგებარია, გიორგი კედრენე რას გულისხმობდა ,,გაბატონებულენებში” ვ.გოილაძეს აზრით საქართველოში ამ დროს გაბატონებული ენები არ არსებობდნენ. მართალია, იმ დროს საქართველოში კვლავ არსებობდა თბილისის საამირო, მაგრამ მას საქართველოში გაბატონებულ ხალხად ვერ მივიჩნევთ. არასოდეს არ ყოფილა, და მითუმეტეს, XI ს–ში, საქართველო ,,ქრისტიანული დოგმატის უარმყოფელ” სომეხ კათალიკოსს დამორჩილებოდა.ამ მხრივ მ. ბრეკის ცნობები საქართველოსთვის სრულიად მიუღებელია.” (გოილაძე. 1991:140)“. (ლევან ტყეშელაშვილი,საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის ისტორიის ძირითადი საკითხები).

ამ კითხვას ვპასუხობ მე — კედრენეს ცნობა ეხება არა მცხეთის იბერიას, არამედ ე. წ. „მეორე იბერიას“, ანუ ე.წ. „სხვა იბერიას“, მიწაწყალს რომელიც შემდგომ მოიცვა ტაოს ქართველტა სამეფომ და ასევე იბერიის თემმა, არმენიის მიერ ოკუპირებულ ამ იბერთა ტერიტორიაზე  მე-8 ს. მდე გაბატონებული ენა იყო სომხური ენა, ხოლო იბერი ქრისტიანების პირველ იერარქს (და საერთოდ იერარქიას ამ იბერებისას) აკურთხებდა ანუ ხელს ასხამდა სომეხი კათლიკოსი, ამიტომაც უწოდებდა, მაგლითად პატრიარქი ფოტი სომხების კათალიკოსს „სომხების, ალბანელებისა და იბერების კათალიკოსს“. სომეხი კათალიკოსის მაგიერ მე-8 ს. ში იბერთა კატალიკოსს ხელი დაასხა ანტიოქიელმა პატრაიარქმა.

ანუ გიორგი კედრენეს ეს ცნობა აღებული ჰქონდა ანტიოქიური ქრონოგრაფიდან და ეს ცნობა მე-8 საუკუნისა მან მიაბა მე-11 საუკუნის სხვა ცნობას, ასევე ანტიოქურს, რომელიც ასახავდა პეტრე მე-3 პატრაიარქთან გიორგი მთაწმიდელის დელეგაციის მისვლას.

მე-11 ს. 50-იან წლებში ანტიოქიის პატრიარქ პეტრე III-ის მოღვაწეობის დროს ქართველები ანტიოქიაში ჩავიდნენ,  ასევე მოხდა საუკუნეებით ადრე მე-8 ს-ში, ამ ვიზიტების შესახებ ცნობები კედრენემ ერთმანეთს გადააბა, რითაც ისარგებლა მიქაელ ბრეკმა.

ზოგიერთი ქართველი ისტორიკოსის აზრით ამ ვიზიტების დროს ანტიოქიის პატრიარქმა ქართულ ეკლესიას  დაუქვემდებრა ტაოს  და მიმდინარე რეგიონების ეთნიკურად სომეხი ქალკედონიტი მრევლი, ეს არასწორია აზრია.

საქმე პირიქით იყო.

ამ  დროს, ეთნიკურად ქართული მრევლი მე-4 საუკუნიდან, ვიდრე მე-8 საუკუნის შუა წლებამდე შედიოდა სომეხი კათალიკოსიის იურისდიქციაში, ოღონდ არა მცხეთის იბერიისა, არამედ მეორე ანუ ტაოს იბერიისა, ისევე, როგორც ამავე ეპოქაში სომეხი კათალიკოსის იურიდიქციაში შედიოდა ალბანელი ხალხი,

მაგრამ ალაბანელებისაგან განსხვავებით, ტოას იბერებმა გამოიჩინეს დიდი გამბედაობა, საჩივრით მივიდნენ ანტიოქიის საპატრიარქოში, რადენჯერმე, სხვადასხა საუკუნეში და მისი დახმარებით თავი გაითავისუფლეს სომხური იურისდიქციისაგან. დაიბრუნეს საღვთისმსახურო საჭიროებისათვის ქართულენოვანი ღვთისმსახურება,

ეს ვერ შეძლო ალბანელმა ხალხმა, რის გამოც ასიმილირდეენ სომხებში, ხოლო სომხური ენისაგან გათავისუფლებული ქართველები კულტურულად გაძლიერდნენ და შექმნეს თავისი სახელმწიფო ტაოს ქართველთა სამეფო, რომელიც საფუძვლად იქცა საქართველოს გაერთიანებისა და საქართველოს ოქროს საუკუნეებისა.

საბოლოოდ, რომ ითქვას, მცხეთის ივერიის საკათლიკოსოსთან ერთად ქართულ საეკლესიო სამყაროში არსებობდა ასევე ტაოს ანუ მეორე ივერიის საკათალიკოსო, რომელმაც ავტოკეფალია მოიპოვა მე-8 საუკუნის შუა წლებში, იმის შემდეგ, რაც გათავისუფლდა სომხური ეკლესიის უკანონო იურისდიქციისაგან ანტიოქიის საპატრიარქოს დახმარებით, რაც შეეხება მცხეთის ივერიის საკათალიკოსოს, ის თავისთავადი ანუ ავტოკეფალური იყო მოციქულთა ეპოქიდანვე და დაარსებისთანავე.

ტაოს იბერიის საკათალიკოსო გაუქმდა ბასილი მეორის ივერიაში ლაშქრობის შემდეგ, მისი სამრევლოს დიდი ნაწილი იბერიის თემში შეიყვანეს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქიაში, აქ განლაგდა მისი საეპისკოპოსოები.

იბერიის თემში  მდებარე ტრაპეზუნტის სამიტროპოლიტოს (ლაზიკის ეპარქიის) შემდეგი კათედრები:

1. ხერიანი; 2. ხამაძური (ხამუზური, ხამაზრი, ხამატოზური); 3. ხახეი (ხალი, ხაიონი, ხალხევი); 4. პაიპერტი (პაიპერი); 5. კერამევი; 6. ლერიონი; 7. ბიზანა (ბიზანტი); 8. ხავიძიტი; 9. ხანძიორძი; 10. ოლნუტი; 11. ფასიანი; 12. (ტო)სერმანძი; 13. ანდაკი; 14. ზარინაკი (გეორგიკა, IV, ნაწილი II, 1952, გვ. 185).

მათ გარდა ივერიის საეკლესიო სივრცეში არსებობდა ასევე ანტიოქიელ-იერუსალიმელი პატრიარქების მიერ ქვემო ივერიის ეკლესიად წოდებული აფხაზეთის საკათალიკოსო.

ასევე, ჩრდილო კავკასიაში ქართული საეპისკოპების ანწუხის, წახურის, ხუნძახისა და სხვა ჩამოყალიბების შმდეგ , ჩამოყალიბებულა ხუნძეთის ქართული საკათალიკოსო, ხუნძელი კათალიკოსის ოქროპირის სახელი ცნობილია სინას მთის აქტებიდან.

ყველა ეს საკათალიკოსო ერთიანი ქაული ეკლესიიის -საქართველოს საპატრიარქოს საეკლესიო ადმინისტრაციული ერთეულები იყვნენ, საეთო ქართული ეკლესიის მთლიანობა მიიღწეოდა საერთო სჯულისკანონით, საერთო საეკლესიო ტარდიციებით, საერთო წმიდანებით, საერთო საეკელო ქართულენოვანი ღვთისმსახურებითა და კულტურით,

მსგავსი სტრუქტურა, ანუ ერიანი ეკლესიის შიგნით რამდენიმე საკათლიკოსო და სამიტროპოლიტო ერთეული, საპატრიაროები ასებობს მეზობელ ბერძნულ და სომხურ ეკლესიებში.