საქართველოს წმიდა სამოციქულო – მართლმადიდებელი ეკლესია

საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას” უძველესი დროიდან “საქართველოს სამოციქულო ეკლესიაც” ეწოდებოდა, ვინაიდან იგი ქრისტეს მოციქულებმა დააფუძნეს.
ძველი ქართული საეკლესიო წყაროების – “მოქცევაი ქართლისაის” (VII-IX სს.) და “ქართლის ცხოვრების” (VIII-XI სს.) ცნობებით, წმიდა მოციქულების ეპოქაში თანამედროვე საქართველოს ტერიტორიას მოიცავდა სახელმწიფო – “ქართლის სამეფო”, რომელსაც უცხოელები იბერიას უწოდებდნენ, ის იყო მემკვიდრე დიდი ისტორიული კოლხიდისა.
საქართველოს ეკლესიაში დამკვიდრებული ტრადიციული გადმოცემით, ჩვენში უქადაგნია მოციქულთა სიმრავლეს – წმ. ანდრია პირველწოდებულს, სიმონ კანანელს, მატათას, ბართლომეს, თომასა და თადეოზს. ქართული და უცხოური წყაროებიც მიუთითებენ მოციქულების საქართველოში მოღვაწეობას.
მიზეზი მოციქულთა ასეთი სიმრავლისა უნდა ყოფილიყო იმჟამინდელი საქართველოს პოლიტიკური გავლენის სფეროში საერთაშორისო სავაჭრო გზების მოქცევა. მოციქულთა მოღვაწეობის ეპოქაში იბერიის გავლენის სფეროში მოექცა ვრცელი ტერიტორია კასპიის ზღვიდან შავ ზღვამდე და სამხრეთით ვანის ტბამდე. აქ გამავალი საერთაშირისო სავაჭრო გზები, რომელნიც რომის იმპერიას სპარსეთთან და სკვითიასთან აერთებდა, იბერიის მიერ კონტროლდებოდა. ამ მიზეზის გამო, სპარსეთ-ინდოეთსა თუ, ჩრდილოეთით, სკვითია-სარმატიაში საქადაგებლად მიმავალი წმიდა მოციქულები გზას ვერ აუქცევდნენ იბერიას.
წმ. მოციქულთა ეპოქაში, I საუკუნის 30-იანი წლებიდან II საუკუნის 60-იანი წლების ჩათვლით, იბერია ძლიერი სახელმწიფო იყო, რომელიც კავკასიის მნიშვნელოვან ნაწილს მოიცავდა. რომაელი ისტორიკოსები – ტაციტუსი, დიონ კასიუსი და სხვები აღწერენ იბერიის ცხოვრებას (ტაციტუსის ცნობით I ს. 30-იანი წლებიდან იბერია მეგობრობდა რომთან და თავისი ძლიერი ჯარით ებრძოდა პართიის სახელმწიფოს, რათა Aარმენია გაეთავისუფლებინა პართიელთაგან. გათავისუფლების შემდეგ არმენიაში გამეფდა იბერთა მეფის მითრიდატეს ძე, შემდეგშიც იბერიის სამეფო სახლის წევრები მართავდნენ არმენიას, მათ შორის ტაციტუსი გამოყოფს იბერიის მეფის ფარსმანის ვაჟს რადამისტს. ტაციტუსის ცნობითვე არმენიასთან ერთად იმჟამად “იბერიამ შეიერთა ალბანია და უხმო სარმატებს” (ჩOღNELIUშ თAჩIთUშ, ANNALEშ, VI,33-36, IX,9, XII,15-50). მეორე ისტორიკოსის დიონ კასიუსის ცნობით II ს. პირველ ნახევარში “იბერიის მეფე ფარასმანესი როცა მეუღლესთან ერთად რომში ჩამობრძანდა ადრიანემ (რომის იმპერატორმა) გააფართოვა მისი სამფლობელოები” (დიონ კასიოსი, რომის ისტორია, LXIX, 15).
ამაღლების შემდეგ მოციქულებმა წილი ყარეს თუ ვის რომელ ქვეყანაში უნდა ექადაგა. “ქართლის ცხოვრება” გადმოგვცემს, რომ საქართველო წილად ხვდა ღვთისმშობელს, მაგრამ მისი ძის, ჩვენი უფლის ნებით ღვთისმშობელმა თავის ნაცვლად საქართველოში წმ. ანდრია პირველწოდებული მოავლინა, რომელსაც თავისი ხელთუქმნელი ხატი გამოატანა. ანდრია მოციქულმა შემდეგი მოგზაურობის დროს საქართველოში სხვა მოციქულებიც ჩამოიყვანა. კერძოდ, მესამე მოგზააურობისას მას სიმონ კანანელი და მატათა ჩამოუყვანია. ამის შესახებ ცნობას ეპიფანე კონსტანტინოპოლელი (VIII ს.) იძლევა.
ძველი ქართული საეკლესიო წყაროებისა და რუის-ურბნისის კრების განსაზღვრებით, ჩამოყალიბების დროიდან საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა სრულიად საქართველოს ისტორიული მიწა-წყალი და მთელი ქართველი ერი (მცხოვრები როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში), Aამიტომაც ნაბრძანებია რუის-ურბნისის კრების ძეგლისწერაში- “წმიდა მოციქულმა ანდრიამ იქადაგა ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა”,
ივერიის ეკლესიის დიდი მამა გიორგი მთაწმინდელი წერდა, რომ საქართველოში მოღვაწე სიმონ კანანელი დაკრძალულია “ქვეყანასა ჩვენსა აფხაზეთს” (კერძოდ ახალ ათონში), ხოლო მოციქული მატათა დაკრძალულია სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში, აფსაროსში.
უძველესი ქრისტიანული წყაროები მიუთითებენ ასევე მოციქულების ბართლომესა და თადეოზის ყოფნას საქართველოში.
მოციქულების ქადაგებათა ეპოქაში და შემდგომ, I-III საუკუნეებში, მოსახლეობის მნიშვნელოვანი რაოდენობა რომ გაქრისტიანებულა, დასტურდება უახლესი არქეოლოგიური მონაპოვრებით, ისინი მეფე რევ მართლის ეპოქის (III ს.) საზოგადოების ქრისტიანულ მიდრეკილებას ნათლად ასახავენ.
რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების წმიდა მამათა განმარტებით, რადგანაც საქართველოში არსებული ქრისტიანული თემები წარმართი მეფეების მხრიდან განიცდიდნენ დიდ დევნას, ამიტომაც IV საუკუნეში წარმოიქმნა საჭიროება მთელი ერის მოქცევისა.
IV ს.-ში საქართველოში იქადაგა მოციქულთასწორმა წმიდა ნინომ, უფლისმიერი დავალებით მას უნდა გაექრისტიანებინა იბერიის სამეფო ოჯახი და უფლის შეწევნით მან ეს მოახერხა. სამეფო ოჯახთან ერთად ქრისტიანობა მიიღო მთელმა ქართველმა ერმა, ამიტომაც წერს რუის-ურბნისის კრება, რომ წმიდა ნინოს მიერ გაქრისტიანდა “ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა”, ისევე როგორც იქამდე 300 წლით ადრე წმიდა ანდრიამ იქადაგა “ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა” (დიდი სჯულისკანონი, 1974, გვ. 545-546).
ჩვენი წყაროების ამ მითითებას, რომ წმიდა ნინომ “განანათლა ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა” მთლიანად ეთანხმებიან IV-V და სხვა საუკუნეების უცხოური წყაროები –
კერძოდ, IV საუკუნის ეკლესიის ისტორიკოსი გელასი კესარიელი წმ. Nნინოს შესახებ წერს _ იმპერატორ კონსტანტინეს ხანაში “ღმრთის ცნება მიიღეს პონტოს გასწვრივ მიწა-წყალზე მცხოვრებმა იბერებმა და ლაზებმა, რომელთაც მანამდე ის არა სწამდათ. ამ უდიდესი სიკეთის მიზეზი გახდა ერთი დედაკაცი, რომელიც მათთან იყო ტყვედ” (გეორგიკა, I, 1961, გვ. 186).
ამასვე წერს V საუკუნის ისტორიკოსი გელასი კვიზიკელიც _ “ამავე დროს პონტოს გასწვრივ მდებარე ქვეყნის მცხოვრებმა იბერებმა და ლაზებმა ღმრთის სიტყვა, რომელიც მანამდე არ სწამდათ შეიწყნარეს” (მიმომხილველი, I, 1926, გვ. 55).
მაშასადამე გელასი კესარიელისა და გელასი კვიზიკელის ცნობებით, წმიდა ნინოს მიერ მთელმა ქართველმა ერმა, როგორც ზღვისპირეთში მცხოვრებლებმა (ლაზებმა), ისე ქვეყნის დანარჩენ ნაწილში მცხოვრებლებმა (იბერებმა), ერთდროულად მიიღეს “ღვთის მცნება”.
იბერთა მოქცევის ფაქტს აღწერენ ახ. წ. IV-V საუკუნეების ისტორიკოსები: სოკრატე (საეკლესიო ისტორია, წიგნი I, 19), თეოდორიტოს კვირელი (ეკლესიის ისტორია, წიგნი I, 1, 23.), სოზომენე (საეკლესიო ისტორია, წიგნი I, 6, 7, 34, 36) და რუფინუსი (საეკლესიო ისტორია, I, 10).
გელასი კესარიელისა და გელასი კვიზიკელის ცნობებს, რომ წმიდა ნინომ მოაქცია ლაზებიც იბერებთან ერთად, ეთანადება V საუკუნის ცნობილი ისტორიკოსის მოვსეს ხორენაცის ცნობა, ის წერს, ვრცელი არეალი შავი ზღვიდან კასპიის ზღვამდე მოაქცია წმიდა ნინომ, რომელმაც იქადაგა კლარჯეთიდან ვიდრე კასპიის ზღვიპირეთში იმჟამად მცხოვრებ მასქუთებამდე _ “სანატრელი ნუნე წავიდა იქედან, რათა თავისი ადვილგასაგები საუბრით ქართველთა ქვეყნის სხვა კუთხეებიც დაემოძღვრა… გავბედავ და ვიტყვი, რომ ნუნე მოციქული ქალი გახდა, მან იქადაგა სახარება კლარჯეთიდან დაწყებული ვიდრე ალანთა და კასპიის კარებამდე, მასქუთთა საზღვრებამდე, როგორც ამას აგათანგელოზი გაუწყებს შენ” (მოვსეს ხორენაცი, სომხეთის ისტორია, 1984, გვ. 172).
საქართველოს პროვინცია კლარჯეთი მდებარეობდა შავი ზღვისპირზე, ხოლო მასქუთების ტომი წმიდა ნინოს ეპოქაში ცხოვრობდა კასპიის ზღვისპირზე, ხორენელის ცნობით ამ არეალზე იქადაგა წმ ნინომ.
რადგანაც, ლაზიკა (სამხრეთ-დასავლეთ საქართველო) გელასი კესერიელისა და გელასი კვიზიკელის ცნობებით წმ. ნინოს სამოღვაწეო არეალში შედიოდა, ამიტომაც, დასავლეთ საქართველო წმ. ნინოს მიერ დაფუძნებული საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში იყო მოქცეული ისევე, როგორც აღმოსავლეთ საქართველო. კირიონ კათალიკოსი (VI–VII სს) ეგრისის არქიეპისკოპოსიც იყო იოანე სომეხთა კათალიკოსის (899 წ.) ცნობით. ის წერს – კირიონ I იყო მამამთავარი “იბერიელთა, გუგარელთა და ეგრისელთა ადრინდელი წესის შესაბამისად” (იოანე კათალიკოსის (დრასხანაკერტელის) მატიანე, 1912, გვ. 65).
ამ მხრივ განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ცნობილი ისტორიკოსის უხტანესის ცნობები, რომელიც ეხება საქართველოს ეკლესიის ისტორიას VIII-X სს. უხტანესი თანამედროვე იყო მის მიერ აღწერილი ამბებისა.
ქართული წყაროებით კი, როგორც აღინიშნა, დასავლეთ საქართველო გაქრისტიანებიდანვე უწყვეტად საქართველოს (მცხეთის) საეკლესიო იურისდიქციაში შედიოდა. ქართული წყაროები ამ კუთხით საგანგებოდ შეისწავლა ივ. ჯავახიშვილმა და დაასკვნა _ ანდრია მოციქულიც და წმიდა ნინოც საერთო ქართული ეკლესიის დამაარსებლად და მთელი ერის განმანათლებლად იყვნენ ცნობილნი, საქართველოს სხვადასხვა ნაწილების ცალკე მქადაგებლების გამოძებნის სურვილიც არ ჰქონიათ, რადგან ისინი მთლიანი და განუყოფელი საქართველოს გამნტკიცებისა და აღორძინებისათვის იღწვოდნენ” (ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, ტ. III, გვ. 47). “ეს არის ქართველ სახელოვან მეცნიერთა მიერ დადგენილი და მთელი ქართველი ერისაგან შესისხლხორცებული შემეცნება” (იქვე, გვ. 97). ხოლო რაც შეეხება ნოტიციებით ცნობილ საისინის, პეტრას, როდოპოლისისა, ზიგანასა და ფასიდის ეპარქიებს, ისინი განლაგებულნი იყვნენ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ქართველთა უძველეს ქვეყანაში, ტრაპეზუნტ-ზიგანა-გუმიშხანეს რეგიონში (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, საეპისკოპოსოები ლაზიკაში, თბ., 2011, გვ. 29-30).
გელასი კესარიელისა და სხვათა ცნობებს, რომ წმიდა ნინომ ლაზიკა მოაქცია, ეთანადება XVI ს. ლაზიკის მიტროპოლიტ გერმანეს ცნობა, რომ იბერიის განმანათლებელმა ლაზეთში დააფუძნა ქალაქ ოფის სამიტროპოლიტო კათედრა (რიზეს რეგიონი), ცნობილი ისტორიკოსის ნ. ადონცის კვლევით ოფ-რიზეს რეგიონში მდებარეობდა პიტიუნტის საეპისკოპოსო კათედრა, რომლის ეპისკოპოსმა სტრატოფილემ მონააწილეობა მიიღო 326 წლის I მსოფლიო კრების მუშაობაში (ნ. ადონცი, არმენია იუსტინიანეს ეპოქაში, 1908 წ. გვ. 203).
აგათანგელოზისა და სხვა V ს. ცნობით, წმიდა ნინოს უქადაგნია შავი ზღვისპირეთიდან – კლარჯეთიდან, ვიდრე კასპიის ზღავმდე (მასქუთებამდე).
“მოქცევაი ქართლისაის” ცნობით, V საუკუნის 60-70-იან წლებში, ვახტანგ გორგასლის ეპოქაში, საქართველოს ეკლესიის მეთაურს მამამთავრის ტიტული ჰქონია (სიტყვა “მამამთავარი” იდენტურია სიტყვა “პატრიარქისა”). აქ პირველ კათალიკოსს პეტრეს მამამთავარი ეწოდება – “აქაითგან იწყეს კათალიკოსთა მამამთავრობად” (ძეგლ, I, 1964, გვ. 93).
ვახტანგ გორგასალმა ინება, რომ საქართველოს ეკლესია მოწყობილიყო როგორც ერთიანი, ცენტრალიზებული, სამამამთავრო ეკლესია, ე.ი. დედაქალაქის (მცხეთის) ეპისკოპოსი საქართველოს ეკლესიისათვის საყოველთაო ეპისკოპოსი ანუ კათალიკოსი გახდა (ბერძნ. სიტყვიდან -”კათოლოს”-საყოველთაო). საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ ათასწლეულთა მანძილზე ჩამოყალიბდა ორი თეორია. პირველი აღიარებული იყო X-XI საუკუნეებში და საერთაშორისო ასპარეზზე წარადგინა ათონელმა მამამ წმიდა გიორგი მთაწმიდელმა ანტიოქის საპატრიარქოში კამათის დროს: მან განაცხადა- საქართველოს ეკლესია რადგანაც დაფუძნებულია წმიდა ანდრია მოციქულის მიერ, ის დაარსების თანავე ავტოკეფალურია ისევე, როგორც ყველა სხვა მოციქულთა მიერ დაარსებული ეკლესიები. შესაბამისად, წმ. გიორგი მთაწმიდელმა წარადგინა საქართველოში მოციქულთა ქადაგებათა მამტკიცებელი წყაროები და მისი მტკიცება უდავოდ იქნა აღიარებული. ბალსამონიც საქართველოს ეკლესიას ავტოკეფალურად მოიხსენიებს II მსოფლიო საეკლესიო კრების II კანონის განმარტების დროს. განსხვავებული თეორია საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ ძირითადად ჩამოყალიბდა XIX-XX სს.-ში, იმ ეპოქაში როდესაც რუსეთის იმპერიამ საქართველოს სახელმწიფოებრივი და საეკლესიო დამოუკიდებლობა გააუქმა. ამ დროს საქართველოს ეკლესიის წმიდა მამები იბრძოდნენ რათა საეკლესიო ავტოკეფალია დაებრუნებინათ. ამ დროს საისტორიო წრეებში ჩამოყალიბდა მოსაზრებანი, რომ საქართველოს ეკლესიამ ავტოკეფალურობა მოიპოვა V ს.-ში, ვახტანგ გორგასლის ეპოქაში.
ქადაგებათა შემდგომ IV_VII სსში საქართველოს ყოველ ნაწილში ჩამოყალიბდა ათეულობით ეპარქია და საეპისკოპოსო. მათი რიცხვი გასაკუთრებით გაიზარდა VIII-X სს-ში, ამის გამო, წარმოიქმნა საჭიროება, რათა საქართველოს ეკლესიაში ეპარქიათა მართვის გაადვილებისათვის ჩამოყალიბულიყო რამდენიმე საეკლესიო ადმინისტარციული ოლქი, მსგავსნი ბიზანტიური სამიტროპოლიტო ოლქებისა.Aამ მიზნით, ქართული ეკლესიის წიაღში ჩამოყალიბდა დასვლეთ საქართველოს მომცველი საეკლესიო-ადმინისტაციული ერთეული, რომელსაც “ქვემო ივერიის” ანუ აფხაზეთის საკათალიკოსო ეწოდებოდა. მის მმართველს “უმრწემესი კათალიკოსის” ტიტული მეინიჭა, რადგანაც “უხუცესი კათალიკოსი” მცხეთის პირველიერარქს ერქვა,
ძველ საქართველოში საეკლესიო-ადმინისტრაციული ერთეულის დაარსების უფლება ეკუთვნოდა მეფეს, ამიტომაც აფხაზეთის საკათალიკოსოს დაარსებას ესაჭიროებოდა დასტური სახელმწიფო ხელისუფლების მხრიდან და მართლაც, საქართველოს მეფე ბაგრატ ბაგრატიონმა (IX ს.) გასცა ამის დასტური.
ამიტომაც წერს მემატიანე შემდეგს: “ამან ბაგრატ განაწესა კათალიკოზი აფხაზეთს ქრისტეს აქეთ 830 წელს” (ქართლის ცხოვრება, 1955, I, გვ. 255).
აფხაზეთის საკათალიკოსო აღმოცენდა ქართველ მეფეთა და პირველიერარქთა ნებით და ის შემდგომში ყოველთვის საქართველოს საპატრიარქოში შემავალ ერთ-ერთ საეკლესიო – ადმინისტრაციულ ოლქს წარმოადგენდა, ნაწილს ზოგადქართული ეკლესიისა. უცხოური წყაროები აფხაზეთის საკათალიკოსოს უწოდებენ “ქვემო ივერიის საარქიეპისკოპოსოს”, ხოლო ქართლის საკათალიკოსოს უწოდებდნენ – “ზემო ივერიის საარქიეპისკოპოსოს”.
ქართული საეკლესიო წყაროს – “ბიჭვინთის იადგარის” ცნობით “ქვემო ივერიის” საკათალიკოსო მოქცეული იყო -”რუსეთის სამზღვარსა და ჭანეთს შუა”. აფხაზეთის საკათალიკოსოს თავის სამწყსოდ მიაჩნდა “პონტოს”, ანუ შავი ზღვის ჩრდილოეთით მდებარე მი¬წები _ “პონტო ჩრდილოით” (ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. III. 1970 წ., გვ. 923);
IX-XI საუკუნეებში, ჩრდილო კავკასიაში ქრისტიანობის გავრცელების კვალდაკვალ, ჩამოყალიბდა ხუნძეთის (დაღესტნის) სამიტროპოლიტო ოლქი, რომელსაც ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში შემავალი კათალიკოსი მართავდა, სინას მთის ქართულმა ხელნაწერებმა შემოინახეს “ხუნძელი კათალიკოსის ოქროპირის” სახელი, ამასთანავე ცნობილია, რომ კავკასიის ამ რეგიონში რამდენიმე ქართული საეპისკოპოსო მოქმედებდა (ანწუხისა, წახურისა, ჭარ-ფიფინეთისა და სხვა), არქეოლოგების მიერ დადასტურებულია ჩრდილო კავკასიის დაღესტნისა და სხვა რეგიონებში მრავალი ქრისტიანული ეკლესიის ნაშთი ქართული წარწერებით. სხვა ქრისტიანულ ნაშთებთან ერთად აღმოჩენილია IX-X სს. სეფისკვერის ქვის საბეჭდავიც კი ასევე ქართული წარწერებით.
საეკლესიო წყაროებით საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში მიქცეული იყო ჩრდილო კავკასიის ვრცელი ტერიტორია ყირიმის ნახევარკუნძულის ქალაქ კაფადან (ფეოდოსიადან) ვიდრე კასპიის ზღვამდე.
საქართველოს სამხრეთით, ქართული მრევლისათვის ასევე დაარსებული იქნა საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შემავალი საეკლესიო-ადმინისტრაციული ერთეული -”სომხითის სამიტროპოლიტოს” სახელწოდებით, მისი იურისდიქცია თითქმის ვანის ტბამდე ვრცელდებოდა. იმპერატორ კონსტანტინე პორფიროგენეტის თანახმად, საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთი საზღვარი მდინარე არეზამდე (არაქსამდე) ჩადიოდა, ის წერს, _ მდინარე არაქსის “…მარცხენა მხარე იბერიისაკენ მიმართული ეპყრათ იბერებს, ხოლო მარჯვენა, რაც თეოდოსიოპოლისაკენ არის, როგორც ციხეები, ისე სოფლები იყვეს ჩვენი მბრძანებლობის ქვეშ. საზღვრად მდინარე იქნება” (გეორგიკა, ტ. IV, ნაკვეთი II, გვ. 271);
არაქსისა და ევფრატის სათავეები X საუკუნეში არა მხოლდ კონსტანტინე პორფიროგენეტის დროს იყო ქართველებით დასახლებული, არამედ საერთოდ არაქს-ევფრატის სათავეების მიწა-წყალი ისევე, როგორც ტრაპეზუნტის ოლქის მთიანეთი -პარიედრედან ვანის ტბის მიმართულებით, სტრაბინის ცნობით, იბერების ისტორიულ მიწა-წყალს წარმოადგენდა ძვ.წ. II საუკუნებდე, ამ მიწა-წყლის არმენიის სახელმწიფოში შესვლამდე.
სტრაბონი წერს- “მოგვითხრობენ, რომ წარსულში არმენიის პატარა ქვეყანა გაფართოვდა არტაქსიასა და ზარიადრიას ომების შედეგად. ისინი იყვნენ ანტიოქ დიდის მხედართმთავრები, მისი დამარცხების შემდეგ კი მეფეები გახდნენ. მათ ერთად გააფართოვეს თავიანთი სამფლობელო, ჩამოაჭრეს რა ირგვლივ მცხოვრებ ხალხებს ოლქები, კერძოდ…იბერებისაგან მიიტაცეს პარიადრეს მთისწინეთი, ხორძენე და გოგარენე, რომელიც კირის მეორე მხარესაა, ხალიბებს და მოსინიკებს ჩამოაჭრეს კარენიტი და ქსერქსენე, მცირე არმენიის მოსაზღვრე ნაწილები” (სტრაბონი, გეოგრაფია, XI, 14, 5).
სტრაბონის მიერ აღნიშნულ (უკვე არმენიაში შემავალ მიწებზე) ქართულები (იბერები) უწყვეტად ცხოვრობდნენ ოსმალების სახელმწიფოს შექმნამდე და მის შემდგომ საუკუნეთა მანძილზე, ისინი ტაოში(ამჟამად თურქეთშია) ამჟამადაც კი ცხოვრობენ.
დასავლეთ სომხეთში არეზისა, ევფრატისა და ჭორიხის სათავეების სიახლოვეს მცხოვრებმა ქართველებმა დიდხანს შეინარჩუნეს თავიანთი ენა, კულტურა, თავიანთი ქართული ეკლესია, მართალია, მათ XX ს-ში დაინტერესებულმა პირებმა სომეხი-ქალკედონიტები უწოდეს, მაგრამ ისისნი, თვით ამ რეგიონიდან გამოსული წმიდა მამების განმარტებით, ეთნიკურად იყვნენ მკვიდრი ქართველები, საკუთარი ქართული თვითშემეცნებით, რომელიც არ ჩაკვდა იმის გამო, რომ ქრისტემდე IV-III საუკუნეებში შექმნილი იბერიის სახელმწიფო ამ მიმართულებით საზღვრებს იფართოებდა ხოლმე, განსაკუთრებით I-II საუკუნეებში.
საქართველოს საპატრიარქოს წარმოქმნის დროს აღნიშნულ ტერიტორიაზე ცხოვრობდა უამრავი ქართველი ადგილობრივი მცხოვრები თავიანთი ცნობილი ოშკის, ხახულის, ბანას, იშხანის, პარხალისა და სხვა ცნობილი ეკლესიებით. მათთვის დაარსებული იქნა საეპისკოპოსოები, რომელთა საზღვრები აღწევდა რახსისა და ევფრატის ხეობებამდე. “XIII საუკუნეში მონღოლთა ბატონობის დროსაც კი სამხრეთ საქართველო აღწევდა- “აღმართ, ვიდრე კარნუ ქალაქამდე” და ბასიანამდე “… XVII საუკუნის ანტიოქიელი პატრიარქი მაკარი ადასტურებს, რომ ადრე საქართველოს სამხრეთი საზღვარი იყო მდინარე ევფრატი და ევფრატის აქეთა ტერიტორიები სულ საქართველოდ ითვლებოდა. საქართველოს საზღვარი რომ ევფრატამდე ჩადიოდა, ამას ამოწმებს ჩელებიც. მდინარე არეზის აქეთა მხარესა და არზრუმის მიდამოებს დიდხანს შემორჩა ქართული მოსახლეობა. XVII საუკუნეში არზრუმის მიდამოებში გამოვლილმა არქანჯელო ლამბერტიმ რამდენიმე ქართული სოფელი ნახა, რომელთაც არზრუმელად წოდებული ქართველი მწყემსმთავარი ეჯდათ არზრუმში” (შ. ლომსაძე, სამცხე-ჯავახეთი, გვ. 256).
ამის გამო, საქართველოს საპატრიარქოში შედიოდა _ ანისის, ყარსის, ერზრუმის, ვალაშკერტისა და სხვა საეპისკოპოსოები.
ეს მხარეები დავით კურაპალატის დროს X საუკუნეი, ივერიის ანუ “ქართველთა “ სამეფოს შემადგენლობაში მოექცა, ვიდრე ვანის ტბამდე ბიზანტიის იმპერიამაც აქ (თეოდოსიოპოლ-არზრუმიდან ანისამდე) თავისი ადმინისტრაციული ერთეული ჩამოაყალიბა “იბერიის თემის” სახელწოდებით. რადგან ამ მხარეებს შუა საუკუნეებში სომხეთი ეწოდებოდა, აქ საქართველოს საპატრიარქოს მრევლის სულიერ მეთაურს “სომხეთის მიტროპოლიტი” ერქვა.
საქართველოს საპატრიარქოში შემავალი რამდენიმე საკათალიკოსო (ქართლისა, აფხაზეთისა, ხუნძეთისა) და მრავალათეული საეპისკოპოსო ქმნიდა ერთიან ქართულ ეკლესიას.
ზოგად ქართული ეკლესიის მთლიანობა მიიღწეოდა საერთო საეკლესიო სამართლით, საერთო სჯულისკანონით, საერთო ქართული საღვთისმსახურო ენით, საერთო ტრადიციებითა და საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის საერთო მეთაურობით.
აღნიშნულ საკათალიკოსოთა ზემდგომი საეკლესიო ინსტიტუტი იყო საერთო სჯულისკანონის და საეკლესიო სამართლის შემმუშავებელი საქართველოს საეკლესიო კრებები. სრულიად საქართველოს პატრიარქის მოვალეობა იყო უზრუნველეყო სრულიად საქართველოს ეკლესიაში (ე.ი. ქართლისა და აფხაზეთის საკათალიკოსოებში და სხვა საეკლესიო-ადმინისტრაციულ ერთეულებში) სჯულისკანონის დაცვა (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე, საქართველოს საეკლესიო კანონების კრებული, თბ., 2010, გვ. 687).
აფხაზეთისა და ქართლის კათალიკოსთა მონაწილეობით საეკლესიო კრებების მიერ გამოცემულ კანონებს მთელს საქართველოში (ცხადია აფხაზეთშიც) სავალდდებულოდ აღსასრულებელი ძალა ენიჭებოდა (მათ შორის სამოქალაქო სამართლის სფეროშიც). (ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. I. 1963, გვ. 393-397 და სხვა).
ძველ ქართულ საეკლესიო ისტორიოგრაფიას მიაჩნდა, რომ ქართულმა ეკლესიამ საპატრიარქო ღირსება მოიპოვა 681 წლისათვის (ქართლის ცხოვრება, 1955, გვ. 231, 232). მართლაც, ამ ეპოქაში, პატრიარქის წოდებას ატარებდა ამიერკავკასიის ორივე მეზობელი ეკლესიის მეთაური – სომხეთისა და ალბანეთისა, როგორც ეს კარგად ჩანს მოვსეს კალანკატუაცის თხზულებიდან. ამიტომაც არაა გასაკვირი ის, რომ ქართული ეკლესიის მეთაურს ეძია პატრიარქის წოდება და მოეპოვებინა ეს უდიდესი ღირსება მსოფლიო ეკლესიის დასტურით. ამის შემდეგ ქართული ეკლესიის პატივი გაუთანაბრდებოდა მსოფლიოს სხვა საპატრიარქოთა პატივს. ამას საგანგებოდ აღნიშნავს ცნობა: “ამის კრების მიერ ბრძანეს ესრეთ წმიდისა ეკლესიისა საქართველოსათვის, რომელ არს წმიდა მცხეთა, რათა იყოს სწორ პატივითა ვითარცა წმიდანი სამოციქულო კათოლიკე ეკლესიანი, საპატრიარქონი და იყოს კათალიკოსი ქართლისა სწორი პატრიარქთა თანა” (ქართლის ცხოვრება, 1955, გვ. 231, 232). აქვეა განხილული ქართული ეკლესიის სამწყსო. მასში საქართველოს გარდა შევიდა ქართული ეთნოსით დასახლებული ტერიტორიები: შაქი და შირვანი, კავკასიის მთიანეთი “მიდგმით – წარმოვლით მთისა ადგილნი” – ესენია დღევანდელი დაღესტანი, ჩეჩნეთ-ინგუშეთი “სუანეთისა და ჩერქეზის საზღვრამდის”, მასში შესულა “სრულიად ოსეთი”. ოსეთი იმ დროისათვის მხოლოდ ჩრდილო კავკასიაში არსებობდა.
აღსანიშნავია, რომ ალბანეთის ეკლესია, სწორედ VII ს-ის დასასრულს შეიერთა სომხურმა მონოფიზიტურმა ეკლესიამ, მ. კალანკატუაცის თანახმად; ხოლო ალბანეთის ჩრდილოეთით მდებარე ეთნიკური ქართველებით დასახლებული მხარეები, როგორც აღინიშნა, დაუბრუნდა დედაეკლესიას. იგულისხმება ტერიტორია მოქცეული მტკვარ-ალაზნის შესართავიდან მტკვარ-არაქსის შესართავამდე, რომელსაც ქართველები ჰერეთს უწოდებდნენ, სადაც, როგორც აღინიშნა, ვიდრე მასქუთებამდე იქადაგა წმიდა ნინომ. ამ მხარეების მიმართ ქართულ ეკლესიას თავისი იურისდიქციის უფლება ჰქონდა.
აღსანიშნავია, რომ დასავლეთ საქართველოს შავიზღვისპირა მხარეები ამ დროისათვის, ე.ი. VII ს-ის ბოლოსათვის, კვლავინდებურად შედიოდა ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში. ხოლო,როგორც აღინიშნა, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში შემავალი ბერძნულენოვანი საეპისკოპოსოები ფასისისა, როდოპოლისისა, პეტრონისა მდებარეობდნენ არა დასავლეთ საქართველოში, როგორც მიიჩნიეს XX ს-ში, არამედ, ნ. ადონცის კვლევით, ტრაპეზუნტის რეგიონში, თანამედროვე გუმუშხანე-ზიგანას რეგიონში, რომელიც ისტორიულად ქართველი ხალხით იყო დასახლებული, მას ერქვა “ლაზიკის ეპარქია”.
მაშასადამე, თვით საქართველოს ეკლესაში ისტორიულად დამკვიდრებული იყო მტკიცება, რომ საქართველოს ეკლესიას საპატრიარქო ღირსება მიუღია VII საუკუნეში, რომ საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა ჩრდილო კავკასია, სამხრეთ კავკასიის მართლმადიდებლური ნაწილი და ასევე მის სამხრეთით მდებარე ქართველებით დასახლებული მიწა-წყალი. მართლაც ტაო-კლარჯეთში პარხლის მონასტრის წარწერაში, რომელიც შესრულებული არის მეფე დავით კურაპალატის (+1001) დროს, მოხსენიებული არის “ქართლისა და ყოვლისა აღმოსავლეთისა პატრიარქი იოვანე”.
“ყოველი აღმოსავლეთი” ქართული საეკლესიო წყაროების ცნობით ერქვა ვრცელ ტერიტორიას შავი ზღვიდან კასპიის ზღვამდე, სამხრეთით კი ვანის ტბამდე.
საქართველოს საპატრიარქოს მეთაურს ოფიციალურად ეწოდებოდა _ “ყოვლისა საქა¬რთ¬ველოAსა პატრიარქი და ქართლისა კათალიკოსი” (ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, ტ. IV, გვ. 51).

IV ს. ბოლოსა და V ს. დასაწყისში იბერიის სამეფო კარისა და ეკლესიის იერარქთა მეთაურობით გაჩაღებული იყო ყოვლისმომცველი მთარგმნელობით მუშაობა, რომელსაც ერთოდა საკუთრივ ქრისტიანულ-ქართული დამწერლობის შექმნა-ძიება. IV ს. ბოლოსა და V ს. დასაწყისში საქართველოში მეფეების ბაკურისა და ფარსმანის დროს მოხდა ბერძნული ანბანის მიხედვით ძველი ქართული (სემიტურ-ფინიკიურიდან წარმომავალი ე.წ.არმაზული) დამწერლობის რეფორმა, დაიწყო ქართულ ენაზე წმიდა წერილის თარგმნა და ჩაწერა ქართული ასოებით. ქრისტიანული მწიგნობრობის დაფუძნების ამ ეპოქაში მოღვაწეობდნენ წმიდა წერილის პირველი მთარგმნელები, ძირითადად პეტრე იბერის პაპის, მეფე ბაკურის კარზე, პირველ მთარგმნელებს თავიანთი მოღვაწეობის საყრდენად ჰქონდათ ადგილობრივი ლიტერატურული მემკვიდრეობა. მემატიანის ცნობით მეფე ბაკურის შვილიშვილს (შემდეგში ცნობილ პეტრე იბერს) 3 წლის ასაკიდან ასწავლიდნენ წმიდა წერილს “დღე და ღამ” 9 წლის მანძილზე (დაახლ. 414-423წლებში). პალესტინაში ბეთლემის მახლობლად პეტრე იბერის მიერ აშენებულ (ლაზთა) მონასტრებში (ივარაუდება 433 წლის ახლო ხანებში) აღმოჩნდა უძველესად მიჩნეული ქართული ასომთავრული წარწერები, სადაც იხსენიებიან პეტრე და მისი წინაპრები, მათ შორის მეფე ბაკური (პეტრეს პაპა დედის მხრივ). ამ დროს (V ს. პირველ ნახევარში). Aამ დროისათვის სალიტერატურო ქართული ენა მტკიცედ იყო ჩამოყალიბებული. ამავე ხანას განეკუთვნება ქართლის ეპისკოპოსის მობიდანის შესახებ დაცული ცნობა, რომ იგი “წერდა წიგნებსა” V ს. I მესამედში. ეპოქას განეკუთვნება ცნობა არჩილ მეფის (422-432) შვილის მირდტის მეუღლისათვის წმიდა სახარების თარგმანის შესახებ.
ძველი საქართველოსათვის წმ. მეფე მირიანისა და მეფე ვახტანგ გორგასლის ეპოქიდანვე (IV_V სს.) ნიშნეული იყო საერო და სასულიერო ძალაუფლების ერთობა.”,58
სასულიერო ძალაუფლების სიმფონიური თავმოყრა რუის-ურბნისის საეკლესიო კრებამ (1103 წ.) დადასტურა. სასულიერო პირი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი, სახელმწიფოში თანამდებობრივად მეფის შემდეგ მეორე სახელისუფლო პირად დაწესდა.
ივ. ჯავახიშვილს გარკვეული აქვს, რომ საქართველოს სახელმწიფო იმართებოდა არა თვითმპყრობელი მეფის, არამედ მეფისა და სახელმწიფო საბჭოს მიერ, რომელსაც “დარბაზი”, “დარბზის კარი” ეწოდებოდა. ეკლესიის ადგილი სახელმწიფოს მართვის საქმეში სახელმწიფო საბჭოში ჩანდა. ამ საბჭოში, უპირატესი და უმთავრესი წევრები იყვნენ ქართული ეკლესიის პირველხარისხოვანი ოთხი იერარქი – “ოთხი ბერი”. ეს ოთხი ბერი ქმნიდა საბჭოს უმთავრეს და ცენტრალურ ბირთვს, ისინი იყვნენ – საქართველოს პატრიარქი (იგივე კათალიკოსი ქართლისა), აფხაზეთის კათალიკოსი, ჭყონდიდელი ეპისკოპოსი-მწიგნობართუხუცესი და მოძღვართ-მოძღვარი. მათ განაწილებული ჰქონდათ არა მხოლოდ სახელმწიფოს, არამედ ეკლესიის მართვის ფუნქციებიც – დარბაზის მეშვეობით. მათგან ერთ-ერთს მწიგნობართუხუცეს