ევროპული (კათოლიკური) ორიენტაცია და მისი კრახი

ერთიანი საქართველოს დაშლის შემდეგ ქართველი ერი დაეცა და დაკნინდა. როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში რამდენიმე ქართული სახელმწიფოებრივი ერთეული წარმოიქმნა, რომელიც ერთმანეთს ებრძოდა. თავის მხრივ, ყოველ სახელმწიფოებრივ ერთეულში (ქართლის, კახეთის, იმერეთის სამეფოებსა და სამთავროებში) წარჩინებულები სეპარატიზმს ამჟღავნებდნენ და ერთმანეთსა თუ მეფე-მთავრებს ებრძოდნენ. ამას თან დაერთო ისიც, რომ ოსმალეთმა მთელი სამხრეთი საქართველო – მესხეთი დაიპყრო, სადაც ქართველთა გამალებული დენაციონალიზაცია მიმდინარეობდა. ეროვნული სარწმუნოება – ქართული მართლმადიდებლობა ოსმალთა და სპარსთა მიერ მთელ საქართველოში იდევნებოდა. მაგრამ ყველაზე უარესი ის იყო, რომ საქართველოსაკენ ჩრდილო კავკასიელი ტომები დაიძრნენ. აფხაზები (აფსუები), ოსები, თუ დაღესტნელები (ლეკები) ქართველთა უძველეს სამკვიდრებელ მიწა-წყალს იპყრობდნენ და ადგილობრივ ქართველ მოსახლეობას ან იმონებდნენ ან სპობდნენ. ამ პროცესის ყველაზე მძიმე შედეგი ქართველების მთიელ ტომებთან ასიმილაცია იყო. საქართველო მტრების უსასტიკეს რკალში მომწყვდეული აღმოჩნდა. მაგრამ ის მაინც არსებობდა ვასალური ქართული სახელმწიფოების სახით, თუმცა მოსპობა და მესხეთის ბედის გაზიარება ირანისა და თურქეთის იმპერიებისაგან ყოველდღე ემუქრებოდათ. აქედან გამომდინარე, ქართლ-კახეთის ირანის ვასალურ ქვეყნად დარჩენა ქართველობისათვის სახიფათო იყო.
საბედნიეროდ, XVIII ს-ის დასაწყისისათვის ირანის იმპერიის ძლიერება უკიდურესად დაეცა. დასუსტდა ოსმალეთიც. მოხდა ისე, რომ ირანის ვასალური ქართლისა და კახეთის სამეფოებიდან სპარსეთში ჩასული ქართველი დიდებულები არათუ აქტიურად მონაწილეობდნენ, არამედ გარკვეულწილად წარმართავდნენ კიდეც ამ ქვეყნის ცხოვრებას. ამასთან, ქართველთა ჯარი სპარსეთში უძლიერესი იყო. ასეთ ვითარებაში, თუკი ქართველები გაერთიანებას შეძლებდნენ, მათ წინ ვეღარავინ აღუდგებოდა (ისევე, როგორც აჯანყებულ ავღანელებს ვერავინ აღუდგა წინ სპარსეთში, იმის შემდეგ, რაც ვახტანგ VI-მ არ ისურვა მიშველებოდა გასაჭირში მყოფ შაჰს).
მაგრამ სამწუხაროდ, ქართველებმა შექმნილი პოლიტიკური ვითარება ვერ გამოიყენეს და ვერ გაერთიანდნენ. ფრანგი მისიონერი წერს: „შაჰის პოლიტიკა ქართველების მიმართ მეტად მოხერხებულია. ქართველებს შეეძლოთ ბევრი უსიამოვნება მიეყენებინათ, თუ გაერთიანდებოდნენ. შაჰმა იცის, თუ როგორ უნდა ჩაშალოს მათი ერთიანობა ისე, რომ ეს მის ინტერესებს მოემსახუროს. ის იმნაირად აწინაურებს ქართველ თავადებს, რომ მათ ავიწყდებათ თავიანთი სამშობლო, სარწმუნოება და შაჰის ერთგულნი ხდებიან. ყველაზე დიდი თანამდებობები იმპერიაში ეკუთვნით ქართველებს… რაც შეეხება სარწმუნოებას, ქართველები როგორც კი სპარსეთის სამსახურში დგებოდნენ, ნომინალურად უნდა გამაჰმადიანებულიყვნენ, მაგრამ „ისინი ისლამის ერთგული მიმდევარნი არასოდეს არ იყვნენ“.
საჭირო იყო გაერთიანება.
როგორც ცნობილია, იმ ეპოქაში, როცა ეროვნება და სარწმუნოება გაიგივებული იყო და ხშირად ეროვნებას სარწმუნოებრივი აღმსარებლობის მიხედვით საზღვრავდნენ, ეროვნული ერთიანობისათვის სარწმუნოებრივი ერთიანობა იყო საჭირო. ქართული მამაპაპეული სარწმუნოება, მართლმადიდებლობა, უკვე აღარ წარმოადგენდა ქართველთათვის საყოველთაო და ერთადერთ სარწმუნოებას, მოჭარბდნენ ქართველი მაჰმადიანები, ქართველი გრიგორიანები, კათოლიკეები. ოსმალთა და სპარსთა მიერ ქართველთა მართლმადიდებლობა განიხილებოდა არა როგორც უბრალო სარწმუნოებრივი აღმსარებლობა, არამედ როგორც მათ საწინააღმდეგოდ მიმართული პოლიტიკური ორიენტაცია.
ქართველთა მართლმადიდებლობა მაშინ, როცა მართლმადიდებლური რუსეთის იმპერია კავკასიის მთაგრეხილს მოადგა, კიდევ უფრო საშიში გახდა მაჰმადიანებისათვის. განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც XVI საუკუნის ბოლოს და XVII საუკუნის დასაწყისში ქართლ-კახეთის მეფეები მართლმადიდებლურ რუსეთს შეჰპირდნენ, რომ კავკასიის კარს გაუხსნიდნენ, რითაც რუსეთის მარშს სტამბოლ-ისპაჰანისაკენ ხელს შეუწყობდნენ. ირანი და ოსმალეთი ქართველთა მართლმადიდებლურ სარწმუნოებას სიძულვილით უყურებდა და კრძალავდა.
რუსეთისა და ევროპის გარკვეულ წრეებში საქართველოს განიხილავდნენ როგორც პლაცდარმს კონსტანტინეპოლსა და ისპაჰანზე ლაშქრობისათვის.
რუსეთის ელჩი ვოლინსკი, რომელმაც სპარსეთში არსებული ვითარება საგანგებოდ შეისწავლა, საქართველოს სწორედ ისპაჰანზე ლაშქრობასთან კავშირში განიხილავდა – „მან რუსეთის სამეფო კარს აცნობა – „ვახტანგს შეუძლია გამოიყვანოს ბრძოლის ველზე 30-დან 40000-იანი ჯარი და ამდენად ირწმუნება, რომ თუ თქვენი ჯარი საქართველოში შემოვა, მაშინ იგი თავისი ჯარით და თქვენი ჯარის დახმარებით ისპაჰანამდე ჩავა“.
ხოლო ევროპაში საქართველოს კონსტანტინეპოლზე რუსეთის ლაშქრობასთან კავშირში იხსენიებდნენ – „ევროპელი დიპლომატები ამტკიცებდნენ, რომ რუსეთი აპირებს ირანის, სომხეთისა და საქართველოს დაპყრობას, ხოლო ამის შემდეგ კონსტანტინეპოლზე გალაშქრებას“.
ის, რაც ცნობილი იყო ევროპაში, ცხადია, ცნობილი იყო ირანსა და ოსმალეთშიც. ამ ქვეყნებში ქართველთა მართლმადიდებლობას და საქართველოს, როგორც მართლმადიდებლურ ქვეყანას, რუსეთის მიერ ირანისა და ოსმალეთის იმპერიების დაპყრობასთან აიგივებდნენ.
ქართველთა მართლმადიდებლობა მაჰმადიანებისათვის მოუთმენელი იყო. ამ მიზეზის გამო მაჰმადიანები არც ერთ ქრისტიანულ სარწმუნოებრივ მიმართულებას ისე არ სდევნიდნენ კავკასიაში, როგორც ქართველთა მართლმადიდებლობას.
დაპყრობილ მესხეთში ქართველები იძულებულნი გახდნენ მართლმადიდებლობა უარეყოთ და მის ნაცვლად მაჰმადიანობა მიეღოთ. უკეთეს შემთხვევაში ისინი ქრისტიანებად დარჩენისათვის ან კათოლიკური, ან გრიგორიანული სარწმუნოების მიმდევარნი ხდებოდნენ, რაც ქართველთა დენაციონალიზაციას იწვევდა. ფაქტობრივად, ამავე მიზეზის გამო მაჰმადიანობა ქართლსა და კახეთშიც ვრცელდებოდა, მრავალი ქართველი „თათრდებოდა“ და „სომხდებოდა“. არ იყო შემთხვევითი ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის ცნობილი გამონათქვამი XVII ს-ის შუა წლებში – „ჩვენის თვალით ვხედავთ, რომ მრავალნი ქართველნი სომხდებიან, უმეტესი ნაწილი კი თათრდება, მაშ გაფრანგება რაღად უნდა დაეშალოთო“. შექმნილი ვითარების გამო ქართველებს ერთიანი სარწმუნოება თითქმის აღარ ჰქონდათ. უკვე დაწყებული იყო პროცესი ქართველთა დენაციონალიზაციისა, თუმცა ის ჯერ კიდევ არ იყო გაღრმავებული და დასრულებული და თუ ყველა ქართველი ერთ სარწმუნოებას მიიღებდა, ეროვნული ერთიანობის მიღწევა ჯერ კიდევ შეიძლებოდა. მაგრამ რომლის? ეს უსათუოდ მართლმადიდებლური ქრისტიანული სარწმუნოება უნდა ყოფილიყო, მაგრამ ისეთი ფორმით, რომელიც სპარსეთსა და ოსმალეთს არ გააღიზიანებდა, რომელსაც აღიარებდნენ გამაჰმადიანებული თუ გამაჰმადიანების პირას მისული მესხები და ქართლელ-კახელები (აღმოსავლეთ კახეთი ჭარ-ბელაქანი), გაგრიგორიანებული თუ გრიგორიანობის პირას მისული ქართველები, და რაც მთავარია, ამ სარწმუნოებას მიიღებდნენ მთიელები (აფხაზ-ჩერქეზები თუ სხვა ტომები), რაც მათ ლაშქრობებს საქართველოზე შეაფერხებდა. ეს იყო ოცნება ქართველი მოწინავე წრეების საკმაოდ დიდი ნაწილისა. მათი ოცნების თანახმად, ყოველთა ქართველთა გამაერთიანებელი სარწმუნოება შეიძლება კათოლიკობა ყოფილიყო. თუმცა, ამ ოცნების პრაქტიკული განხორციელება არა ქართველთა გაერთიანებას, არამედ კიდევ უფრო დაყოფასა და დაშლას გამოიწვევდა, რამეთუ ხალხის ცნობიერებაში მართლმადიდებლური სარწმუნოება „ქართველობასთან“ უკვე გაიგივებული იყო, მაშინ როცა კათოლიკურ სარწმუნოებას უბრალო ხალხი არა ქართველობას, არამედ „ფრანგობას“ უკავშირებდა.
„XVIII ს-ის დასაწყისში ქართლის სახელმწიფოს მმართველი ზედაფენა თანდათან ცვლიდა თავის დამოკიდებულებას რომისადმი და კათოლიციზმისაკენ იხრებოდა. საქართველოში ევროპული ორიენტაცია წარმოიშვა. ეს უკანასკნელი ღრმად მნიშვნელოვანი მოვლენა იყო. XVII ს-ის პირველ მეოთხედში კახეთის ტრაგედია, როგორც ცნობილია, რუსთა მეფის მფარველობის ძიებას მოჰყვა. როდესაც რუსეთი უშუალოდ მოადგა კავკასიონს, ქართველთა „მართლმადიდებლობა“ ირანისათვის კიდევ უფრო საშიში გახდა. მართლმადიდებლური „გურჯისტანი“, როგორც ხანგრძლივმა ისტორიულმა პრაქტიკამ ცხადყო, მიუღებელი აღმოჩნდა და ახლა ირანი ქართლის გაკათოლიკებას ნაკლებსაშიშად მიიჩნევდა. რასაკვირველია, ირანელ და თურქ ასიმილატორებს არც ევროპული სახელმწიფოების გავლენა აწყობდათ საქართველოში, მაგრამ, მათი აზრით, ორიენტაცია ევროპაზე შეაჩერებდა უფრო სახიფათო და რეალურ საშიშროებას – რუსეთის დამკვიდრებას კავკასიაში.
„მუსლიმანი მეფეების“ ეპოქაში გამრავლდნენ კათოლიკეთა მისიონერები… განსაკუთრებით მფარველობდნენ კათოლიკე-მისიონერებს ვახტანგ V-ის (შაჰ-ნავაზის) მემკვიდრეები… საფიქრებელია, რომ ქართველებს კათოლიკური ევროპა ირანთან საკუთარი ურთიერთობის ნორმალიზაციისათვის უნდოდათ. იმ მიზნით, რომ ირანს (და, ალბათ, თურქეთსაც) აშკარად დაენახა ქართველების გამიჯვნა რუსეთისაგან – მზად იყვნენ უარი ეთქვათ მართლმადიდებლობაზე კათოლიკური ტიპიკონის სასარგებლოდ. ქართველი პოლიტიკოსები, როგორც ჩანს, ფიქრობდნენ, რომ ევროპაზე ორიენტაცია არ „გააღიზიანებდა“ ირანს, რადგან XVIII ს-ის დასაწყისში ევროპა მახლობელი აღმოსავლეთის ქვეყნებისათვის ჯერ კიდევ შორეული მეზობელი იყო“.
აქედან ჩანს, რომ ქართველები კათოლიკობას განიხილავდნენ არა როგორც მა-რთლმადიდებლობაზე უკეთეს სარწმუნოებას, არამედ როგორც პოლიტიკურ ნიღაბს, ქართველები კათოლიკობდნენ „მხოლოდ სიტყვით და არა საქმით“. ამაზე მიუთითებს ის, რომ თითქოსდა კათოლიკური აღმსარებლობის მოტრფიალე ვახტანგ VI რუსეთში გადასვლის შემდეგ თავის თავს მართლმადიდებლად თვლიდა და მართლმადიდებლურ ეკლესიაში დაიკრძალა.
ასევე სულხან-საბა ორბელიანიც, თითქოსდა კათოლიკური სარწმუნოების მიმდევარი საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიაში მოღვაწეობდა, ხოლო რუსეთში გადასვლის შემდეგ მოსკოვის მართლმადიდებლურ ვსეხსვიატსკოეს ეკლესიაში დაკრძალეს. რუსეთში, სადაც მართლმადიდებლობის ფორმალურ-გარეგნულად დაცვასაც კი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ, კათოლიკეს მართლმადიდებლურ ეკლესიაში ვერ დაკრძალავდნენ.
მაგრამ ისიც უნდა ითქვას, რომ როგორც ჩანს, იმ ეპოქის ქართველები მართლმადიდებლობასა და კათოლიკობას ერთნაირ, ანდა უაღრესად მსგავს ქრისტიანულ სარწმუნოებად თვლიდნენ და კათოლიკეს ჩვეულებრივი მართლმადიდებლური აღმსარებლობის მიმდევარსაც უწოდებდნენ, თუკი იგი რომის პაპს მსოფლიო ეკლესიის მეთაურად თვლიდა. ასევე ესმის ეს საკითხი პატრ მიქაელ თამარაშვილსაც. მისი აზრით, ქართულ მართლმადიდებლობას და რომის კათოლიკობას ძველ დროს „დოგმატობრივი ერთგვარობა“ ახასიათებდა, ამიტომაც ქართველი მართლმადიდებელი კათოლიკედ რომ ქცეულიყო, მხოლოდ და მხოლოდ მის მიერ პაპის უპირატესობის აღიარება იყო საჭირო და ეს სრულიად საკმარისი იყო: „საქართველოს რომთან შესაერთებლად სხვა არაფერი მოეთხოვებოდა იმის გარდა, რომ პაპი ეცნო მსოფლიო ეკლესიის თავად და მისთვის მორჩილება გამოეცხადებინა, შემდეგ კი ყველა ქართველს შეეძლო კათოლიკე ყოფილიყო და თავის წესსა და ეკლესიაშივე დარჩენილიყო. ესრეთი შეერთება შეიძლება ბევრისაგან შეუნიშვნელად და უცნობელიც დარჩენილიყო“.
მაშასადამე, იმჟამინდელი შეხედულებით „კათოლიკე“ ქართველი არ თმობდა არც ერთ მართლმადიდებლურ წესს, მართლმადიდებლური ეკლესიის მრევლად, ძველებურადვე მართლმადიდებელი მღვდლისა და ეპისკოპოსის სულიერ შვილად რჩებოდა და მათ მიერ ეზიარებოდა მართლმადიდებლური წირვის შემდეგ. ერთადერთი, რითაც იგი თავის „კათოლიკობას“ ადასტურებდა, ის იყო, რომ პაპის უპირატესობას „აღიარებდა“. ცხადია, ასეთი „კათოლიკობა“, არაა ნამდვილი კათოლიკობა. თამარაშვილი ამ მოვლენის მიზეზს ასე ხსნის: `შევნიშნოთ აქ ესეც, რომ საქართველოს ეკლესია ისე დაშორებული არ არის რომის ეკლესიას, როგორც სხვა ტომების ეკლესიებია, რადგან მტკიცედ აქვს დაცული მსოფლიო კრებათა დადგენილი ყველა დოგმები, ამიტომ რომის ეკლესია მას არ უწოდებს ერეტიკ-მწვალებლად, როგორც სხვა ტომთა ეკლესიებს უწოდებს, არამედ უხმობს მარტო გაყრილად… სწორედ ამ დოგმატობრივი ერთგვარობის მიზეზია, რომ დღესაც კონსტანტინოპოლში ქართველთ კათოლიკის ტიპიკონის ბერები ხმარობენ შეუცვლელად ყველა იმ ლიტურგიის ქართულ წიგნებს, რაც დაბეჭდილია რუსეთსა და საქართველოში და რასაც დღეს საქართველოს მთელი სამღვდელოება ხმარობს“.
რა თქმა უნდა, თვალსაზრისი ქართული მართლმადიდებლობისა და რომის კათოლიკობის დოგმატობრივად ერთგვაროვნების თაობაზე მცდარია, მით უმეტეს, რომ საუკუნეთა მანძილზე ქართულ ეკლესიაში დამკვიდრებულ დოგმატიკას ჩვენი წინაპრები ბერძნულის მიხედვით ასწორებდნენ და აზუსტებდნენ.
ზემოაღნიშნულის გამო, ქართველობისათვის, როგორც ჩანს, კათოლიკობის აღიარება ფორმალობა იყო და არავითარ დამატებით სარწმუნოებრივ სირთულეს არ ქმნიდა. მათ რჩებოდათ ძველებური ლიტურგია, წირვა-ლოცვა, ძველი მართლმადიდებლური წიგნები, უცვლელი რჩებოდა ქართული ეკლესიის სტრუქტურა, იერარქია და მთლიანობა. თუმცა, ძნელია სრულად აღადგინო და ივარაუდო, თუ როგორი იყო რეალური ვითარება იმ დროს, მაგრამ ისიც ფაქტია, რომ ჭეშმარიტად მართლმადიდებელი მრავალი თავადი, მეფე და გამოჩენილი პირი მისიონერთა წინაშე, ზოგჯერ თავის თავს კათოლიკედ აღიარებდა. აქ უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ თუ ქართველთა მიერ ასეთი კათოლიკობის მიღებით ქართული ეკლესია როგორც ორგანიზაციული სისტემა არ ზიანდებოდა, სულ სხვა მდგომარეობაში ვარდებოდა ქართული ეკლესია ქართველთა მიერ გრიგორიანობის მიღებით, გაგრიგორიანებული ქართველი ყოველგვარ კავშირს წყვეტდა ქართულ ეკლესიასთან. გაგრიგორიანებული უკვე ეჩმიაძინის მრევლად ითვლებოდა. ქართული რეგიონების გაგრიგორიანებით ქართულ ეკლესიას საფუძველი ეცლებოდა. ქართველთა ვითომდა გაკათოლიკებით კი ქართული ეკლესია არ ზიანდებოდა, რადგანაც გაკათოლიკება – ძირითადად მხოლოდ ფორმალური მხარე იყო აღნიშნულ პერიოდში. მესხეთში, სადაც ქართული ეკლესია ფაქტობრივად მოსპო ოსმალეთმა, გაკათოლიკებამაც განსხვავებული სახე მიიღო. მესხეთში კათოლიკურ ეკლესიაში თავიდან ქართულენოვანი ტიპიკონი იხმარებოდა (ე.ი. ძველქართული, მართლმადიდებლური ტრადიციები, ჩვეულებები იყო დაცული), რაც პრაქტიკიდან სომხურენოვანი და ლათინური ტიპიკონით გამოაძევეს. სომხურენოვანი ტიპიკონის მქონე ქართველობა დენაციონალიზაციას განიცდიდა და ქართველ ერს ეკარგებოდა – ისინი სომხდებოდნენ7. ამ მიზეზის გამო ქართველები დაინტერესებულნი იყვნენ არა უბრალოდ კათოლიკობის მიღებით (ისინი, ვინც ამ პროცესს ემხრობოდა), არამედ მისი ქართულენოვანი ტიპიკონითაც.
მ. თამარაშვილმა, შ. ლომსაძემ და სხვა მეცნიერებმა სრულიად დამაჯერებლ-ად გამოიკვლიეს, რომ ოსმალთა მიერ დაპყრობილ მესხეთში ქართველებისათვის მართლმადიდებლური აღმსარებლობის შენარჩუნება შექმნილი პირობების გამო შეუძლებელი გახდა. ქართველს ან მაჰმადიანობა უნდა მიეღო, ან კიდევ გრიგორიანობა და კათოლიკობა, ყიზილბაშთა ბატონობისას მართლმადიდებლურ მოსახლეობას ქართლსა და კახეთშიც ძლიერ გაუჭირდა. ყიზილბაშთა ბატონობისას ქვეყანას გამაჰმადიანების საფრთხე დაემუქრა, რაც ქართველობის დამხობის ტოლფასი იყო. სწორედ ამ მდგომარეობას შესჩიოდა სულხან-საბა ორბელიანი საფრანგეთის მეფეს – „საქართველოს მეფე ვახტანგი ისპაჰანშია და საქართველოს ერთიანად გამაჰმადიანება მოელის და დიდ განსაცდელშია, თუ დაბრუნდა თავის სამთავროში, ქართველები არა მარტო ქრისტიანედ დარჩებიან, არამედ კიდეც შეუერთდებიან კათოლიკე ეკლესიას თავიანთი მეფის მაგალითისამებრ, რომელიც საამისოდ მზად არის და რომელმაც აღმითქვა, რომ მობრუნდება თავის სამშობლოში თუ არა, კათოლიკობა მიიღოს…“.
როგორც ცნობილია, ირანის შაჰის კარს ვახტანგ VI-ის ქართლის მეფედ (გურჯისტანის ვალად) დამტკიცება სურდა, მაგრამ ამისათვის როსტომის შემდეგ დადგენილი წესით გამაჰმადიანება მოეთხოვებოდა, ვითარცა მეფობის კანდიდატს. ვახტანგმა ქრისტიანობა არ დათმო, არ მიიღო მაჰმადიანობა და მეფედაც აღარ დაამტკიცეს. იგი ირანში დარჩა. ამ დროს წარმოშობილა ფრიად საინტერესო იდეა საქართველოს აღდგომისა და გამოხსნისა. თუკი ვახტანგს, როგორც ქრისტიან მეფეს, ირანის სახელმწიფოს მესვეურები ქართლში დააბრუნებდნენ, ამით ისინი ქრისტიანული საქართველოს სახელმწიფოს არსებობას ცნობდნენ. ეს კი ქართველობის გამარჯვება, მისი აღორძინება იქნებოდა. ქართლის ქრისტიანული სახელმწიფოს არსებობის აღიარების შემდეგ ირანი კეთილმეზობლურ ურთიერთობას დაამყარებდა მასთან, ხოლო, თავის მხრივ, ეს სახელმწიფო ჩრდილოკავკასიელი ტომების თავდასხმებს თვითონვე მოიგერიებდა. საქართველოს ამით გამაჰმადიანებისა და დენაციონალიზაციის საფრთხე აშორდებოდა, რაც ქართველ პოლიტიკურ მოღვაწეთა საბოლოო მიზანს შეადგენდა.
1713 წელს ქართლში მომზადდა კათოლიკურ ქვეყნებში გასაგზავნი ელჩობა სულხან-საბა ორბელიანის მეთაურობით, რომლის მიზანი იყო:
1. ქართული ქრისტიანული სახელმწიფოს არსებობა იურიდიულად ეცნო ირანის სახელმწიფოს, რაც იმ შემთხვევაში მოხდებოდა, თუ ირანიდან ვახტანგ VI-ს ქართლში გამოისტუმრებდნენ როგორც ქრისტიან მეფეს.
2. საქართველოს გაერთიანება. მემორანდუმში, რომელიც დელეგაციამ საფრანგეთში სამეფო ტახტს წარუდგინა, კერძოდ, „აღნიშნული იყო, რომ პოლიტიკურად გაერთიანებულ საქართველოს შეეძლო „ასი ათასზე მეტი ცხენოსანი თუ ქვეითი“ შეეყარა მაჰმადიანურ სამყაროს დასაპირისპირებლად“9. ეს ნათქვამი იყო ევროპული ქვეყნების დასაინტერესებლად, რაც ჩაფიქრებული გეგმის განხორციელებისათვის იყო საჭირო.
3. ჩრდილოკავკასიელი ტომების შემოსევების შეწყვეტა საქართველოზე, რისთვისაც ჩრდილოკავკასიელი ტომების, კერძოდ, აფხაზთა და ჩერქეზთა გაქრისტიანება იყო საჭირო. ჩრდილო-კავკასიელთა გაქრისტიანება საფუძველი გახდებოდა მათთან მეგობრული ურთიერთობის დამყარებისა და ჩრდილოკავკასიელთა შემოტევების შეწყვეტისა. სულხან-საბას მემორანდუმის პირველივე პუნქტი სწორედ კავკასიელ ტომთა შორის ქრისტიანობის გავრცელებას მოითხოვდა.
4. უნდა შეწყვეტილიყო ქართველთა დენაციონალიზაცია. ყველაზე დიდი საფ-რთხე ქართველთა გათათრება, ანუ გამაჰმადიანება იყო. გამაჰმადიანების საფრთხე განსაკუთრებით მესხეთის თურქთაგან დაპყრობის შემდეგ დასავლეთ საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ და ჩრდილო-დასავლეთ კუთხეებს, კერძოდ, ქვემო გურიას (ქობულეთ-ბათომის მხარე) და ოდიშ-აფხაზეთის მხარეს დაემუქრა (ოდიშში – კლისურიდან – ენგურამდე უკვე ჩრდილოელები (აფსუები) აპირებდნენ ჩასახლებას). ამ კუთხეებში ქრისტიანობის იმ ფორმით გავრცელება, რომელიც მისაღები იყო ოსმალეთისათვის, მათი გამაჰმადიანების პროცესს, ანუ დენაციონალიზაციას – გათათრებას და გააფხაზებას შეაფერხებდა.
თავისი გეგმის მისაღწევად ქართულ ელჩობას მიაჩნდა, რომ ვახტანგ VI-ის ირანიდან ქრისტიან მეფედ დაბრუნებისათვის 300 000 ეკიუ იყო საკმარისი. ამ დიდი თანხის მიღების პირობად ქართველები ქართლში ქრისტიან მეფედ დაბრუნების შემთხვევაში ვახტანგის მიერ კათოლიკური სარწმუნოების აღიარებას ასახელებდნენ. ამასთანავე, ქართული დელეგაცია იმასაც ითვალისწინებდა, რომ კათოლიკური ევროპა და ვატიკანი ყოველთვის წინა პლანზე აყენებდნენ და აღმოსავლეთში ყოველი დიდი საქმის გაკეთების პირობად კათოლიკური სარწმუნოების აღიარებას მოითხოვდნენ (ისევე, როგორც მაჰმადიანური ქვეყნები მოითხოვდნენ მაჰმადიანობის აღიარებას).
ქართველებმა იცოდნენ ეს. ჩანს, ამიტომაც დელეგაციამ მემორანდუმის პირველივე პუნქტში კათოლიკური სარწმუნოების გავრცელების საჭიროებას მიაპყრო თავისი ყურადღება, თუმცა, რა თქმა უნდა, მთავარ საქმედ ვახტანგის გათავისუფლება ანუ 300 000 ეკიუს მიღება და შაჰის კარზე ფრანგი მეფის დახმარება მიაჩნდათ. ევროპელთა დაინტერესება კათოლიკობის გავრცელებით ქართველებმა ეროვნულ ინტერესებს დაუკავშირეს და იფიქრეს, რომ ამ სარწმუნოების (ანუ ქრისტიანობის ამ მიმდინარეობის) გავრცელება ჩრდილო კავკასიასა და საქართველოს მაჰმადიანობის გზაზე შემდგარ მხარეებში, ქვეყანას გადაარჩენდა, გააერთიანებდა და აღადგენდა. ამიტომაც პირველი პუნქტი, როგორც აღინიშნა, „მოითხოვდა ქართლის მეზობელ სამთავროთა: გურია-იმერეთის, აფხაზეთ-სამეგრელოს გაკათოლიკებაში ხელის შეწყობას. ასევე ჩრდილო კავკასიის სხვა ქვეყნებში კათოლიკური სარწმუნოების გავრცელებას“.
ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ქართველებს კათოლიკობა მართლმადიდებლობაზე უკეთეს სარწმუნოებად კი არ მიაჩნდათ და მათი ერთი ნაწილი სარწმუნოებრივი მიზეზების გამო კი არ იღებდა კათოლიკობას, არამედ პოლიტიკური მიზეზების გამო. ამას ადასტურებს ის, რომ არსად საქართველოს არც ერთ დაუპყრობელ მხარეში (აქ არ იგულისხმება თურქთაგან დაპყრობილი მესხეთი) მოსახლეობის ფართო მასები ნებაყოფლობით ანდა თავისი სარწმუნოებრივი მისწრაფებების გამო კათოლიკობაზე არ გადასულა. საქართველოში კათოლიკობას, როგორც წესი, სახელმწიფო მოღვაწენი (და ის საეკლესიო იერარქები, რომელთაც პოლიტიკასთან ჰქონდათ საქმე) იღებდნენ. სახელმწიფო მოღვაწეებად კი ამ დროს ითვლებოდნენ თავადები, ერისთავები და სამეფო კარზე მოღვაწე პირები. კათოლიკური სარწმუნოება პოლიტიკის, საგარეო ორიენტაციის, ქვეყნის განთავისუფლების, საქართველოს გაერთიანების, კავკასიის შეკავშირების და სხვა პოლიტიკურ-სახელმწიფოებრივი მიზნების განსახორციელებლად ესაჭიროებოდათ ქართველ მოღვაწეებს. უბრალო ხალხი ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიის წევრი იყო. თუმცა, არც „კათოლიკე“ ქართველებს მიაჩნდათ კათოლიკობა განსხვავებულ სარწმუნოებად, მას მართლმადიდებლობის ნაწილად, მის ევროპულ სახედ მიიჩნევდნენ. როგორც ჩანს, ასევე ესმოდა ეს საკითხი სულხან-საბა ორბელიანსაც. 1709 წლით დათარიღებულ პაპისადმი მიწერილ წერილში, რომელიც მ. თამარაშვილს სულხან-საბას გაგზავნილად მიაჩნია, ვკითხულობთ: „ოღონდ ეს ვინცავინ აქ მართლმადიდებელნი არიან, ამათზედ თქვენი ლოცვა და საქმითაც მოხმარება იყოს. ხილული მტრებისაგან დიდს ჭირში არიან. ყოველთ ცოდვილთ უცოდვილესი ორბელისშვილი სულხან ყოფილი მონაზონი საბა. მიწა ფერხთა თქვენთა“. ამ წერილში საბა თავისიანებს „მართლმადიდებლებს“ უწოდებს. ის ისეთი მართლმადიდებელია, რომელიც პაპს პატივს ცემს, პეტრეს მოსაყდრესა და მწყემსს უწოდებს. პაპის პრიმატობის მაღიარებელ მართლმადიდებელს კი, თანახმად მ. თამარაშვილისა, იმ დროს კათოლიკეს უწოდებდნენ. ამიტომაც სულხან-საბა, როგორც ჩანს, არა რწმენით ან დოგმატური საკითხების მიღებით იყო კათოლიკე, არამედ პოლიტიკური ორიენტაციით, რამეთუ ამ ეპოქის მოღვაწეთა აზრით (როგორც ითქვა, ამას იმდროინდელი შეხედულებების ანალიზი უჩვენებს) მიიჩნეოდა, რომ მართლმადიდებლობისა და კათოლიკობის დოგმატიკა და ქრისტოლოგია ერთი და იგივე იყო, მით უმეტეს, რომ ქართველი კათოლიკეები ყველა მართლმადიდებლურ წიგნს ძველებურადვე იყენებდნენ და წირვა-ლოცვისა და ლიტურგიის წესსა და ყოველგვარს მართლმადიდებლურ საეკლესიო ჩვეულებას იცავდნენ. კათოლიკობის აღიარებით მათ ქართულ ეკლესიაში დამატებით არაფერი შეჰქონდათ, არც არაფერს აკლებდნენ და მის არც ერთ სტრუქტურას არ ცვლიდნენ.
სულხან-საბას ევროპულ წყაროებში „წმიდა ბასილის წესის მონაზონი ეწოდება“. მიიჩნევა, რომ წმიდა ბასილის სამონაზნო ორდენი კათოლიკური იყო. სინამდვილეში კი, ევროპელები ყველა მართლმადიდებელ ბერს „წმიდა ბასილის წესის მონაზონს“ უწოდებენ, რადგანაც ცნობილი იყო, რომ თუ კათოლიკურ სამყაროში ბერობის (მონაზნობის) სხვადასხვა ორდენი არსებობდა (კარმელიტები, ფრანცისკანელები და სხვა), მართლმადიდებლებს მხოლოდ ერთი სახის, „წმიდა ბასილის წესის“ მქონე ბერობის ინსტიტუტი ჰქონდათ, რომელსაც ეკუთვნოდა კიდეც სულხან-საბა, მას სწორედ ამ ორდენში აღუდგენია თავისი თავი 1714 წლისათვის ევროპაში.
ყოველ შემთხვევაში ფაქტია, რომ სულხან-საბა საერთოდ არ ფიქრობდა ქართული ეკლესიისაგან განდგომას, პირიქით, ის მისი უერთგულესი წევრი, მისი გაძლიერებისა და ამაღლებისათვის თავდადებული მებრძოლი, მისი ერთ-ერთი წარმმართველი, მრჩეველი და საეკლესიო თავადთაგანი იყო. ევროპაში გამგზავრების წინ სულხან-საბა 40 დღე იმყოფებოდა დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსთან, ისინი ერთად სახავდნენ გზებს აფხაზ-ჩერქეზებსა და სხვა ტომებში ქრისტიანობის აღორძინებისათვის (ფიქრობდნენ, რომ აქ ქრისტიანობა ძლევამოსილ ევროპელ მისიონერებს უნდა გაევრცელებინათ). საფრანგეთის იმპერატორს სულხანი დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსის შესახებ ატყობინებდა – „ამ პარტიარქის აზრი ეს არის, რომ შეუერთდეს წმიდა საყდარსა და მისიონერებთან ერთად ეცადოს აფხაზების მოქცევას“. „წმიდა საყდართან შეერთების“ ფორმულის გარეშე ევროპული კათოლიკური ქვეყნები საბას წერილს არც განიხილავდნენ, ქართველობისათვის კი უმთავრესი აფხაზების (აფსუა-ჩერქეზების) გამანადგურებელი შემოსევების თავიდან აცილება იყო, რაც მათი გაქრისტიანებით გახდებოდა შესაძლებელი.
მ. თამარაშვილი წერს – „საბას კათოლიკობა უნდა მიეღო 1692 წ-ს, ხოლო ჩვენ ზემოთ ვნახეთ, რომ იგი გაკათოლიკებულა 1687 წ-ს გიორგი მეფესთან ერთად… საბა მონაზვნად აღკვეცეს. შემდგომ იგი წმიდა იოანე ნათლისმცემლის მონასტრის წინამძღვარი გამხდარა. ეს საბუთი საკმაოდ გვიმტკიცებს, იმ დროს ხსენებული მონასტრის მონაზვნებიც კათოლიკენი უნდა ყოფილიყვნენ, რადგან წარმოუდგენელია ერთი და იმავე ალაგს უფროსი კათოლიკე იყოს და მისნი ქვეშევრდომნი კი არა“.
ეს საკმაოდ ძლიერი საბუთი ჩვენ გვარწმუნებს, რომ ამ დროს საქართველოში ქართული რიტის ვითომდა კათოლიკენი და მართლმადიდებლები განსხვავებულ სარწმუნოებრივი მიმართულების მორწმუნეებად როდი ითვლებოდნენ. დავით გარეჯის იოანე ნათლისმცემლის მონასტერი, როგორც წესი, ტრადიციულად მართლმადიდებლური იყო და შეუძლებელია მის წინამძღვრად არამართლმადიდებელი, ანდა განსხვავებული სარწმუნოებრივი აღმსარებლობის პირი ყოფილიყო. „კათოლიკე“ სულხან-საბა კი მას წინამძღვრობდა, რაც არა იმაზე მიგვითითებს, რომ მონასტერიც კათოლიკური იყო, არამედ იმის შესახებ, რომ იმ დროისათვის ქართველები საბას სარწმუნოებრივად მართლმადიდებლად მიიჩნევდნენ. როგორც აღინიშნა, მართლმადიდებლის „კათოლიკედ“ ქცევისათვის მისი არც ხელახლა მონათვლა, არც გადანათვლა, არც მირონცხება, სარწმუნოებრივი შეხედულებების არავითარი ცვლილება არ იყო საჭირო, გარდა პაპის პრიმატობის აღიარებისა, რაც პოლიტიკასთან უფრო იყო დაკავშირებული, ვიდრე სარწმუნოებასთან.
სულხან-საბას ელჩობის შედეგი ასეთი იყო: საფრანგეთის იმპერატორი არ დაინტერესდა კავკასიელთა გაკათოლიკებით, ეს მან პაპის გადასაჭრელ საქმედ მიიჩნია, ამან ქართველთა გეგმები ჩაშალა. მათ იცოდნენ, რომ პაპს ძალები კავკასიელი ტომების გასაქრისტიანებლად არ შესწევდა, ხოლო საფრანგეთის ძლიერი სახელმწიფო ამ საქმეში არ ჩაერია. გარდა ამისა, ვახტანგის გასათავისუფლებლად 300000 ეკიუ, რასაც ქართველები სთხოვდნენ, არ გამოჰყო. ე.ი. საფრანგეთი ირანის მიერ ქართული ქრისტიანული სახელმწიფოს არსებობის იურიდიული ცნობით არ დაინტერესდა. აღდგომისა და გამოხსნის ევროპული ორიენტაცია ჩაიშალა. ევროპა ქართული სახელმწიფოს აღორძინების გეგმის მიმართ გულგრილი დარჩა.
უფრო მეტიც, როცა რამდენიმე წლის შემდეგ თურქები აღმოსავლეთ საქართველოში შემოიჭრნენ, ევროპის ზოგიერთ კუთხეში კმაყოფილნიც კი დარჩენილან – „თურქეთის მიერ თბილისის დაპყრობამ და ქართლის დამორჩილებამ დიდი სიხარული მოჰგვარა ინგლისს, რომელიც რუსეთის მარცხის მოსურნე იყო და ყოველმხრივ ცდილობდა, თურქეთს ესარგებლა ირანის საბოლოო დაცემით“.
1715 წელს სულხან-საბას ხელცარიელი დაბრუნება საქართველოში ქართველი მეფის ევროპული ორიენტაციის კრახს ნიშნავდა. ევროპამ არ ისურვა ხელი შეეწყო მისი გეგმებისათვის, რომელიც კავკასიის ნაწილების შეკავშირებას, საქართველოს საშინაო პოლიტიკის მოწესრიგებას, მეფე-მთავართა შორის შეთანხმების მიღწევის გზით ქვეყნის გაერთიანებას და ქრისტიანული რწმენის დაცვით მაჰმადიანობის გავრცელების შეფერხებას ითვალისწინებდა.
მაგრამ დრო აღარ იცდიდა, საჭირო იყო აქტიური მოქმედება, ვახტანგმა საგარეო ორიენტაცია შეიცვალა, ამიტომ 1716 წელს შექმნილი ვითარების გამო მაჰმადიანობა მიიღო. „მეფის ეს ნაბიჯი მოჩვენებითი იყო, ვახტანგი გადავიდა მაჰმადის რჯულზე „მხოლოდ სიტყვით და არა საქმითაც“.
აღსანიშნავია, რომ მ. თამარაშვილის თანახმად, საქართველოში დაბრუნებულ სულხან-საბას საჯაროდ დევნიდნენ არა ქართველები, როგორც ეს აზრი მიღებულია ამჟამად, არამედ სომხები, თუ რა იყო იმის მიზეზი, რომ თვით საქართველოშიც კი (არა მარტო სომხეთში, არამედ საქართველოშიც) სომხებს უფლება ჰქონდათ მინიჭებული (ირანელთა მიერ) ედევნათ ქართველი სასულიერო პირები, ამის შესახებ დაბეჯითებითა და დამაჯერებლად წერს მ. თამარაშვილი თავის წიგნებში. სომეხთა აზრით, „ქართველებს კათოლიკობა კი არ უნდა ეღიარებინათ, არამედ გრიგორიანობა (იგულისხმება ის ქართველები, რომლებიც მიუხედავად იძულებისა კი არ მაჰმადიანდებოდნენ, არამედ რომელიმე არამართლმადიდებლურ სარწმუნოებას აღიარებდნენ ხოლმე). სომეხთა აზრით კი, როგორც თამარაშვილი და სხვა მეცნიერები არკვევენ, თუ ქართველს გამაჰმადიანება არ სურდა, მას კათოლიკობა კი არ უნდა ეღიარებინა თავის სარწმუნოებად, არამედ გრიგორიანობა. ამიტომაც სასტიკად დევნიდნენ არა მარტო ევროპელ კათოლიკე მისიონერებს, არამედ ქართველებსაც კი და მათ შორის სულხან-საბას, რომელიც მთელ საქართველოს თავის მამად მიაჩნდა.