პროირანული საეკლესიო დაჯგუფებანი ვახტანგ გორგასლის რეფორმამდე

“ვერ მოაწიეს საქმე ესე ჯერისაებრ სჯულისა…”

IV საუკუნის ბოლოდან V საუკუნის 70-იან წლებამდე, ვახტანგ გორგასლის რეფორმამდე, უცხოურ წყაროებში ქართული ეკლესიის შესახებ ცნობები დაცული არ არის. ქართული წყაროები კი ამდროინდელი ქართული ეკლესიის მდგომარეობას უარყოფითად და კრიტიკულად აფასებენ. „მოქცევა ქართლისაის” თანახმად, ქართლის მოქცევიდან კათალიკოსობის დაწესებამდე, ანუ მირიან მეფიდან ვახტანგ გორგასლამდე გასული იყო 170 წელი. 1 ამ პერიოდში, რომელსაც კიდევ უფრო აზუსტებს „ქართლის ცხოვრება“, რვა ეპისკოპოსმა დაიცვა „ჭეშმარიტი წესი“, ხოლო სხვები იყვნენ „შემშლელნი წესისანი“. „მირიან მეფითგან ვიდრე ვახტანგ მეფისადმდე გარდაცვალებულ იყო ნათესავი რვა და მეფენი ათნი და წელიწადი 157, ხოლო ეპისკოპოსნი წესსა ზედა ჭეშმარიტსა გარდაცვალებულნი რვანი, ხოლო სხუანი შემშლელნი წესისანი“.2

თანახმად მატიანისა, ქართულ ეკლესიაში რაღაც საეკლესიო წესი ვერ დაუცავთ. ქართული ეკლესიის პირველი მეთაურის – ეპისკოპოს იოვანეს შემდეგ, ვიდრე პეტრე კათალიკოსამდე სულ 12 მეთაური შეიცვალა ეკლესიისა. აქედან მესამედი `წესისშემშლელი“ ყოფილა, რაც აღნიშნულია ვახტანგ გორგასლის მატიანეში. ეს იმას ნიშნავს, რომ სწორედ ვახტანგის დროს იყვნენ ქართული ეკლესიის წინა ისტორიის მიმართ კრიტიკულად განწყობილნი.

განსაკუთრებით აღსანიშნავია, რომ ვახტანგის დროს არა მარტო საეკლესიო მოღვაწენი აფასებდნენ უარყოფითად ქართული ეკლესიის შინაგან მდგომარეობას, არამედ თვით ხალხიც კი.

აი, როგორ გლოვობს ხალხი თავის უბედურებას:

„არაკეთილად ვიპყართ სჯული ქრისტესი და წესი იოვანეს მცნებისა“. ვის გულისხმობდა ხალხი „იოვანეში“, რომლის „მცნებაც“ არ დაუცავთ? ერთი შეხედვით, შეიძლება ვიფიქროთ, რომ აქ სახარებისეული რომელიმე იოვანე იგულისხმება (იოანე ნათლისმცემელი ან მოციქული იოანე), მაგრამ კონტექსტიდან ჩანს, რომ ეს ასე არაა (მართლაც, სხვაგვარად შეუძლებელია). „იოვანეში“, რომლის მცნების წესიც არ დაუცავთ, იგულისხმება მხოლოდ პირველი მეთაური ჩვენი ეკლესიისა, ეპისკოპოსი იოანე, რომელიც საბერძნეთიდან იყო ჩამოსული და რომლის დროსაც ქართული ეკლესია ბერძნული საეკლესიო ორიენტაციისა იყო. ჩვენს სამეცნიერო ლიტერატურაში გარკვეულია, რომ ეს იოანე ნიკეის კრების ერთგული იყო.

„ნიკეის კრებაზე დამსწრე ანტიარიანული მრწამსის ეპისკოპოსთა შორის ერთ-ერთი წამყვანი ფიგურა „ევსტათი დიდი“ (როგორც მას თეოდორიტე უწოდებს), ანტიოქიის კათედრას 324 ან 325-330 წლებში განაგებდა და მის მიერ ქართლის ეკლესიის მეთაურად იოანეს ხელდასხმა ამ წლებში უნდა მომხდარიყო… ცხადია, ევსტათის მიერ ხელდასხმული იოანე ეპისკოპოსი ქართლში ნიკეის რწმენას დანერგავდა“.3

ამიტომაც, დაარსებისთანავე ქართული ეკლესია სწორი სარწმუნოებრივი მიმართულებისა ყოფილა, ანუ ქართული ეკლესია აღიარებდა ქრისტიანობის იმ მიმართულებას, რომელიც მაშინდელ რომის იმპერიაში (საბერძნეთში) იყო აღიარებული. ქართული ეკლესია ნიკეის რწმენის ერთგული იყო შემდეგ საუკუნეებშიც, არასოდეს არ შეუცვლია ეს რწმენა, რასაც ადასტურებენ როგორც გიორგი მთაწმინდელის ეპოქის, ისე სხვა ეპოქათა მოღვაწენი, მაგრამ, როგორც ჩანს, ნიკეის კრების ერთგული ქართული ეკლესია განსახილველ ეპოქაში, 380-იანი წლებიდან 470-იან წლებამდე, ბერძნული საეკლესიო ორიენტაციისა არ ყოფილა.

ცხადია, სხვაა სარწმუნოებრივი მიმართულება და სხვაა საეკლესიო (ადმინისტრაციული) ორიენტაცია. მაგალითად, თუმცა სომხური ეკლესია ამავე ეპოქაში (380-იანი წლების შემდეგ) ნიკეის კრების ერთგული იყო, მაგრამ იგი იხრებოდა სირიულსპარსული საეკლესიო წიაღისკენ, უფრო კი ეროვნულ დამოუკიდებელ საეკლესიო პოლიტიკას იცავდა. სომხეთის ეკლესია ჩამოსცილდა ბერძნულ საეკლესიო წიაღს, მაგრამ, როგორც აღვნიშნეთ, ნიკეის კრების ერთგული იყო (იგულისხმება 380-450-იანი წლები).

ქართული ეკლესიის პირველი მეთაური იოვანე, როგორც ცნობილია, რომის იმპერიიდან (ანუ როგორც ქართველები უწოდებდნენ, „საბერძნეთიდან“) იყო გამოგზავნილი და ამ ეპისკოპოსმა დააარსა (ორგანიზაციული თვალსაზრისით) ერთიანი ქართული ეკლესია. მეორე მეთაურიც ქართული ეკლესიისა საბერძნეთიდან ჩამოსული პირი იყო. მატიანეთა თანახმად, უკვე მესამე მეთაური, რომელიც სწორედ განსახილველ პერიოდში, კერძოდ, 375-390 წლებში მოღვაწეობდა,4 არ იყო საბერძნეთიდან ჩამოსული და არც რაიმე უშუალო კავშირი (იერარქიულ-ადმინისტრაციული) ჰქონია საბერძნეთთან (იგულისხმება მთავარეპისკოპოსი იობი). ასევე, ვახტანგ გორგასლის საეკლესიო რეფორმამდე, კათალიკოსობის დაწესებამდე, ჩანს, ეპისკოპოსთა (ეკლესიის მეთაურთა) მხოლოდ ძალზე მცირე ნაწილი ყოფილა საბერძნეთიდან ჩამოსული. ეს გარემოება უთუოდ მიზეზი გახდებოდა იმისა, რომ ქართულ ეკლესიაში ვერ დაიცავდნენ პირველი ეპისკოპოსის, იოვანეს „მცნების წესს“, რაც, ალბათ, იმით გამოიხატებოდა, რომ იოვანეს დროს არსებული პრობერძნული ორიენტაცია არ დაიცვებოდა.

მართლაც, 380-იანი წლების შემდეგ, პოლიტიკური მიზეზების გამო, შეუძლებელი იყო ქართულ ეკლესიას პრობერძნული ორიენტაცია დაეცვა. ამ დროს ქართლი, სომხეთი და ამიერკავკასიის ძირითადი ნაწილი სპარსეთის მოხარკე ქვეყნები იყვნენ, სადაც სპარსეთი სასტიკად დევნიდა პრობერძნულ, როგორც საეკლესიო, ისე პოლიტიკურ ორიენტაციას.

თავის მხრივ, საბერძნეთისათვის სრულებით მოუთმენელი იქნებოდა ქართული ეკლესიის არაბერძნული ორიენტაცია. საქართველოში არსებული მდგომარეობის გამო საბერძნეთი (ბიზანტია) სასტიკად სჯიდა საქართველოს. ჯერ კიდევ ვახტანგ გორგასლის ბავშვობაში ის შემოჭრილა ჩვენში და საქართველოსთვის ჩამოუშორებია დასავლეთ საქართველოს ნაწილი, ხოლო უფრო ადრე სამხრეთ საქართველოს ნაწილი. ეს ნაწილები საბერძნეთს უშუალოდ თავის იმპერიისათვის მიუერთებია. ბერძენთა ასეთ მოქმედებას ასე განმარტავდა ქართველი ხალხი: „მასვე ჟამსა გამოვიდეს ბერძენნი აფხაზეთით, რამეთუ ბერძენთა ჰქონდა ეგრისწყლის ქვემოთი კერძო ყოველი, და დაიპყრეს ეგრისის წყლითგან ვიდრე ციხე-გოჯამდე. მაშინ იქმნა გლოვა და წუხილი ყოველთა ზედა ქართველთა და იტყოდის: „განვამრავლეთ ცოდვა ღმრთისა მიმართ. და არაკეთილად ვიპყართ სჯული ქრისტესი და წესი იოვანეს მცნებისა. სამართლად მოაწია ღმერთმან ჩუენ ზედა ესე რისხვა. რამეთუ მიგუცა ჩუენ წარტყუენად უცხოთა ნათესავთა და მიგვიღო ჩუენ საზღვარი ბერძენთაგან, ვითარცა მიუღო ვარაზ-ბაქარს მეფესა კლარჯეთი“.5

ჩვენი მატიანის თანახმად, ამ ეპოქაში ქართული ეკლესიის ორიენტაციით ძალზე უკმაყოფილო ყოფილა ბიზანტიის იმპერატორი. ბიზანტიის იმპერატორსა და კონსტანტინოპოლის პატრიარქს გაუგზავნიათ ასეთი წერილი ანტიოქიის პატრიარქისთვის: „პირველად, დასაბამსა ქართლის მოქცევისასა დედაკაცისა ჰრომაელისა ნინოს მიერ, განივლინა აქათ ეპისკოპოსი, რამეთუ შორის სპარსთა და ბერძენთა შფოთი იყო, და მით ვერ მოაწიეს საქმე ესე ჯერისაებრ სჯულისა“…6 ამ წერილის აზრი ასე შეიძლება გავიგოთ: ქართული ეკლესიის ჩამოყალიბებისას, IV საუკუნეში, ქართული ეკლესიის ორიენტაცია პრობერძნული იყო, რადგანაც აქ ეპისკოპოსი იმპერიიდან ჩამოვიდა, ხოლო შემდეგ იმის გამო, რომ სპარსეთსა და ბიზანტიას შორის „შფოთი“, ომიანობა იყო, ქართულ ეკლესიაში მდგომარეობა „ვერ მოაწიეს ჯერისაებრ სჯულისა“. ასეთია აზრი ბიზანტიის სახელმწიფო და საეკლესიო მეთაურებისა ქართული ეკლესიის მიმართ (რეფორმების ჩატარებამდე).

ამ წერილის გაგრძელებიდან ჩანს, რომ „რჯულის წესის“ დარღვევად, ბიზანტიელ ხელისუფლებს მიაჩნდათ ის, რომ ქართული ეკლესია დამოუკიდებელი იყო ბიზანტიური ეკლესიისგან.

კონსტანტინოპოლიდან ანტიოქიის პატრიარქს ქართული ეკლესიის დამოუკიდებლობის მიზეზად მოახსენეს ზემომოყვანილი პოლიტიკური მდგომარეობა – „შფოთი ბერძენთა და სპარსელთა შორის“, ხოლო შემდეგ აუწყებენ, რომ მოციქულთა განწესების თანახმად, რადგანაც აღმოსავლეთისა და ჩრდილოეთის ქვეყნების ეკლესიები ანტიოქიის საპატრიარქო საყდარს უნდა ექვემდებარებოდეს, ამიტომაც ქართული ეკლესიაც შენი გავლენის სფეროში უნდა შედიოდესო.

„…რამეთუ ჩუენ უწყით, ვითარმედ ქართლი და აღმოსავლეთი და ჩრდილო მაგის წმიდისა საყდრისანი არიან, ვითარცა განაწესეს მოციქულთა სახარებასა შინა, რომელ არს უწინარესობა“.7

უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ქართული წყარო ზუსტად ასახავს იმ საეკლესიო პოლიტიკას, რომელიც V საუკუნის ბიზანტიაში არსებობდა, განსაკუთრებით, 451 წლის ქალკედონის კრების შემდეგ, კერძოდ, გაძლიერებული ბიზანტიური საპატრიარქოები იერთებდნენ მეზობელ ეკლესიებსა და დიოცეზებს.

ჩანს, ბიზანტიაში ცდილან, არც ქართული ეკლესია ყოფილიყო გამონაკლისი.

განვიხილოთ საქართველოსა და ქართული ეკლესიის მდგომარეობა 370-იანი წლებიდან უფრო დაწვრილებით.

IV საუკუნის 70-იანი წლების ბოლოს, ამიერკავკასია და მისი მიმდებარე ქვეყნები, რომლებიც აქამდე რომის გავლენის სფეროში შედიოდა, სპარსეთის გავლენის ქვეშ მოექცა. 377 წელს რომმა, ვესტგუთების აჯანყების გამო, გაიყვანა თავისი ჯარი სომხეთიდან, რაც, ფაქტობრივად, საფუძველი გახდა იმისა, რომ სომხეთი, იბერია და მისი მიმდებარე ქვეყნები სპარსეთმა დაიმორჩილა და დახარკა. ქართლის მეფე ვარაზ-ბაქარმა რომაელების დახმარების გარეშე ვერ გაბედა შებმოდა საქართველოში შემოჭრილ სპარსელთა ლაშქარს. მას უიმედოდ ჩაუთვლია ჩრდილოკავკასიელი ტომების გადმოყვანაც სპარსელებთან საომრად და თავი შეუფარებია კახეთში, ხოლო მოსახლეობისთვის რჩევა მიუცია, ქრისტიანული ნიშნების დაუფარავი ჩვენებით არ გაეღიზიანებინათ სპარსელები. აღსანიშნავია, რომ იმ დროისათვის საქართველოს მოსახლეობის ყველა ფენა, როგორც უბრალო ხალხი, ისე მმართველი ზედა ფენა, თავდადებული ქრისტიანი ყოფილა, და ისინი ითხოვდნენ ომს სპარსელებთან, მაგრამ მეფემ სხვაგვარად გადაწყვიტა: ვარაზ-ბაქარის დროს ქრისტიანობაზე „…მოქცეულ იყო ქართლი და დიდსა სარწმუნოებასა შინა იყვნეს აზნაურნი და ყოველი ერი ქართლისა… ამის ზე გამოგზავნა სპარსთა მეფემან ერისთავი სპითა დიდითა სომეხთა და ქართველთა ზედა ხარკის დადებად… უკუჯდა იგი ხევსა კახეთისასა, და აღაშენა ციხე ხიდარს და განამაგრნა ციხე-ქალაქნი, და უბრძანა ყოველთა, რათა დამალნენ ჯუარნი. და მოვიდეს სპარსნი პირველად სომხითს და მოაოხრეს სომხითი და შემოვიდეს ქართლს. და აღაშენა ერისთავმან სპარსთამან ტფილისის კართა შორის ციხედ მცხეთისად. მაშინ ვარაზ-ბაქარ ეზრახა შევრდომით და ითხოვა მშვიდობა… და განუკვეთა ხარკი, ხოლო ერისთავმან სპარსთამან მოსცა ციხე ტფილისისა და წარვიდა. და მიერითგან იქმნნეს სომეხნი და ქართველნი სპარსთა მოხარკენი“8

საქართველოს სამეფო სპარსელთა მოხარკე ქვეყნად იქცა.

„ამრიგად, IV საუკუნის 70-იან წლებში ირანელებმა ქართლის სამეფო მთლიანად დაიმორჩილეს. თავდაპირველად ქართლში მოსულა ირანელი სარდალი, რომელსაც „მოქცევაი ქართლისაის“ მატიანე პიტიახშს, ხოლო „მეფეთა ამბავი“ ერისთავს უწოდებს. ხარკსაც, ეტყობა, იგივე კრეფდა. შემდგომ ირანელებს, როგორც ჩანს, ეს ფუნქცია ადგილობრივი მმართველობისათვის დაუკისრებიათ… ვარაზ-ბაკურის შემდეგ, IV საუკუნის 80-90-იან წლებში, ქართლის სამეფო ტახტზე იჯდა ბაკური… ბაკურის დროს გრძელდებოდა ირანელთა ბატონობა… მეტად დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ქართლისათვის საზავო ხელშეკრულებას ბიზანტიელებსა და ირანელებს შორის, რომელიც დაიდო 387 წელს, რამდენიმე წლის მოლაპარაკების შემდეგ. ზავის პირობების თანახმად, სომხეთის რამდენიმე განაპირა ოლქი სომხეთს საერთოდ ჩამოსცილდა, დარჩენილი ნაწილი კი – შუა ქვეყანა, ბიზანტიელებმა და ირანელებმა გაიყვეს. ამ ქვეყნის ოთხი მეხუთედი ერგო ირანს, დანარჩენი – ბიზანტიას“.9 აღსანიშნავია, რომ სპარსელებს ქრისტიანული ეკლესიის მიმართ თავისებური მიდგომა ჰქონდათ. ქრისტიანობა თვით სპარსეთშიც გავრცელებული იყო და სპარსული ეკლესია თავისი საეპისკოპოსოებით წარმატებით მოქმედებდა სპარსეთის იმპერიაში, ისევე როგორც ამ იმპერიაში არსებული სირიული, სომხური და სხვა ეკლესიები (იგულისხმება IV-V საუკუნეები).

მართალია, სპარსეთისთვის პოლიტიკური თვალსაზრისით ქრისტიანობა მისაღები არ იყო, მაგრამ იგი ქრისტიანობაში ებრძოდა მხოლოდ პრობერძნულ მიმართულებასა და საეკლესიო ორიენტაციას. სპარსეთი თავის იმპერიაში ყველაფერს აკეთებდა, რათა მოესპო არა ეკლესიები, არამედ ეკლესიებში არსებული პრობერძნული ორიენტაცია. სპარსეთისათვის მიუღებელი იყო საბერძნეთიდან ჩამოსული სამღვდელოება, ბერძნული საეკლესიო წიგნები და ბერძნული ენაც კი.

მოსე ხორენელი აღნიშნავს სპარსელთა ანტიბერძნულ მოქმედებას სომხურ ეკლესიაში. უნდა ითქვას, რომ სპარსეთი ცდილობდა ბერძნული გავლენის აღმოფხვრას არა მარტო სომხურ ეკლესიაში, არამედ თავის იმპერიაში არსებულ ყველა ეკლესიაში. კერძოდ, სპარსეთს სურდა ბერძნულენოვანი წირვა-ლოცვისა და ღვთისმსახურების ნაცვლად სომხურ ეკლესიაში დაენერგა სირიულენოვანი ღვთისმსახურება, რადგანაც განსახილველ ეპოქაში ჯერ კიდევ არ არსებობდა სომხური ანბანი და სომხურენოვანი წიგნები. ბერძნული ენის ნაცვლად ასწავლიდნენ სპარსულ ენასა და წერა-კითხვას.
სპარსეთის ხელისუფალი სომხეთში „რა წიგნსაც კი წააწყდებოდა, იგი წვავდა, ბრძანა, რომ ესწავლათ სპარსული და არა ბერძნული წერა-კითხვა, არავის ჰქონდა უფლება ელაპარაკა ბერძნულად ანდა ეთარგმნა ამ ენიდან. ამას თითქოს იმიტომ შვრებოდა, რომ სომხებს ჯერ კიდევ არ გააჩნდათ ანბანი და ბერძნულად ასრულებდნენ ღვთისმსახურებას“.10

ბიზანტიური გავლენის შემცირების მიზნით, სპარსეთი სასტიკად სდევნიდა არა მარტო პრობერძნულ საეკლესიო ორიენტაციას, არამედ ბერძნულ კულტურასაც. იმის გამო, რომ სომხურ ეკლესიაში სირიულ კულტურას ადრევე ჰქონდა გავლენა მოპოვებული, სპარსეთმა ინება, რომ სომხური ეკლესიიდან (და ასევე ამიერკავკასიის სხვა ეკლესიებიდან) განდევნილი ბერძნული კულტურის ნაცვლად დაენერგა სირიული კულტურა. „ებრძოდა რა ბიზანტიის გავლენის გავრცელებას სომხეთში, ირანის ხელისუფლება, ამავე დროს, გარკვეული პოლიტიკური მოსაზრებით, მხარს უჭერდა სირიული კულტურის გაბატონებას სომეხთა ქვეყანაში“,- წერს ა. აბდალაძე.11

სპარსეთისთვის სრულებით მოუთმენელი იყო ეკლესიათა რაიმე ადმინისტრაციულ-იერარქიული კავშირი ბერძნულ ეკლესიასთან.
ჯერ კიდევ სომხეთის მეფის პაპის (367-374) დროს სომხური ეკლესია იერარქიულად ჩამოშორდა ბერძნულს სპარსელების გულის მოგების მიზნით, რისთვისაც იმპერატორმა თეოდოსიმ სასტიკად დასაჯა პაპი. მოსე ხორენელი წერს, რომ პაპმა გამოძებნა საჰაკი და „დაადგინა ის ნერსესის მაგიერ კესარიის დიდ არქიეპისკოპოსთან შეუთანხმებლად“.12 ამ დროს სომხური ეკლესია გათავისუფლდა ბერძნული ეკლესიის იერარქიული კავშირისაგან. 387 წლის შემდეგ, სპარსეთსა და ბიზანტიას შორის გაყოფილ სომხეთის ნაწილებში ეკლესიათა მდგომარეობა სხვადასხვაგვარად წარიმართა. როგორც ვთქვით, სპარსეთის სომხეთში განდევნილი ბერძნულენოვანი წირვა-ლოცვის მაგიერ დაინერგა ჯერ სირიული და მალევე სომხური წირვა-ლოცვა. საქმე ის იყო, რომ სომხებმა შეძლეს შეექმნათ სომხური ანბანი და უმალვე თარგმნეს სომხურ ენაზე საეკლესიო წიგნები. სპარსეთი ხელს უწყობდა ნებისმიერენოვან ღვთისმსახურების ჩატარებას ბერძნულის ნაცვლად, ამიტომაც აღმოსავლეთ სომხეთში სომხურენოვანი წირვა-ლოცვა და მაშტოცის სომხური ანბანი სწრაფად გავრცელდა. დასავლეთ სომხეთში კი, რომელიც ბიზანტიის იმპერიაში შედიოდა, ბიზანტიის ხელისუფლება ყოველმხრივ კრძალავდა და აფერხებდა სომხური ანბანისა და სომხურენოვანი წირვა-ლოცვის გავრცელებას. 391 წელს სომხეთის ბიზანტიურ ნაწილში მეფობა გაუქმდა, მაგრამ სომეხმა სამღვდელოებამ გამოიჩინა სიმტკიცე და კონსტანტინოპოლმა მალე ნება დართო სომხურ ეკლესიას დასავლეთ სომხეთშიც გავრცელებულიყო სომხურენოვანი ღვთისმსახურება. ბიზანტიას ძალზე აშფოთებდა, რომ სომხური ეკლესია პროსპარსულ და პროსირიულ ორიენტაციას დაადგა. ამიტომაც, მთლიანად რომ არ დაეკარგა გავლენა სომხურ ეკლესიაზე, ბიზანტიამ, ფაქტობრივად, ცნო ავტოკეფალია სომხური ეკლესიისა და დასავლეთ სომხეთის ეკლესიის მეთაურის ღირსება გაუთანაბრა კესარიის არქიეპისკოპოსის ღირსებას, გამოუყო მას თანხები, ნება დართო სომხური დამწერლობის გავრცელებისა ბიზანტიურ სომხეთში.13 ასე მისწერა მან კიდეც სომხური ეკლესიის მეთაურს, რომლის რეზიდენციაც სპარსულ (აღმოსავლეთ) სომხეთში იმყოფებოდა: „ძალიან გამტყუნებდით თქვენ, რამეთუ მეტისმეტად გადაიხარეთ წარმართი მეფეებისკენ… განსაკუთრებით იმისათვის გადანაშაულებდით, რომ უგულებელყავით ჩვენი ქალაქის სწავლულნი და ვიღაც ასურელებთან ცდილობდით სიბრძნის პოვნას. ამის გამო მოვიწონეთ ჩვენი მსახურების მოქმედება მაგ მხარეში, რომელთაც აბუჩად აიგდეს თქვენი ამგვარი მოძღვრება…“14 „წარმართ“ მეფეებს სპარსელ მეფეებს უწოდებდნენ.

თუ ზემომოყვანილს შევუსაბამებთ „ქართლის ცხოვრების“ ცნობებს, სავსებით დასაჯერებელი მოგვეჩვენება ჩვენი მატიანის მონათხრობი, რომ ქართლის მეფის ვარაზ-ბაქარის დროს ბერძნებმა დასაჯეს ეს პროსპარსული ორიენტაციის მეფე სწორედ სარწმუნოებრივი საკითხების გამო: მის სახელმწიფოს სამხრეთით მდებარე კლარჯეთის პროვინცია ჩამოაჭრეს. ხალხის აზრი ასეთი იყო: „მიგუცნა ჩუენ წარტყუევნად უცხოთა ნათესავთა და მიგვიღო ჩუენ საზღვარი ბერძენთაგან, ვითარცა მიუღო ვარაზ-ბაქარს მეფესა კლარჯეთი და იგი ცოდვითა ვარაზ-ბაქარისითა მოიწია, რამეთუ ვერ კეთილად ეპყრა სჯული ქრისტესი“.15

ასევე წერს ხორენელიც – პროსპარსული ორიენტაციის გამო ბიზანტია არა მარტო სჯიდა და დევნიდა, არამედ აბუჩად იგდებდა სომხურ ეკლესიას – „…მოვიწონეთ ჩვენი მსახურების მოქმედება მაგ მხარეში, რომელთაც აბუჩად აიგდეს თქვენი ამგვარი მოძღვრება“.

ბიზანტია სჯიდა პროსპარსულ ქრისტიანობას, ხოლო სპარსეთი სჯიდა პრობერძნულ ქრისტიანობას.

ცნობილია, რომ ქართული ეკლესია თავისი შინაგანი ბუნებით პრობერძნული ორიენტაციისა იყო, ამის გამო სპარსთაგან ისჯებოდა კიდეც, რის შესახებაც წმიდა რაჟდენის ცხოვრებაში ნათქვამია: „აღდგეს სპარსნი ქრისტეანეთა ზედა… რამეთუ დიდი იყო მაშინ ბრძოლაი და დაუცხრომელი მტრობაი ქრისტეანეთა ზედა და უფროისად ბერძენთა მიმართ, ხოლო ჩუენ ქართველთა მომართ ამისათვის, რამეთუ ეძვენებოდა ჩუენი ბერძენთა მიმართ სიყვარული და ერთობაი და ესე იყო ნებაი მათი, რაითა ჩუენცა მათთანა მტერ ვექმნეთ ბერძენთა“.16 მართალია, ეს ეხება V საუკუნის შუა წლებს, მაგრამ სპარსეთი სწორედ ასეთ ანტიბერძნულ საეკლესიო ორიენტაციას ადგა IV-V და VI საუკუნეებში.

ასეთი პოლიტიკური სიტუაციის დროს, 380-იანი წლების შემდეგ, როცა ქართლი დახარკული იყო სპარსთა მიერ, ქართულ და ბერძნულ ეკლესიათა შორის რაიმე იერარქიულ ურთიერთდამოკიდებულებაზე და, მით უმეტეს, ბერძენი არქიეპისკოპოსის საქართველოში ჩამოსვლაზე მსჯელობა შეუძლებელია. სპარსეთი, რომელიც არა თუ პიროვნებას, არამედ ბერძნულ ენაზე ლაპარაკსაც კი კრძალავდა, ნებას არ დართავდა ბერძენ იერარქს საქართველოში ჩამოსულიყო და ემოღვაწა. ამ პერიოდის ზოგიერთი ქართველი მეფე ანტიბერძნულად იყო განწყობილი. მათი ასეთი განწყობა გამოიწვია იმან, რომ ბიზანტიამ მიიტაცა ქართული ქვეყნები. განსაკუთრებით ეს ითქმის მეფე მირდატზე, რომელიც ფარსმან მეფის (398-400წწ.) შემდეგ განაგებდა ქართულ სახელმწიფოს V საუკუნის დასაწყისში.

მირდატმა განაგრძო ფარსმანის პოლიტიკა და ის “მტერ ექმნა ბერძენთა და სპარსთა. ბერძენთაგან ეძიებდა კლარჯეთს, საზღვარსა ქართლისასა, ხოლო სპარსთა არა მისცემდა ხარკსა“.17

მირდატის დროს შეუძლებელია ქართულ ეკლესიას რაიმე კავშირი ჰქონოდა ბერძნულ ეკლესიასთან (იგულისხმება არა სარწმუნოებრივი ერთიანობა, არამედ იერარქიულ-ადმინისტრაციული კავშირი), რადგანაც არაბერძნული ორიენტაციის მეფე მირდატი მტრობდა და ებრძოდა ბერძნებს. ამ დროს ძალზე დაზარალებულა ქართული ეკლესია, ის ქვეყანაში შემოსულ სპარსელებს „გაურყვნიათ“. მეფე მირდატი „…შეიპყრეს სპარსთა, მოვიდეს ქართლად, დაიპყრეს ქართლი და განრყვნნეს ეკლესიანი“.18

შეიძლება ითქვას, რომ ამ დროს განმეორდა ოციოდე წლის წინ მომხდარი ამბავი, როცა ვარაზ-ბაკურის დროს ქართლში შემოვიდა სპარსელი პიტიახში, იობის მთავარეპისკოპოსობისას – „და მთავარეპისკოპოსი იყო იგივე იობ. და მაშინ მოვიდა ქრამ ხუარ ბორზარდ სპარსთა მეფისა პიტიახში…“19 ეს იობი საბერძნეთიდან კი არ ყოფილა ჩამოსული, არამედ იყო „ნერსე კათალიკოსისა დიაკონი“ (ასე უწოდებს იობს როგორც „ქართლის ცხოვრება“, ისე „მოქცევაი ქა-რთლისაი“). სპარსთა ამ ლაშქრობის დროს ძნელია ქართულ ეკლესიასა და ბერძნულს შორის რაიმე ორგანიზაციულ-იერარქიულ კავშირზე ლაპარაკი. უთუოდ სპარსთა ნებით ქართული ეკლესია ისეთივე დამოუკიდებელ და ეროვნულ ორგანიზაციად გადაიქცა, როგორც გადაიქცა სომხური ეკლესია ამ პერიოდში. სპარსეთი, როგორც აღნიშნული იყო, ვერ ითმენდა თავის იმპერიაში არსებული ეკლესიების კავშირს ბერძნულ ეკლესიასთან.

მდგომარეობა არ შეცვლილა არც მეფე არჩილის დროს, თუმცა, „ქართლის ცხოვრება“ სხვაგვარად აღწერს მის ცხოვრებას. „მირდატის შემდეგ, IV საუკუნის ოციან წლებში, სამეფო ტახტზე დამჯდარა არჩილი… „მოქცევაი ქართლისაის“ მატიანის მიხედვით, არჩილის მეფობაში, საფიქრებელია, იგივე მდგომარეობაა, რაც წინა პერიოდში იყო. აქ ნახსენები არ არის ამ პერიოდში მომხდარი რაიმე მნიშვნელოვანი მოვლენა… სამაგიეროდ, ჯუანშერთან „ქართლის ცხოვრებაში“ არჩილის მეფობა მაჟორული ტონალობითაა გადმოცემული, არჩილმაო „განაცხადა მტრობა სპარსთა, გამოაჩინა ჯუარნი და მოკაზმნა ეკლესიანი, მოსრნა და განასხნა ყოველნი ცეცხლისმსახურნი საზღვართაგან ქართლისათა, მოირთო ძალი საბერძნეთით და წარძღუანებითა ჯუარისათა იწყო ბრძოლად სპარსთა“… ჯუანშერის ეს ცნობები რეალურ ვითარებას არ ასახავს. სინამდვილეში, ქართლი ამ პერიოდშიც ირანს ემორჩილებოდა, და, ალბათ, ძირითადად ცდილობდა დაეცვა თავისი კულტურული თვითმყოფადობა. ასეთივე პოლიტიკას ატარებდა, როგორც ჩანს, არჩილის მემკვიდრე მირდატი, რომლის მეფობა 30-40-იან წლებზე უნდა მოდიოდეს. მაგრამ ქართლის ბრძოლას ირანული უღლისაგან გასათავისუფლებლად ამ პერიოდში რაიმე ხელშესახები შედეგი არ მოჰყოლია”.20

როგორც მეფე არჩილის, ისე მირდატის დროს სპარსეთი ძალზე გაძლიერებული იყო. 428 წელს სპარსელებმა სომხეთში მეფობა საერთოდ გააუქმეს და “სპარსულ სომხეთს განაგებდა სპარსი მმართველი -მარზაპანი, სომეხ ნახარარებს ჩამოართვეს სახელმწიფო თანამდებობანი”.21

ასეთ დროს, ცხადია, კიდევ უფრო დამთმობი და ლოიალური გახდებოდა ქართული სახელმწიფო სპარსეთის მიმართ, არ გააღიზიანებდა სპარსეთს და შეეცდებოდა ეკლესიიდან საერთოდ აღმოეფხვრა პრობერძნული ორიენტაციის ყოველგვარი ნიშანი.

V ს-ის 40-იან წლებში ირანის ახალი, მეტად აგრესიული პოლიტიკა გამორიცხავდა ქართული ეკლესიის იერარქიულ კავშირს ბერძნულთან.
სწორად აღინიშნება, რომ აქ გარდა სპარსეთის ხელისუფლების ნებისა, მოქმედებდა აგრეთვე ობიექტური ფაქტორი, ეს იყო ქვეყნის ფეოდალიზაციის პროცესი.

V საუკუნის შუა წლებისათვის ერთმანეთს დაუპირისპირდა სამეფო ხელისუფლება და ადგილობრივი აზნაურები, რომელნიც უკვე ფეოდალ მიწისმფლობელებად იყვნენ ქცეულნი. ეკლესიაც ასევე მსხვილი მიწისმფლობელი იყო. მეფე იბრძოდა იმისათვის, რომ თავისი გამგებლობიდან არ გაეშვა ეს მიწები, სამაგიეროდ ფეოდალები ცდილობდნენ მაქსიმალურად შეეზღუდათ მეფე. ამ პლანში სრულებით გასაგები ხდება კონფლიქტი ვახტანგ გორგასალსა და მთავარეპისკოპოს მიქაელს შორის. ასეთი მდგომარეობის დროს ვახტანგ გორგასლის გასაოცარი სიბრძნე იმაში მდგომარეობდა, რომ მან შეძლო აზნაურებისათვის (ფეოდალებისათვის) ჩამოერთვა სახელმწიფო თანამდებობები და დაეყო ქვეყანა სამხედრო-ადმინისტრაციულ ერთეულებად – საერისთავოებად. თითოეულ ამ ერთეულს მართავდა ერისთავი. ერისთავები, თავის მხრივ, უშუალოდ ექვემდებარებოდნენ მხედართმთავარს – სპასპეტს, ჯარების უფროსს. აზნაურ-ფეოდალთა ხელისუფლება ამით მაქსიმალურად შეიზღუდა, ისინი თავიანთი კუთხის მმართველობის საქმეშიც კი უშუალოდ ვეღარ ჩაერეოდნენ. ყოველ საქმეს ამ კუთხეში ერისთავი წყვეტდა. ერისთავი კი ინიშნებოდა სპასპეტის მიერ, სპასპეტი კი მეფის მიერ (“სპასპეტი” სწორედ იმ “სპას” მეთაურობდა, რომელიც მეფესთან ერთად დაწყევლა მიქაელ მთავარეპისკოპოსმა).

ვახტანგ გორგასალმა ასეთივე პროცესი ჩაატარა ეკლესიაშიც, სახელმწიფოს კონტროლისაგან გასული ეკლესია დაუქვემდებარა სახელმწიფოს იმავე საშუალებით, რომლითაც აზნაურები დაიმორჩილა, კერძოდ, “სპით”. ამიტომაც დაიწყევლა “სპა” მეფესთან ერთად.

უნდა ვიფიქროთ, რომ V საუკუნის შუა წლებისათვის საქართველოში მოქმედებდა არა მარტო პროირანულად, არამედ პრობერძნულადაც განწყობილი სამღვდელოება, მაგრამ სამღვდელოების ორივე დასისთვის მეფის ძლიერი, მაკონტროლებელი და მმართველი ხელისუფლება მიუღებელი იყო. ამიტომაც პრობერძნულად განწყობილი მთავარეპისკოპოსი მიქაელიც კი კონფლიქტურ დამოკიდებულებაშია მეფესთან.

ბ. მჭედლიშვილი წერს: “ვახტანგ გორგასალის მეფობის დროს, ჯუანშერისავე მიხედვით, შეინიშნება საეკლესიო დასთან უთანხმოება. ცნობილია, რომ უკვე IV საუკუნის დასაწყისიდან. ირანი ცდილობს ამიერკავკასიაში პოზიციების განმტკიცებას და ერთ-ერთ ქმედით იარაღად ქრისტიანულ რელიგიასაც იყენებს. მაგალითად, სომხეთში, დღიდან დაარსებისა, ქრისტიანულ ეკლესიას ხელმძღვანელობდნენ ირანის მეფეთა ხელდასხმული მთავარეპისკოპოსები ანუ კათალიკოსები. ქართლი, რომელსაც ბიზანტია მფარველობდა, უკეთეს პირობებში იყო და წინააღმდეგობასაც უწევდა ირანის მოძალებას, მაგრამ ზოგიერთ შემთხვევაში, ირანი, როგორც ეს ვახტანგ გორგასლის ცხოვრებიდანაც ჩანს, მაინც აღწევდა მიზანს და ქართლს თავის პოლიტიკას ახვევდა.

მიუხედავად იმისა, რომ ამ ამბების თითქმის თანამედროვე პროკოპი კესარიელი აღნიშნავდა – “იბერები ქრისტიანები არიან და ამ სარწმუნოების წესებს ყველა იმათზე უკეთ იცავენ, რომელთაც ჩვენ ვიცნობთ” (გეორგიკა, II, 1934 წ. გვ. 21), ქართლში მაინც შეინიშნება საეკლესიო დაჯგუფება, რომელიც სხვადასხვა ნიშნით შეიძლება სწორედ პროირანული ყოფილიყო”.22 პროსპარსული ორიენტაციის მთავარეპისკოპოსთა შორის განსაკუთრებით გამოირჩევიან გლონოქორი და მობიდანი. ქართული ეკლესიის მეთაურები მჭიდრო კავშირში არიან სპარს ხელისუფლებასთან და მათ მიერვე არიან კიდეც დანიშნულნი. გლონოქორი გარდა იმისა, რომ ეკლესიას მეთაურობდა, აგრეთვე სპარსელთა საერო ხელისუფალი, ერისთავიც ყოფილა არა მარტო ქართლში, არამედ ჰერეთშიც, “მოქცევაი ქართლისაის” თანახმად: “და მერმე მეფობდა მირდატ და მთავარებისკოპოსი იყო გლონოქორ, და ესე მთავარებისკოპოსი ერისთავადცა იყო ბარზაბოდ პიტიახშისაგან ქართლს და ჰერეთს”.23
ქართული ეკლესიის მეთაური მობიდანი (436-448), თუმცა “აჩუენებდა იგი მართლმადიდებლობასა, ხოლო იყო ვინმე მოგY უსჯულო და შემშლელი წესთა”.24

ალბათ, შეუძლებელი იყო ქართულ ეკლესიას რაიმე იერარქიული კავშირი ჰქონოდა ბერძნულ ეკლესიასთან გლონოქორისა და მობიდანის დროს, რადგანაც ერთი სპარსელთა ერისთავი იყო, ხოლო მეორე აშკარად გამოხატული პროსპარსული ორიენტაციის მქონე, წესის შემშლელი. ამ დროს ქართული ეკლესია ავტოკეფალური, ანუ ბერძნული ეკლესიისაგან დამოუკიდებელია, რადგანაც მობიდანი საბერძნეთიდან კი არ გამოგზავნეს, არამედ თვით ქართველთა მეფე არჩილმა დასვა ეკლესიის მეთაურად: “ამის არჩილის ზე გარდაიცვალნეს სამნი ეპისკოპოსნი: იონა, გრიგოლი და ბასილი. და ბასილისა შემდგომად ამანვე არჩილ დასვა ეპისკოპოსი, რომელსა ერქუა მობიდან. ესე იყო ნათესავად სპარსი და აჩუენებდა იგი მართლმადიდებლობასა. ხოლო იყო ვინმე მოგვი უსჯულო და შემშლელი წესთა. და ვერ უგრძნა არჩილ მეფემან და ძემან მისმან უსჯულოება მობიდანისი, არამედ ჰგონებდეს მორწმუნედ. და ვერცა განნაცხადებდა ქადაგებასა სჯულისა მისისასა შიშისაგან მეფისა და ერისა, არამედ ფარულად წერდა წიგნებსა ყოვლისა საცთურებისასა, რომელი შემდგომად მისსა დაწუა ყოველი წერილი მისი ჭეშმარიტმან ეპისკოპოსმან მიქაელ, რომელი განიკუეთა კადრებისათვის ვახტანგ მეფისა”.25

აქ ყურადღება უნდა მიექცეს, რომ შემდეგდროინდელი მემატიანე “მოგუს” ანუ ცეცხლთაყვანისმცემელს უწოდებს ქრისტიანული ეკლესიის მეთაურს. ხომ არ უნდა ვიგულისხმოთ, რომ შემდეგდროინდელი მოღვაწენი “მოგუებს” ანუ ცეცხლთაყვანისმცემლებს უწოდებდნენ პროსპარსული ორიენტაციის, ანდა რომელიმე ქრისტიანული (ვთქვათ, მანიქეურ-ქრისტიანული) მიმდინარეობის საეკლესიო პირებს? თუ ჩავთვლით, რომ ასეთ შემთხვევაში მატიანეში აღნიშნული “მოგვის” ანდა ცეცხლთაყვანისმცემლის ქვეშ უნდა ვიგულისხმოთ ქრისტიანი ეპისკოპოსი, მაშინ, იქნებ, დაგვეშვა, რომ “ცეცხლისმსახურთა ეპისკოპოსი ბინქარანი” იყო არა “ცეცხლთაყვანისმცემელი” ამ სიტყვის პირდაპირი გაგებით, არამედ პროსპარსული ორიენტაციის მქონე საეკლესიო პირი, ისეთივე “მოგვი”, როგორც მობიდანი?

მატიანეში აღნიშნულია, რომ რანის სპარსელმა ერისთავმა “ბარზაბოდ წარმოგზავნა ცეცხლისმსახურნი მცხეთას და მათ ზედა ეპისკოპოსად ბინქარან, და დასხდეს მოგუთას”.26აქ თითქოსდა სრულებით აშკარაა, რომ ბინქარანი ცეცხლისმსახურთა ეპისკოპოსია, მაგრამ რატომ აქვს მას ქრისტიანული წოდება “ეპისკოპოსი”? გარდა ამისა, სხვა ქართულ მატიანეში, “მოქცევაი ქართლისაიში”, აღნიშნულია, რომ რან-ქართლის პიტიახშმა ბარზაბოდმა ქართლ-რანის ერისთავად დანიშნა გლონოქორი. შეიძლება “ქართლის ცხოვრების” “ბინქარან” იგივეა, რაც, “მოქცევაი ქართლისაის” “გლონოქორი”, მართლაც, ორივეს რან-ქართლის ერისთავი ბარზაბოდი აგზავნის საქართველოში. ქარაგმები ბინქარან – “ბნქრნ” და გლონოქორ – “გლნქრ” ერთმანეთს ძალიან ჰგავს, ორივე ქარაგმაში მეორდება ერთი და იგივე თანხმოვნები – “ნქრ”, შეიძლება ქარაგმები მემატიანეებმა სხვადასხვაგვარად გახსნეს. ორივე ეს ეპისკოპოსი ვახტანგ გორგასლის ეპოქაში მოღვაწეობს — “და მერმე მეფობდა მირდატ და მთავარებისკოპოსი იყო გლონოქორ და ესე მთავარებისკოპოსი ერისთვადცა იყო ბარზაბოდ პიტიახშისაგან ქართლს და ჰერეთს. და მისა შემდგომად მეფობდა დიდი ვახტანგ გორგასალი…”27

“მაშინ ბარზაბოდ წარმოგზავნა… ეპისკოპოსად ბინქარან… და შეერია ქართლის წურილსა ერსა ცეცხლისმსახურება. ამისთვის მწუხარე იყო საგდუხტ დედოფალი, არამედ მძლავრებისაგან სპარსთასა ვერას იკადრებდა. მაშინ მოიყვანა მღდელი ჭეშმარიტი საბერძნეთით, სახელით მიქაელ და დაადგინა იგი ეპისკოპოსად ზემოსა ეკლესიასა, რამეთუ მობიდან ეპისკოპოსი გარდაცვალებულ იყო. და ესე მიქაელ ეპისკოპოსი წინააღუდგა ბინქარან მაცთურსა, რამეთუ ასწავებდა ყოველთა ქართველთა სჯულსა ჭეშმარიტსა. ამან იპყრნა სარწმუნოებასა ზედა ყოველნი წარჩინებულნი და ერიცა უმრავლესი, არამედ მცირედნი ვინმე წურილისა ერისაგანნი მიიქცეს ცეცხლისმსახურებასა…”28

ორივე ეპისკოპოსს, როგორც მიქაელს, ისე ბინქარანს, საპატიო მდგომარეობა ეჭირათ მეფის კარზე. ამას მიუთითებს სამეფო დარბაზობის დროს ორივე ეპისკოპოსის ტახტზე, “საყდარზე” ჯდომა. აღსანიშნავია, რომ ამ დარბაზობის დროს ტახტებზე მხოლოდ მეფე, სპასპეტი და ეს ორი ეპისკოპოსი ისხდნენ. – “განმზადა მეფემან სახლი ერთი და დაჯდა საყდართა ზედა მაღალთა, ხოლო ჯუანშერ სპასპეტი და ორნივე ეპისკოპოსი დასხდეს საყდართავე და სხუანი ყოველნი ერისთავნი დასხდეს სელებითა, და ათასისთავნი და ასისთავნი და ყოველი ერი წარმოდგეს ზე”. უთუოდ, V საუკუნის I ნახევარში ქართლში არსებობდა ორი საეკლესიო ფრთა – პრობერძნული და პროსპარსული ორიენტაციისა. ქართველი მეფეები ხან ერთ მიმდინარეობას უჭერდნენ მხარს, ხან კი მეორეს, მაგალითად, მეფეების ვარაზ-ბაქარის, მირდატის და სხვების დამოკიდებულება პრობერძნულად განწყობილი სამღვდელოების მიმართ, ცხადია, ისე კეთილგანწყობილი არ იქნებოდა, როგორც ბერძნების მოყვარული მეფეების არჩილისა, ვახტანგ გორგასლისა და მისი დედის საგდუხტისა.

შეიძლება ვიფიქროთ, რომ პრობერძნული ორიენტაციის სამღვდელოების ცენტრი იყო მცხეთის სამთავრო – “ზემო ეკლესია”, ხოლო პროსპარსულ სამღვდელოებას, ალბათ, მცხეთაშივე სხვაგან ჰქონდა ცენტრი (მოგვთას). საბერძნეთიდან ჩამოყვანილი “მღვდელი ჭეშმარიტი” მიქაელი საგდუხტ დედოფალმა “დაადგინა ეპისკოპოსად ზემოსა ეკლესიასა”.

ამ მიქაელზე მატიანეში ნათქვამია, რომ ის “ასწავებდა ყოველთა ქართველთა სჯულსა ჭეშმარიტსა…”, ის იყო “ჭეშმარიტი მღვდელი”. ჩანს, პრობერძნული ორიენტაციის სამღვდელოებას უწოდებდა მემატიანე “ჭეშმარიტს”. ამიტომაც, როცა იგივე მემატიანე ამბობს, რომ მირიან მეფიდან ვახტანგ გორგასლამდე ეპისკოპოსები “წესსა ზედა ჭეშმარიტსა გარდაცვალებულნი” იყვნენ რვანიო, ჩანს, “ჭეშმარიტის” ქვეშ სწორედ პრობერძნული ორიენტაციის ეპისკოპოსებს თვლიდა.

მიუხედავად იმისა, რომ ქართულ ეკლესიაში პრობერძნული ორიენტაცია საკმაოდ ძლიერი იყო, ეს საკმარისად არ მიუჩნევია ბიზანტიას და ვახტანგ გორგასლის სიყმაწვილისას, როგორც აღნიშნული იყო, მიუტაცნია საქართველოს მიწა-წყალი ეგრისწყლიდან ციხე-გოჯამდე – “არა კეთილად პყრობისათვის ქრისტიანული სჯულისა და იოვანეს მცნებისა”. “იოვანეს მცნებაში” სწორედ პრობერძნული ორიენტაცია იგულისხმება.
როგორც აღნიშნული იყო, ქართულ ეკლესიაში შექმნილი მდგომარეობის მიზეზად ბიზანტიის იმპერატორს და კონსტანტინოპოლის პატრიარქს მიუჩნევიათ სპარსთა და ბერძენთა შორის “შფოთი”, ომიანობა. ამ განუწყვეტელი ომის გამო “ვერ მოაწიეს საქმე ესე ჯერისაებრ სჯულისა”,29 – წერენ ისინი.

უნდა დავასკვნათ: IV საუკუნის 70-იანი წლების ბოლოდან V საუკუნის 60-70-იან წლებამდე, ქართლი ირანის მიერ დახარკული და ზოგჯერ დაპყრობილი ქვეყანა იყო. ამ დროს სპარსეთი ნებას არ მისცემდა ქართველ სამღვდელოებას იერარქიული კავშირი ჰქონოდა ბერძნულ ეკლესიასთან. ამიტომაც ამ ეპოქაში ქართული ეკლესია ბერძნული ეკლესიისაგან დამოუკიდებელი უნდა ყოფილიყო.

წყაროები
1. ძეგლები, I, გვ. 93, ბ;
2. ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 159;
3. ვ. გოილაძე, წმინდა ნინოს ქართლში შემოსვლისა და ქართლის მოქცევის დათარიღებისათვის, მნათობი, 1986, # 2, გვ. 161-162;
4. საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, 1972, გვ. 140;
5. ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 146;
6. იქვე, გვ. 197;
7. იქვე, გვ. 197;
8. ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 135-136;
9. ნ. ჯანაშია, ნარკვევები, გვ. 28-29;
10. მოსე ხორენელი, სომხეთის ისტორია, გვ. 206;
11. იქვე, გვ. 284;
12. იქვე, გვ. 210;
13. მოსე ხორენელი, სომხეთის ისტორია, გვ. 228;
14. იქვე, გვ. 228;
15. ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 146;
16. ქრესტომათია, გვ. 242;
17. ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 138;
18. იქვე, გვ. 138;
19. ძეგლები, I, გვ. 92;
20. ნ. ჯანაშია, ნარკვევები, გვ. 30-31;
21. ქსე, 9, გვ. 464;
22. ბ. მჭედლიშვილი, გორგასალის რეფორმების შესახებ. მნათობი, 1986, #11, გვ. 167;
23. ძეგლები, I, გვ. 92;
24. ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 142;
25. იქვე, გვ. 142;
26. იქვე, გვ. 145;
27. ძეგლები, I, გვ. 93;
28. ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 145;
29. ქართლის ცხოვრება, გვ. 197;

იხილეთ წიგნი:
• საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია