1925 წელს გ. გოზალიშვილს აღმოუჩენია ოდესღაც საქართველოს საპატრიარქოს (საკათალიკოსოს) არქივში დაცული პირი საეკლესიო კრების დადგენილებისა, რომელიც ივანე ჯავახიშვილის ვარაუდით, შეიძლება XIII ს-ისაც იყოს. საქართველოს საკათალიკოსოს არქივი ძველად ჩვენს საეკლესიო დედაქალაქ მცხეთაში უნდა ყოფილიყო, პატრიარქის კარზე. აღნიშნული საბუთი წარმოადგენს 1263 წლის ახლო დროის საეკლესიო კრების მოხსენება-დადგენილებას საქართველოს მეფის ლაშას ძე დავითისადმი. ამ საბუთში ნახსენებია მცხეთა, ვითარცა გული და ცენტრი ქართული ეკლესიისა: “პირველი არის თავი სჯულისა და ეკლესიათაი მცხეთა”. ამიტომაც უნდა ვივარაუდოთ, რომ 1263 წლის კრება მცხეთაში ჩატარდა და მას “მცხეთის საეკლესიო კრება” ვუწოდეთ. როგორც აღნიშნული იყო, კანონიერ საეკლესიო კრებებს საქართველოში (როგორც ბიზანტიაში) მეფე იწვევდა. და იგი მის კარზე, უფრო მეტად, თბილისში ან სხვა შესაბამისი დროის მეფის სადგომ-სამყოფელში ტარდებოდა. აღნიშნული კრება მეფეს არ მოუწვევია, ჩანს, იგი თვით საეკლესიო ხელმძღვანელობას მოუწვევია ეკლესიის გასაჭირის გამო “ჟამსა ძნელბედობასა და საჭიროებასა”. ამიტომაც, როგორც აღინიშნა, ვფიქრობთ, კრება საეკლესიო დედაქალაქ მცხეთაში ჩატარდა. კრებას უ მსჯელია და დადგენილება გამოუტანია სამ საკითხზე, პირველი და უმთავრესი იყო საეკლესიო მამულების საკითხი, მეორე შეეხებოდა ეკლესიის მიერ “დაკრულვილი” პირის საკითხს, მესამე კი – სასულიერო პირთა ღირსების შესაბამისი პატივისცემით მოპყრობის საკითხს. მონღოლთა უსასტიკესი ბატონობის დროს წინათ ღირსებისა და პატივისცემის საგანი ახლა მტრის ვერაგობის და სიუხეშის წყალობით ღირსებააყრილი და დაცემული იყო. დაპყრობილ ქვე ყანაში სარწმუნოებას და სასულიერო პირებს უკვე ღირსებით აღარც მთავრობა და აღარც დაბეჩავებული, უსასოდ და ულუკმაპუროდ დარჩენილი ხალხი ეპყრობოდა. ამას დამატებია მეფე ულუ დავითის “სიბერეში” დაწყებული ქმედება, მას საეკლესიო მამულების სხვა პირებზე გადაცემა დაუწყია, რასაც, ცხადია, “საეპისკოპოსოთა”, მონასტერთა და ეკლესიათა “რღვევა” – ე.ი. მათი ეკონომიკური საფუძვლის გამოცლა მოჰყოლია.
ეკლესიას არათუ საქართველოს სამეფო ხელისუფლება, მონღოლებიც კი სიფრთხილით ეპყრობოდნენ, საერთოდ, ღვთისმსახურებს მონღოლები შეღავათს უწევდნენ. “უკვე 1254 წლის საყოველთაო აღწერისას, როგორც წყაროები ერთხმად მიუთითებენ, მონღოლებს ეკლესია და მისი მსახურნი საგადასახადო დავთარშიც არ შეუტანიათ, ქართველი ჟამთა აღმწერელი წერს: “ხოლო ხუცესთა და მონაზონთა და საეკლესიოთა განწესებათა არა შეაგდო საზღავი, არცა ყალანი, ეგრეთვე შიხთა და დავრიშთა და ყოვლისა სჯულისა კაცნი საღმრთოდ გაჩენილნი განათავისუფლნა”. “მცხეთის საკათალიკოსო ეკლესია 1254 წლიდანვე იყო გათავისუფლებული სამონღოლო ვალდებულებისაგან”. ეკლესიის წევრთა სამონღოლო ვალდებულებისაგან გათავისუფლება არ ნიშნავს იმას, რომ ეკლესია დალხინებული იყო. ეკლესიას ისევე უჭირდა, როგორც მის სამწყსოს და იგი ერის ბედს იზიარებდა, როგორც ამ ას აღნი შნულ ი კრ ების დადგე ნილე ბა უჩვენებს: ეკლესიის წევრები სწერენ მეფეს: “გევედრებით და ვრეკთ კარსა მოწყალებისა თქვენისასა, მოიწყინეთ ჭრტვინვა ჩვენი და სიგლახაკე და უქონებელი… ობლად დასხმულნი ეკლესიანი ღმრთისანი შეიწყალენით, განშიშვლებულნი სამართლით შემოსენით, იხსენით დაწუნებულნი”… ეკლესია მონღოლთა ბატონობის დროს თავის თავს უწოდებდა: უქონებელს, გლახაკს, ობლად დასხმულს (დატოვებულს), განშიშვლებულს, დაწუნებულსა და მწუხარებისაგან მკვნესარეს (“მჭრტინავს”). მისი გასაჭირში ყოფნა კიდევ უფრო გაუმძაფრებია მეფის ქმედებას, როგორც ზემოთ ვახსენეთ, იგი ოდესღაც ეკლესიისათვის (ე.ი. ღმრთისადმი) შეწირულ მიწებს ართმევდა ეკლესიას და აძლევდა სხვა, საერო, კერძო პირებს. ამიტომაც სწერდნენ მეფეს წმიდა მამები: “აღუთქვი და აღუსრულე უფალსა ყოველი აღნათქვამი შენი” და “უმჯობეს არს არა აღთქმაი, ვიდრე აღთქმაი და არა აღსრულებაი”.
ქონებას, რომელიც ოდესღაც საღმრთოდ დაიწერა, “საღმრთოდვე ხამს ქონებაი”. აგრეთვე შეახსენებდნენ, რომ ეკლესიის ქონება იგივე სამეფო ქონება იყო “საყდართა ქონებაი უფრო თქვენი ქონებაია”. თუკი ვინმე გაბედავდა და მეფისათვის ოდესღაც საჩუქრად მირთმეულ (საჭურჭლე-სალაროში მდებარე) ნივთს აიღებდა და ან მეფეს კვლავ საჩუქრად მიართმევდა, ანდა თავის საჭიროებისათვის გა მო იყე ნე ბდა, ცხადია, არ ასცდე ბო და სასჯელი. ასევე იმსახურებდა დასჯას ის მრჩეველი (ვეზირი თუ სხვა ვინმე), რომელიც მეფეს ურჩევდა საეკლესიო მიწების გასხვისებას, შეახსენებდნენ მეფეს კრების მამები. მეფეს კი სიგელებით უკვე გაცემული ჰქონდა საეკლესიო მიწების დიდი ოდენობა, კრება სწერს კიდეც მეფეს: შეგიძლიათ ფაქტებით დარწმუნდეთ, თუ ამ სიგელებს გასინჯავთო, “მოაღებინეთ სიგელები და ნიშნები ყველაი ყველას, ვისთვისცა გიბოძებია”. ამ სიგელების გაცემით მეფემ დაარღვია “ღვთისადმი აღნათქვამი”. კრებამ იცის, რომ მონღოლთა ბატონობის გამო ქვეყნის შერყეული ეკონომიკური მდგომარეობის გამოსასწორებლად მეფეს ურჩევდნენ გამოეყენებინ ა საეკლესიო ქონება, მაგრამ საქართველოს ამაზე უფრო მეტი ძნელბედობის ხანაც ჰქონია, ძველი მეფეები კი ეკლესიებს პატივს სცემდნენ. თვითონ ქვეყნის მპყრობელი არა ქართველი მმართველებიც კი არ კადრულობდნენ ეკლესიის ქონების ხელის ხლებასო. “ვიცით, რომე მრავალნი კადრებენ ჟამსა ძნელბედობასა და საჭიროებასა, მაგრა ამის უძნელბედესნიც ყოფილან მაშინ ჟამნი, ოდეს დიდი კათოლიკე ეკლესიაი შენებულა, ჰასრე, რომე ჯაფარ ამირად ჯდომილა თფილისს და ქალაქი სპარსთა ჰქონებია და თუით რაიმცა მიზეზი არავინ კადრა საყდართა ქვე ყნის ქონებისა და დარღვევის მნებებელმან”.
ამჟ ამად, მიჩნ ეულია, რომ “საე რთო გაჭირვების ჟამს ეკლესიას შედარებით უკეთესი მატერიალური მდგომარეობა ჰქონდა… საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ნიკოლოზი (1247/1248 – 1282) ურდოში გამგზავრებულა, რომელსაც ყაენისაგან ეკლესიის დაცვის იარლიყი (სიგელი) მიუღია. “დაცვა” გულისხმობდა არსებული საეკლესიო შეუვალობისა და პრივილეგიების დამტკიცებას ყაენის მიერ. ყაენის ეს სიგელი ეხებოდა “მცხეთას” (საპატრიარქოს), “საყდრებს” (საეპისკოპოსოებს) და “მონასტრებს” თავიანთი ყმა-მამულითურთ”.
მიუხედავად ამისა, 1263 წლის საეკლესიო კრების დადგენილების ტექსტიდან არ ჩანს, რომ “ამ საერთო გაჭირვების ჟამს ეკლესიას შედარებით უკეთესი მდგომარეობა ჰქ ონდ ა”, პირიქ ით, ეკლეს ია მაშ ინ ყოველმხრივ, მათ შორის, მატერიალურადაც თავის სამწყსოს ბედშია – უკიდურესად გაჭირვებულია. უნდა ვიფიქროთ, რომ იმ მატერიალურ შეღავათებს, რომელსაც მონღოლთა ხელისუფლება ეკლესიას აძლევდა, ეს უკანასკნელი იყენებდა ხალხის საჭიროების დასაკმაყოფილებლად. ეკლესია, ჩანს, გასცემდა მრავალს, მაგრამ მისგან კიდევ უფრო მეტს ითხოვდნენ, რისი გაცემის საშუალებაც მას უკვე ობიექტურად აღარ ჰქონდა, ეს კი ეკლესიის მსახურთა მიმართ კრიტიკულად გან აწყობდა მოსახლეობის ერთ ნაწილს (რასაც ქვემოთ განვიხილავთ). ეკლესიის ასეთი კრიზისის დროს მას სახელმწიფო ხელისუფლებისაგან მხარდაჭერა ესაჭიროებოდა, ამის ნაცვლად, მეფემ საეკლესიო მამულების გაცემა დაიწყო, რითაც კიდევ უფრო შეარყია ეკლესიის ეკონომიკური საფუძვლები. “სამოცდამე ათხუთმეტნი შვილნი ხართ თქუენთა გუართანი და რომელი მეფე თქვენთა ოდენთა ჭირთა, ღუაწლთა და განსაცდელთაგან არა ხსნილა, ვითა ღმერთსა, თქუენსა მხ სნე ლსა, თქ უენ უხს ნიხ ართ … და ამ სამოცდაათხუთმეტთა თქუენთა გარდასულთა მეფობასა შიგა… რომელსა დიდებულსა, ანუ აზნაურსა, ანუ დარბაზის ერსა, ანუ გლეხსა აქვს სიგელი თქუენდა გუარისაგან ბოძებული… რომე საყდართა სოფელი ვის ზედა გაცემულ-იყოს და ეწეროს, თვინიერ ამისა, რომე თქუენ გაგიცემიან და გაგიბოძებიან სიგელითა” – მიმართა კრებამ მეფეს.
ზოგიერთი სპეციალისტის აზრით, წინადადებაში “75-ე შვილნი ხართ თქუენთა გუართანი” იგულისხმება ბაგრატიონთა საგვარეულო, აღინიშნება, რომ ლაშას ძე მეფე დავითი არ შეიძლებოდა ყოფილიყო 75-ე მეფე ბაგრატიონთა დინ ასტიისა, მაგრამ კრების მიერ იგულისხმებოდა არა ბაგრატიონთა საგვარეულო, არამედ, როგორც წმიდა ნინოს ცხოვრებაზე დართული არსენ ბერის (მონაზონის) საქართველოს მოკლე ისტორიიდან ჩანს, საქართველოს ეკლესიაში მიიჩნეოდა, რომ ბაგრატიონები “შვილნი იყვნენ არიან -ქართველთა მეფეთა”, რომ დინასტიური ათვლა იწყება აზონ-ფარნავაზ მეფეებიდან და არა, ვთქვათ, აშოტ ანდა ბაგრატ ბაგრატიონიდან. ვახუშტი ბატონიშვილის გამოთვლით, ლაშას ძე ე.წ. ულუ დავითი იყო 65-ე მეფე ფარნავაზიდან. კრება კი თვლიდა, რომ იგი იყო 75-ე მეფე, წყაროდ მიუთითებდა “ქართლის ცხოვრებას”. ჩანს, XIII ს-ის ჩვენ ამდე არმოღწეულ “ქართლის ცხოვრებაში” ასეთი ათვლა არსებობდა.
კრების მეორე საკითხი, როგორც აღინიშნა, შეეხო ეკლესიის მიერ შერისხული პირის საკითხს. იგი, ცხადია, აგრძელებდა პირველ საკითხს და ეხებოდა გაცე მულ საეკლესიო მამულებს. “საეკლესიო კრება მეფე ულუ-დავითს აგონებდა აგრეთვე, რომ მის და საქართველოს ვაზირებისაგან დარღვევულია ქართული სახელმწიფო სამართლის ის ძირითადი დებულება (“წესი სახლისა და პალატისა თქუენისაი), რომლის მიხედვითაც “ვინცა ვინ” ეკლესიისაგან “დაკრულვილა”, საქართველოს მთავრობის მიერაც მიზეზის განუხილველად “შერისხულა: მამული დასჭირვია და ლაშქართა შიგან არ შეშვებულა”. იმჟამად კი ეკლესიის მიერ დაკრულვილი პირი სამეფო კარის (“ვაზირთა”) დახმარებით აიძულებდა ეკლესიის მსახურებს მოეხსნათ “დაკრულვა”.
“ესე უწესო” წესი ნუღაროდეს იქნების, ნუც დაგვემართების, ვისაც დავკრულვიდეთ, თქუენც შერისხვიდეთ”, წერს კრება მეფეს. მესამე – სასულიერო პირთა ღირსების შეურაცხყოფის საკითხიც – კვლავ პირველთან იყო დაკავშირებული. “არღარავისაგან გვაქვს პატივი, არც სჯულსა და არც ებისკოპოსთა, არც მონაზონთა, არც ხუცესთა, არც მღვდელთა, არც მიჰრონსა, არც ქორეპისკოპოსთა, ყველაი ყველასა უპატიოდ, შეურაცხად, გინებით და ბასრობით ვჰყავთ”. “რომელი მეფე იქნების უპატიომყოფელი, შეურაცხად მხსენებელი ებისკოპოსთა და მონაზონთა?… და თუ თქვენ უპატიოდ გყავთ, ვინმცა არა შეურაცხ-გვყვნა, ვინმცა არა გვაგინა, ვინმცა არა უპატიოდ და ჰავად დაგვხადნა?” – შესტიროდა კრება მეფეს. ზემო აღნიშნულის გარდა, როგორც გარკვეული აქვს ივანე ჯავახიშვილს – “საქართველოს ეკლესია მეფეთაგან შეწირული მიწების შეუვალობაზე უარს ამბობდა და საგადასახადო ტვირთის ზიდვასაც კისრულობდა, ოღონდაც შეწირული მიწები გაუცემელი შეენარჩუნებინ ა და გაცემული უკან დაებრუნებინა”. “ეზომის კადნიერებისა და წყენა-კადრებისათვის”, როგორც კრება დაემუქრა მეფეს, ამის “მქმნელნი ვართ: არცა მიჰრონსა გავხსნით, საქართველოს ეკლესიათა დავბეჭდავთ, ხუცესთა დავაყენებთ წირვისა და ნათლვისა და სამკუდროთა ზიარებისაგან”. კრება არ აპირებდა დაშლას, სანამ მეფე შესაბამის გადაწყვეტილებას მიიღებდა. “საეკლესიო კრების მონაწილეთ სურდათ მეფეცა და სხვებიც დაერწმუნებინათ, რომ ანგარება და პირადი სარგებლობის ინტერესი კი არ ალაპარაკებდათ, არამედ საღმრთო სჯულის დარღვეული კანონების აღდგენის წადილი”.
როგორც აღინიშნა, ჩვენამდე მოღწეულია არა 1263 წლის კრების მეფისთვის გადაცემული დადგენილების დედანი, არამედ შავი, სამუშაო პირი დადგენილების პროექტისა, ამიტომაც არ შეგვიძლია ვთქვათ, კრებამ მართლა მიიღო თუ არა გადაწყვეტილება საქართველოს ეკლესიათა “დაბეჭდვისა”, მირონის გაუცემლობისა და სხვ., ივ. ჯავახიშვილის აზრით, კრება “მუქარის განხორციელებას არ შესდგომია”, და უკიდურესი ნაბიჯი არ გადაუდგამს. კრების დადგენილებაში რამდენჯერმე გვხვდება სიტყვა “ვაზირნი”, “ვაზირი”. მათ ბრალდებათ მეფისათვის ეკლესიის საწინააღმდეგო რჩევების მიცემა საეკლესიო მამულთა გაცემის დროს. ივ. ჯავახიშვილი და სხვანი ფიქრობენ, რომ აქ იგულისხმება უწინარესად იმჟამინდელი მწიგნობართუხუცესი ჭყონდიდელი ბასილი. ჩვენი აზრით, “ვაზირის” ქვეშ იგულისხმება არა ბასილი, არამედ ამირსპასალარი, რადგანაც კრების დადგენილებაში “მამულის გაცემაზეა” ძირითადად საუბარი, “დაკრულვილ” პირს მეფემ მამული უნდა დაუჭიროს: “ვინცა ვინ დაკრულვილა… მამული დასჭირვია და ლაშქართა შიგან არა შეშვებულა”. ეს ძველი კანონი ახლა “ვაზირთა” ნებით მოშლილა, მაგრამ “ხელმწიფის კარის გარიგების” თანახმად, სწორედ ეს უფლება მამულის გაცემისა და ლაშქრის უფროსობისა ეკუთვნის ამირსპასალარს. “კარის გარიგება” წერს: “ამირსპასალარი საბატიო ვეზირი არის და თავადი ლაშქართა და უამისოდ ქვეყანა არ გაიცემის, არცა ვინ სამამულოდ შეიწყალების”. “კარის გარიგების” ეს ცნობა მნიშვნელოვანი მომენტია და ხსნის თუ ვის, რომელ ვეზირს ან ვეზირთა ჯგუფს გულისხმობდა საეკლესიო კრება თავის კრიტიკის ადრესატად, როცა წერდა: “აწ თუ ვის დავჰკრულავთ გამოაჭენებს თქვენსა დარბაზსა და თქვენთა ვაზირთა მოჰმართებს”, და ისინიც ეკლესიის მიერ “დაკრულვილს” არც “მამულს უჭერენ” და “ლაშქარშიც უშვებდენ”. ამ უკანასკნელთა აღსრულების უფლება მხოლოდ, როგორც ითქვა, ამირსპასალარს ეკუთვნოდა. ამირსპასალარის ზემ-დგომობის ქვეშ მყოფ ვეზირთა ჯგუფში უნდა იგულისხმებოდეს მანდატურთუხუცესი, რადგან “ხელმწიფის კარის გარიგებაში” ეს ორი სახელო ერთად იხსენიება. ამირსპასალარის პატივი “მანდატურთუხუცესის სწორი არის და ესეც იქნების, რომე ორივე ერთსა ჰქონდეს და უფრო შანშეთა სახლისა არის ესევე ორივე ხელი ერთსა აქვს თუ ორთა”… ამირსპასალარობა და მანდატურთუხუცესობა შანშე მხარგრძელის სახლეულის ხელში იყო თავმოყრილი. ამირსპასალარის ვეზირთა ჯგუფში უნდა შედიოდეს “ამილახორი”. “ამილახორი ვეზირი არის ამირსპასალარისა და ამის ხელსაა მეაბჯრეთუხუცესობა”. მაშასადამე, როგორც შეიძლება გავიგოთ, ამილახორი ვეზირი, მრჩეველია არა მეფისა, არამედ ამირსპასალარისა. ყოველ შემთხვევაში, ისინი ერთ ჯგუფს ქმნიან მეაბჯრეთუხუცესთან და ლაშქრის სხვა მეთაურებთან ერთად. “მამულის დაჭერა და ლაშქარში არ შეშვება” სწორედ მათი საქმეა. ისინი არიან მეფის “ვეზირები” ამ საქმეში, ჩანს, მათკენაა კრების რისხვა მიმართული და არა ჭყონდიდელისაკენ.
ჭყონდიდელი იყო ეკლესიის ერთ-ერთი მეთაური და ამიტომაც შეუძლებლად მიგვაჩნია, რომ მას წ არე მართა ეკლესიის წინააღმდეგ ისეთი ღონისძიება, რომელიც კრებამ განიხილა და რომლის აღსაკვეთად კრება მზად იყო საქართველოს ეკლესიებში ღვთისმსახურება შეეწყვიტა. საქართველოს ეკლესიის მეთაურთა ძლიერ ცუდ დამოკიდებულებაზე ამირსპასალარისა და მხარგრძელის მიმართ წერს თამარის მემატიანეც. როგორც წინა თავებში აღინიშნა, ჭყონდიდელის აღმატებული სახელო და ხელისუფლება დაე მცრო თამარ მეფის დროს, მიზეზი ამისა იყო მიქაელ კათალიკოსის მტაცებლობა თამარის მეფობის დასაწყისში, როცა მან თავის ხელში აიღო ჭყონდიდელობა და ამით, როგორც ივ. ჯავახიშვილს გარკვეული აქვს, მეფეზე უფრო მეტი ხელისუფლების მპყრობელად იქცა. მიქაელის გარდაცვალებისთანავე თამარმა მთავრობაში შეიყვანა ამირსპასალარი, აქცია იგი ვეზირად, ამით, შეიძლება ვთქვათ, დაამცრო ჭყონდიდელის ფუნქცია მთავრობაში. ჭყონდიდელისა და ამირსპასალარის ფუნქციები გათანაბრდა, ხელისუფლება გაიყო. “ერისთავნი და ხელის მქონებელნი დიდისა თამარ მეფისა… ბრძანა დამტკიცებად ჭყონდიდლად, მწიგნობართ-უხუცესად და ვეზირად… ანტონე გლონისთავისძე… განაჩინა ამირსპასალარად სარგის მხარგრძელი, კაცი გვარიანი და აღზრდილი ლაშქრობასა შინა”…
საქართველოს მთავრობა, ჩანს, შედგებოდა 7 ძირითადი წევრისაგან – ესენი იყვნენ “ოთხი მონაზონი” და “სამი ვეზირი”. ოთხ მონაზონთა ჯგუფში შედიოდნენ ქართლის კათალიკოსი, აფხაზეთის კათალიკოსი, მოძღვართმოძღვარი და ჭყონდიდელი მწიგნობართუხუცესი. სამი ვეზირის ჯგუფში შედიოდნენ ათაბაგი, ამირსპასალარი და მანდატურთუხუცესი. “დარბაზს ათქს ოთხთავე: მოძღვართ-მოძღვარსა, კათალიკოზთა, ჭყონდიდელსა და სამთა ვაზირთა: ათაბაგსა, ამირ – სპასალარსა და მანდატურთ-უხუცესსა”, ანდა “ამირეჯიბს მართებსო ოთხთა მონაზონთა და სამთა ვეზირთა წვევაო”. ამათგან დარბაზობის დროს უმეტესი პატივისცემით მეფე ხვდებოდა პირველ რიგში მოძღვართმოძღვარს, შემდეგ კათალიკოსებს და ჭყონდიდელს. მიუხედავად მთავრობაში განხორციელებული ცვლილებებისა, ჭყონდიდელი სამი ვეზირის და, საერთოდ, სავაზიროს უფროსი ჩანს, “ვეზირობის” დროს პირველ რიგში ჭყონდიდელს მოიწვევენ, შემდეგ სხვა ვეზირებს – აღნიშნული სამი ვეზირის გარდა, სავაზიროში სხვა ვეზირებიც შედიან – “თუ ვეზირობა იყოს მათ მოახსენონ ჭყონდიდელსა და ათაბაგსა. ამირსპასალარსა (მანდატურთუხუცესსა), მეჭურჭლეთუხუცესსა, მსახურთუხუცესსა და ამილახორსა” . “დიდი არს მეჭურჭლეთუხუცესი, ათაბაგობის დაწყებამდი მეოთხე ვეზირი იყო”… პირველხარისხოვან ვეზირად ითვლებოდა ზემოთ ჩამოთვლილი სამი ვეზირი, მათ გარდა იყვნენ “დიდი” ვეზირები, ამ სამი ვეზირის ქვემოთ მდგომნი (მაგალითად, “დიდი არს მეჭურჭლეთუხუცესი”), ამათ გარდა, კიდევ იყვნენ სხვა შედარებით წვრილი ვეზირები და “მოურავები”. ტერმინი “ვეზირნი და მოურავნი”, “კარის გარიგებაში” ორჯერ იხსენიება. წვრილ ვეზირთა ჯგუფში უნდა შედიოდნენ, მაგალითად, მოლარეთუხუცესი, მონადირეთუხუცესი, ფარეშთუხუცესი, მესაწოლეთუხუცესი, ამირეჯიბი, მესტუმრე, მეღვინეთუხუცესი, განმგეთაუხუცესი და სხვა “უხუცესები”. ვაზირთაგან, როგორც ითქვა, მხოლოდ სამი იყო გამორჩეული და მთავრობის წევრებად ითვლებოდნენ, ოთხ მონაზონთან ერთად, თუმცა კი, ვთქვათ, “მეჭურჭლეთუხუცესი ძველი ვეზირი არის და საბატიო”, ასევე მსახურთუხუცესი.
მთავრობის ამ წევრთაგან, მაგალითად, “ლაშქრობა” და ლაშქრობის ვეზირობა ამირსპასალარის ხელთ არის”, ხოლო სასამართლო ხელისუფლება ჭყონდიდელისა: “ჭყონდიდელი ორშაბათ დღეს სააჯო კარსა შიგან დაჯდების”. ოთხ მონაზონთაგან ჭყონდიდელს და მის, ვითარცა მწიგნობართუხუცესის, ხელქვეითს “საწოლის მწიგნობარს” ეკუთვნის “საეკლესიაონი დასნი”, გარდა გელათისა (გელათი ჩანს მოძღვართმოძღვარს ეკუთვნის): “გელათისაგან კიდე საყდარნი და სხვანი მონასტერნი და ეკლესიანი, ხუცესნი და მონაზონნი და რაც საეკლესიო დასნი არიან ყველა ჭყონდიდელის და საწოლის მწიგნობარის სახელოსა” არიან. აქ შეიძლება გავიხსენოთ თამარის ისტორიკოსის სიტყვები: “მონასტერნი და საებისკოპოსონი ყოველნი ეკლესიანნი წესსა და რიგსა ლოცვისასა და ყოვლისა საეკლესიოსა განგებასა დარბაზის კარით მიიღებდიან, ვითარც კანონსა უცდომელსა და ყოვლად შუენიერსა და დაწყობისსა კეთილწესიერებასა ლოცვისა და მარხვისა”. როგორც ზემოთ მოყვანილიდან ჩანს, “ლაშქარში არ შეშვების” და “მამულის დაჭერის” თუ გაცემის უფლება განეკუთვნებოდა ამირსპასალარს და მის მიმდგომ სხვა ვეზირებს და არა ჭყონდიდელს. ამიტომაც 1263 წლის კრება “ვეზირთა” ქვეშ მათ უნდა გულისხმობდეს. საფიქრებელია, რომ 1263 წლის კრება მიმართული იყო არა “საქართველოს მთავრობის” ქმედებათა წინააღმდეგ, როგორც ივ. ჯავახიშვილი ფიქრობდა, არამედ ასახავდა საქართველოს მთავრობის შიგნით არსებულ წინააღმდეგობას “ოთხ მონაზონსა” და ვაზირთა, ანუ უფრო სწორად, ჭყონდიდელსა და ამირსპასალარს შორის. ივ. ჯავახიშვილი წერდა: “საქართველოს მაშინდელი მთავრობა საეკლესიოდ შეწირული მიწების გაცემის აუცილებლობას ამართლებდა”. უნდა ვიფიქროთ, რომ არა “საქართველოს მთავრობა”, არამედ “ვაზირნი”, კერძოდ, ამირსპასალარი და მათი მიმდევარნი, რომელთა ხელში იყო “მამულთა გაცემის” საქმე, ამართლებდნენ შეწირული მიწების გაცემის აუცილებლობას.
ჟამთააღმწერელი წერს ჭყონდიდელ ბასილის შესახებ, რომ სამეფოს აღმოსავლეთის საზღვრების დაცვის გამო მეფის მოუცლელობის ჟამს “განდიდნა ჭყონდიდელი ბასილი და უჯარმელი, და იწყო საურავთაცა ქმნ ად თვინიერ მეფისა კითხვისა და მეფის იმერით ყოფასა შინა დიად აწყინა სეფეთა ქვეყანათა, რამეთუ ვითარ თვისთა ხედვიდა”, ბასილი “…მოაკვდინა მეფემან უწესობისათვის, რამეთუ თანა ეყო ბასილი ესუქნის და არა რიდა საწოლსა პატრონისა მეფისასა და ჩოხანიცა აღიხადა და მთავრობა მიიტაცა, ამის უწესოებისათვის მოიკლა ბასილი”. ბასილის მტრებს ხმა დაუგდიათ, რომ იგი მეფის საწოლის შემაგინებელი იყო. “ამისათვის შესმენილ იქმნა ბასილი წინაშე მეფისა, რომელმან მსწრაფლ მოიყვანა და ბრძანა ძელსა დამოკიდება. დამოჰკიდეს ძელსა შუა-ქალაქსა, რამეთუ იყო მეფე მსწრაფლმორწმუნე და ლიტონიცა”.
მონღოლთა ბატონობის დროს შერყეულა ქვეყნის მართვის კოლეგიალური წესი, როცა მეფესთან ერთად სახელმწიფო მართვის სადავეებთან იდგა “ოთხი მონაზონი და სამი ვეზირი”. მეფე ერთპიროვნული მმართველი გამხდარა. ძველი წესების არევა და მისდამი უპატივცე მულობა ჩანს ბასილი ჭყონდიდელ-უჯარმელის მოქმედებაშიც, როცა მან “ჩოხანი აღიხადნა”, ე.ი. უარი თქვა ბერობაზე (მონაზნობაზე), მაშასადამე, იგი “ოთხ მონაზონთა” ჯგუფში ვეღარ დარჩებოდა. ამის ნაცვლად, მან შეძლო “მთავრობის მიტაცება” და ამ “მთავრობით” მართავდა, “აწყენდა სეფე ქვე ყანათა”. ე.ი. სამეფო დომენების ფაქტობრივი მმართველი გამხდარა. ეჭვიანი და მალემრწმენი მეფეც დაურწმუნებიათ, თითქოსდა იგი დედოფალთან ცხოვრობდა. მაგრამ მის მიერ საეკლესიო მამულის გაცემის შესახებ მემატიანე არაფერს აღნიშნავს. ამიტომაც, შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ბასილი ჭყონდიდელი არ იყო გარეული საეკლესიო მამულების გაცემის საკითხში. შეიძლება ესეც ვიფიქროთ, რომ მას ცილი დასწამეს იმათვე, რომელთაც თავის დროზე სახელი გაუტეხეს ლაშაგიორგის, როცა მან მოინდომა ლაშქრის ხელმძღვანელობისა და სახელმწიფო მმართველობის სადავეების ხელში მტკიცედ დაჭერა. ლაშა-გიორგი, მამა ულუ დავითისა, დამარცხდა მხარგრძელთა ძლიერ ოჯახთან დაპირისპირებისას, ასევე უნდა ვიფიქროთ, რომ ბასილი ჭყონდიდელი დამარცხდა ამირსპასალარსა და სხვა მის მიმდგომ ვეზირებთან სამთავრობო ომისას. ყოველივე ზემოაღწერილი კიდევ ერთხელ ამტკიცებს, თუ რა საშიშროებას უქადდა საქართველოს სახელმწიფოს, ეკლესიისა და ჩვენი ხალხის ზნეობას მონღოლთა ბატონობა. ამ დროს ყოველგვარი ზნეობრივეკონომიკური საფუძვლები შერყეულა. ამის ანარეკლს წარმოადგენს, როგორც ივანე ჯავახიშვილი ფიქრობდა, 1263 წელს მოწვეული საეკლესიო კრების დადგენილება.
მოხსენება საქართველოს საეკლესიო კრებისა მეფისადმი
[1263]
[…] გევედრები და ვრეკთ კარსა მოწყალებისა თქუენისასა, მოიწყინეთ ჭრტინ]ვა ჩუენი და სიგლახაკე და უქონებლ[ობა] [ქურივად და ო]ბლად დასხმულნი ეკლესიანი ღ[მრ]თისანი შეიწყალენით, განშიშულ[ებულნი სიმართ]ლით შემოსენით, იხსენით დაწუნებულნი, უსაჯეთ სამართალი მართ[ა]ლი, რაჲთა მართალთა თანა დაეწესნ[ეთ, გამოიყვანეთ უპატიო]ებისაგან მწარისა, ვითარცა იტყუის [წი]ნაჲსწარმეტყუელისა პირითა უფ[ა]ლი საბაოთ ღ[მერ]თი წ[მი]დაჲ ისრაილისაჲ: “რომელმან გამ[ოიყ]ვ[ა]ნოს პატიოსანი უპატიოებისაგან ვით[ა]რცა პირი ჩემი იყოსა”. რომელთა პირველი არის თ[ა]ვი სჯულისა და ეკლესიათაჲ მცხ[ეთაჲ]. და უკუეთუ თავსა, ჯერეთცა ნედლსა, ესრეთ იყოს ხელ-ფერხთით-მწუერვ[ა]ლებ[ა]მან, რაჲმცაღა ინაყოფეს? კუ[ალა]დ იტყუის: “აღუთქუ და ა[ღ]უსრულე უფ[ა]ლსა ყ[ოვ]ელი აღნათქუემი”-ო, და “უმჯობეს არს არა აღთქუმაჲ, ვიდრე აღთქუმაჲ და არა აღსრულებაჲ”-ო.
სრულ-ყავთ წ[მი]დაო და ქ[რის]ტე-მოსილო მეფეო ბ[რძანე]ბული ესე, თქ[უე]ნი სიტყუანი საქმით სრულ-ყვენი: მოაღებინეთ სიგლები და ნიშნები ყუელაჲ ყუელას, ვისთუისცა გიბოძებია.
[ა]რ[ა]თუ ჩ[უ]ენთუის რასამე და ჩ[უ]ენისა შეძენისათუის ვიწყინებით, მაგრა საღ[მრ]თოდ წერილისა საღ[მრ]თოდვე ხამს ქონებაჲ და მიყენებაჲ, და თუით საყდართა ქონებაჲ დ[ი]დ[ა]დ უფრო თქუ[ე]ნი ქონებაჲა.
აწ, თუ ერთხელ საჭურჭლესა თქუ[ე]ნსა შინა შემოღებული, და ერთგზის თქუ[ე]ნთუის შემოძღუნებული, თუალთა და მარგალიტთა და ჭურჭელთა ოქროჲსა და ვერცხლისათა თ[ა]ნაჲ რაჲმე მცირე, ანუ გინა დიდი საჭურჭლესა შინა თქუ[ე]ნსა მდებარე გამოიღოს ვინმე, ანუ თქუ[ე]ნვე შემოგწიროს, ანუ წარაგოს სადმე – ნიჭნიმც[ა] მიანიჭენით? ანუ პატივნი და ქებანი აღუვარენით? არამცა უფროსი რისხვეულ და პატიჟნეულ ჰყავით?
ღ[მრ]თისათუის შეწირულთა ადგილთა გაცემისა ვაზირი, – მაწყვერელი, მაქნეველი და მნებებელი გაცემისაჲ, ვითამცა არა ღ[მრ]თისაგან რისხვეულ იქმნა?
ვინცა იკადრებს და გაქნევს, – ვითა კეთილისა მამოქმედებელსა, კეთილი ნიჭი მიენიჭების ღ[მრ]თისა მიერ; ეგრეთვე ბოროტისა მიზეზი – ბოროტსა მოისთულებს.
ვიცით, რომე მრავ[ა]ლნი კადრებენ ჟამისა ძნელბედობასა და საჭიროობასა; მაგრა ამისა უძნელბედესნიცა ყოფილან მაშინ ჟამნი, ოდეს დიდი კათოლიკე ეკლესიაჲ შენებულა, ჰასრე, რომე ჯაფარ ამირ[ა]დ ჯდომილა თფილი[ს]ს და ქალაქი სპარსთა ჰქონები[ა]. და თუით რაჲმცა მიზეზი არავინ კადრა საყდართა, ქუეყანისა ქონებისა და დარღუევისა მნებებელმან? “ყო[ვე]ლი დრკუდ მავ[ა]ლი მიზეზობად მზა[ა]”-ო; მაგრა ნუ მისცემთ გზასა მეტყუელთა ესევითარისა მეტყუელებისათა!
სამოცდამეათხუთმეტენი შვილნი ხართ თქუ[ე]ნთა გუართანი და, რომელი მეფე თქვენოდენთა ჭირთა, ღუაწლთა და განსაცდელთაგან არა ხსნილა ვითა ღმერთსა თქუ[ე]ნსა მხსნელსა, თქუ[ე]ნ უხსნიხართ, და არცა რომელსა მეფესა თქ[უ]ენგან უფრო ღ[მრ]თისა გზისა დაჭირვაჲ ჰმართებია. და ამ სამოც და[ა]თხუთმეტთა თქ[უ]ენთა გარდასულთა მეფობასა შიგა უფროისი და უმრავლესი ჟამი ამისგან უძნელესი და უბოროტესი ყოფილა, ვითა “ქართლისა ცხოვრებაჲ” გამოაჩენს.
რომელსა დიდებულსა, ანუ აზნაურსა, ანუ დარბაზის ერსა, ანუ გლეხსა აქუ[ს] სიგელი თქუ[ე]ნთა გუართაგან ბოძებ[უ]ლი, – და თუ ვის აქუს არავინ დაჰმალავს, – რად არავინ გამოაჩინა, რომე საყდართა სოფელი ვის ზედა გამოცემულ-იყოს და ეწეროს, თუინიერ ამისსა, რომე თქუ(ე)ნ გაგიცემიან და გაგიბოძებიან სიგლითა?
ესეცა იუწყოს წ[მიდამა]ნ მეფობამან თქუ[ე]ნმან აწ შეკრებულისა ამის კრებისაგან, წესი სახლისა და პალატისა თქუ[ე]ნისაჲ ესე ყოფილა: ვინცა ვინ დაკრულვილა, რაითაცა მიზეზითა და საქმითა, თქუ[ე]ნ მიერცა შერისხულა, მამული დასჭირვია და ლაშქართა შიგან არ შეშუებულა.
აწ, თუ ვის დავჰკრულავთ, გამოაჭენებს თქუ[ე]ნსა დარბაზსა და თქუ[ე]ნთა ვაზირთა მოჰმართებს, ბ[რძანე]ბასა და კაცსა უბოძებთ – ჯუარი დასწერეო, გაწყრომისა და ჰ[ა]ვად გახდისა ნაცვლად.
ესე უწესოჲ წესი ნუღაროდეს იქნების, ნუცა დაგუემართების ვისცა დავჰკრულვიდეთ, თქუ[ე]ნცა შეჰრისხევდით და ხრმლითა თანა-უდეგით სჯულთა და წესთა სამღდელოთა საღ[მრ]თოთა წერილთა მოძღურებისაებრ!
თუ თქუენსა მეფობასა შიგა არ შეჰკაზმავთ საყდართა და მონასტერთა და არ უბოძებთ ხელთა მათთა საქონებელთა, ვინმცაღა დაუურვა, ანუ ვინმცაღა [არა] ჰკადრა თქუ(ე)ნთა სიგლებ-ნიშნებთა გატეხაჲ?
ცოდვაჲ ეგრე ბრალი და ცოდვაჲ არ არის, ვითა ცოდვისაჲ სახედ და იგავად დადებაჲ მ[ო]მავ[ა]ლთა და ყოფადთა ჟამთა და კაცთათუის მოსათხრობელ-მოსახსენებლ[ა]დ.
არაღარავისგან გუაქუს პატივი, არცა სჯულსა და არცა ებისკოპოსთა. არცა მონაზონთა, არცა ხუცესთა, არცა მღდელთა, არცა მიჰრონსა, არცა ქორებისკოპოსთა! ყუელაჲ ყუელასა უპატიოდ, შეურაცხად, გინებით და ბასრობით ვჰყავთ!
რად დაჰხსნით წესსა საქებელსა, რად უპატიოდ ჰყოფთ პატიოსნობასა და საკრძალვობასა ამის სახისა და საქმისასა? რომელი მეფე იქების უპატიო მყოფელი, შეურაცხად მახსენებელი ებისკოპოზთა და მონაზონთაჲ? თქუენ სიყრმითგან ღ[მრ]თივ-სწავლულნი ხართ და საღ[მრ]თონი წერილნი ზეპირით უწყნით: რომელთა საქმეთა მოქმედი მეფე იქების, ანუ რომელთაჲ – იყუედრების!
რანიცა პატივნი თქუ[ე]ნთა გუართაგან ზედსხმიან ებისკოპოსთა და მონაზონთა, მასვე თქუ[ე]ნგან ვიღირსებოდეთ. და თუ თქუ[ე]ნ უპატიოდ გ[უ]ყავ[ი]თ, ვინმცა არა შეურაცხგუყვნა, ვინმცა არა გუაგინნა, ვინმცა არა უპატიოდ და ჰავად დაგუხადნა?
თუით პირ[ა]დ და ზედაჲთ დაღმა ამას გუეუბნებიან მქონებელნი და მნებებელნი საყდართა და მონასტერთა საქონებელთა ქონებისანი: “პატრონი არ დაგუადებინებს, და არცა წაგუიღებს, – რომელსა სიგლითა უბოძებია, და თქუ[ე]ნ არ დაგიდებთ და არცა გუემართლებით დადებინებასა, ქრთამსა მოგცემთო”. ამა საქმესა თქუ[ე]ნვე სწამლეთ და და[ს]დევით ემბლასტროჲ საკურნებელი!
ნუცა ვინ ყალნობისა მიზეზსა შემოიღებს: რაჲცა საყდართა საქონებელთა ყალანი ჰმართებს, მისნიცა მზღველნი ვართ და არას უკუ-ვადგებით. და თქუ[ე]ნსა თქუ[ე]ნნი თქუ[ე]ნთაგან განაღამცა გმსახურებდით, ძალისაებრ და შეძლებისა ჩ[უ]ენისა!
ესე ამის კრებისა, აწ შეკრებულისა ძალი ყოველთა შორის საცნაურ-ყავნ წ[მიდი]სა და თუითმპყრობელისა მეფეთ-მეფობისა თქუ[ე]ნისა წ[ინაშ]ე, რომელ, თუ ღ[მერ]თი გურისხავს და მიუდრეკელი და წ[მი]დაჲ გონებაჲ თქუ[ე]ნი ცოდვათა ჩ[უ]ენთა სიმრავლისაგან მიდრკების, და ესე რაჲცა გუიკადრებია და მოგუიხსენებია არ დაგუეურვების ჩუენთა წესთა რაჲცა გუიკადრებია და მოგუიხსენებია არ დაგუერვების, ჩ[უ]ენითა წესითა რაჲცა დაგუიპირებია მისნი მქნელნი ვართ: არცაღა მიჰრონსა გავხსნით, საქართველოჲსა ეკლესიათა დავჰბეჭდავთ, ხუცესთა დავაყენებთ წირვისა და ნათვლისა და სამკუდროთა ზიარებისაგან. თუინიერ ამისისა ქმნის, სხუისა ღონისა ყო[ვ]ლისაგან უღონო ვართ!
და ნუთუ ამისითა ქნითა, სხუა სჯულთა და სხუა საცოთაგან მეფობასა თქუენსა საწყინ[ო]ჲ რაჲმე შემოუვიდეს, და სჯულიცა ჩ[უ]ენი დაკნინდეს?
ეზომის კადნიერებისა და წყენა-კადრებისათუის, ვითა საშინელისა ღ[მრ]თისა საშინელებათაგან ვძრწით და ვიშიშვით!
გარნა საღ[მრ]თონი სჯულნი მეფეთაცა ზედა მთავრობად ბ[რძანე]ბულან და, სადა ღ[მერ]თი დაგუჭირდების, მუნ ყოველსავე შეურაცხ-ვჰყოფთ! და “მაუნებელი კაცთაჲ ქ[რის]ტესმცა მონა არ ვიყო”-ვო, – წ[მი]დაჲ მოციქული პავლე ბ[რძანე]ბს.
აწ აქა შეყრილნი და გაუყრელნი და მომლოდენი ამისისა დაურვებისანი, ყ[ოვ]ელნივე აქა ვართ და ულოცავთ წ[მიდ]ასა მეფეთ-მეფობასა თქუ[ე]ნსა.