თვალსაზრისი იერუსალიმში ქართული ეკლესიის ქონების დაკარგვის შესახებ

 

 მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე

გარკვეულ  წყაროებზე დაყრდნობით გაჩნდა თვალსაზრისი, რომ წმიდა მიწის, პალესტინისა და იერუსალიმის ქართულ მონასტრებზე ქართულმა მხარემ სამრთლებრივი უფლებამოსილება დაკარგა არა მე-18 საუკუნეში, როგორც აღიარებულია ამჟამად, არამედ მე-19 საუკუნის შუა წლებში. ამის მიზეზად აცხადებენ მე-19 ს. დასაყისიდან საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმებას. 

ამ დრისათვის, მე-19 ს. დასაწყისში, ქართული სახელმწიფოებრიობისა და ავტოკეფალიის გაქრობის კვალდაკვალ, იერუსალიმში არსებული ქართული ეკლესიის ქონება უპატრონო ქონებად გამოცხადდა, რადგანაც ქართული ეკლესია, ვითარცა იურიდიული პირი უკვე აღარ არსებობდა, ის საერთაშორისოდ გამოცხადდა რუსეთის ეკლესიიის ნაწილად, შესაბამისად, იერუსალიმში ქართული ეკლესიის ქონება მე-19 ს. დასწყისში  აღმოჩნდა გაურკვეველ მდგომარეობაში. როგორც ითქვა, მიჩნეულ იქნა  ქონებად, რომლის პატრონი გაუკვეველ ვითარებაში იმყოფებოდა, მის ავტოკეფალია, ანუ იურიდიული სტატუსი გაუქმებული იყო. 

მალევე, დახლოებით, მე-19 ს. 20-იან წლებში, რუსეთის იმპერიამ, ამიერკავკასიის დაპყრობის კვალდაკავალ, საერთაშორიოს აპარეზზე თავისი თავი გამოაცხადა ქართული ეკლესიის იურიდიულ და სამართლებრივ მემკვიდრედ, შესაბამისად, მოითხოვა რათა ის ეცნოთ ქართული საეკლესიო ქონების მემკვიდრედ, რათა  კანონიერად განეხორციელებინა იურიდიული უფლებამოსილება   ქართულ საეკლესიო ქონებაზე, პირველ რიგში იგულისხმებოდა ჯვრისა და ასევე სხვა მრავალი მონასტერი. 

როგორც აცხადებენ, იერუსალიმის საპტრიარქოსა და რუსეთის წარმომადგენელთა შორის ქართული ეკლესიის ქონების საკითხზე დავა მიმდინარეობდა ათეულობით წლის მანძილზე. კერძოდ, დაახლოებით, 1820-იანი წლებიდან ამავე საუკუნის 40-იანი წლების ჩათვლით, რაც, მათი სიტყვით,  დამთავრდა კომპრომისით, რუსეთმა   ქართული მონასტრების ნაცვლად მიიღო იერუსალიმის გარშემო საუკეთესო ადგილებში ვრცელი მიწაწყალი, რაც გარკვეულ ნაწილი იყო მათი სამიწო ქონებისა.

ამასთან დაკავშირებით, ისმის კითხვა, მე-18 საუკუნეში, ავტოკეფალიის დაკარგვამდე, ნამდვილად იყო თუ არა ჯვრის მონასტერი (და სხვა ქონება) ჯერ კიდევ ქართველთა ხელში? 

თუ უფრო ადრე დაიკარგა ეს ქონება?

იერუსალიმის ჯვრისა და სხვა მონასტრები მე-18 ს.-ში ჯერ კიდევ ქართველთა ხელში რომ იყო, ამის შესახებ  ჩვენთვის ცნობილია ორი წყარო, ორი  დოკუმენტი, ესაა იერუსალიმის პატრიარქ დოსითეოსის სიგელი (ცნობა–განკარგულება) და მეორე, ესაა იერუსალიმის აღდგომის ტაძრის გოლგოთას ქართული მონასტრის მონაზონის მართას მიმართვა–წერილი.

მართლმადიდებლურ სამყაროში უდიდსი ავტორიტეტის მქონე იერუსალიმის პატრიარქმა დოსითეოსმა და  შესაბამისად, იერუსალიმის საპატრიარქომ,   მე-18 საუკუნეში გამოსცა დოკუმენტი, რომელითაც დაადასტურა ქართველთა იურიდიული საკუთრების უფლებება იერუსალის რამდენიმე მნიშვნელოვან მონასტერზე.  

ესაა სიგელი და საბუთი ქართველთა უფლებათა  აღიარების მე-18 საუკუნის იერუსალიმში. 

ილია ჭავჭავაძე “ათონის ქართული სავანის შესახებ” წერდა: “იერუსალიმის პატრიარქის დოსითეოსის სიგელ–გუჯარი, გამოცემული 1706 წელს ივლისის თვესა, ამტკიცებს, რომ მაშინ იერუსალიმს ქართველთა ჰქონიათ ექვსი მონასტერი: წმ. ჯვარისა, წმ. ნიკოლოზისა, წმინდათა თეოდორეთა, წმ. ბასილისა, წმ. ანასი და წმ. გიორგისა… ზემოხსენებულ პატრიარქის დოსითეოსის გუჯარში სწერია: “ხოლო ოდეს ღმერთი ინებებს და ივერიიდამ მოვა წინა–მძღვარი (იღუმენი), მაშინ იმან უნდა ჩაიბაროს და თვის გამგეობის ქვეშ მიიღოს ყველა მონასტრები უწინდელებრ” (1886 წლის 26 ნოემბერი).

პატრიარქ დოსითეოსის სიგელში მხოლოდ ჯვრის მონასტერი არაა ნახსენები, არამედ იქვე ჩამოთვლილია ხუთი სხვა მონასტერიც, რომელიც ქართველებს ეკუთვნოდათ მე-18 საუკუნეში.

ამასტანავე პატრიარქი დოსითეოსი ანდერძში აღნიშნავს, რომ   ქართველებმა ორგზის მთლიანად გადაიხადეს ჯვრის მონასტრის ყოველგვარი ვალის გამოსასყიდელი თანხა, 

რაც გულისხმობს, რომ, როცა ქართველი იღუმენი ანუ ქართველი მეფის ანდა პატრიარქის მიერ დამტკიცებული სასულიერო პირი ოფიციალურად თუ ჩავიდოდა იერუსალიმსი, ის  ჯვრის მონასტერის გარდა კანონიერ უფლებამოსილებას განახორციელრბდაიერუსალიმის  სხვა მონასტრებზეც, სულ, ისიენი, ამ საბუთით არიან –

 

• წმ. ჯვარისა, 

• წმ. ნიკოლოზისა,

• წმიდათა თეოდორეთა,

• წმ. ბასილისა,

• წმ. ანასი და

• წმ. გიორგისა…

 

ამ დოკუმენტთან დაკავშირებით ისმის ასეთი კითხვა, იმის გამო, რომ ამჟამად ჯვრის მონასტერი იურიდიულად ბერძენთა ხელშია, შესაბამისად, მის მმართველ იღუმენს ელოდებიან არა საქართველოდან, არამედ მას თვითონ ნიშნავს იერუსალიმის საპატრიარქო, ამიტომაც თუკი მე-18 საუკუნეში ჯვრის მონასტერი წარმოადგენდა იერუსალიმის საპატრიარქოს იურიდიულ საკუთრებას, რატომ არ უნიშნავდა მას იღუმენს იერუსალიმის პატრიარქი? 

რატომ  ელოდებოდა ის მრავალი ათეული წელი  საქართველოდან ჩასულ იღუმენს, საქართველოს მეფეთა და პატრიარქთა შესაბამისი რწმუნებით აღჭურვილს? 

აქედააც ჩანს, რომ იერუსალიმის რამდენიმე მონასტერი, რომელიც აღნიშნულია პატრიარქ დოსითეოსის სიგელში ჯერ კიდევ ქართველთა ხელში იყო მე-18 საუკუნეში.

ის დაიკარგა მე-19 საუკუნეში, როგორც ქართველი მეცნიერი წერს – „როდესაც უკვე სახელმწიფოებრიობა დავკარგეთ, და მერე ეკლესიური დამოუკიდებლობაც დაგვაკარგვინეს რუსებმა, ამის შემდეგ ჯვრის მონასტრის საკითხი აღარ იდგა“. 

   მეორე საბუთი, რომელიც მიუთითებს რომ მე-18 საუკუნის შუა წლებში იერუსალიმში ჯერ კიდევ ქართველთა ხელში კვლავ იყო სხვა რამდენიმე ყველაზე მნიშვნელოვან მონასტერთან ერთად, არის იერუსალიმში მოღვაწე ქართველ მონაზონ მართას წერილი (მიმართვა) აფხაზეთის  კათალიკოს გრიგოლ ლორთქიფაბიძისადმი (1696-1742 წწ.). 

წერილში მართა თავის თავს უწოდებს ასე:-

`წმიდა საფლავსა და სისხლმეწამულს გოლგოთას მდგომი, მლოცველი, საბრალო მონაზონი მართა~ ანუ ის იერუსალიმის „აღდგომის ეკლესიასა“ და იქვე „გოლგოთას მონასტერში“ მდგომი ანუ მოღვაწე მონაზონია:

ამ წერილის მიხედვით, მე-18 ს. შუა წლებში იერუსალიმში ქართველთა ხელში იყო  ნაწილი აღდგომის ტაძრისა, ნაწილი გოლგოთას მონასტრისა, ჯვრის მონასტერი სრულად, გეთსამანიას მონასტერი და ბეთლემის სამწირველო, 

            ის წერს– 

ამისთანა რა გასაჭირი არის, რომ აქაურობა ასრე დავკარგეთ? ეგებ არ მოხსენებოდეს, თვარემ საქონელი და სიმდიდრე ორივე აქ არის, ეს სოფელიც და მერმეცა. აქაური ამბავი ამ ჩემმან შვილმან ვერ ნახა, თუ რა დიდი გაჭირვება არის მაგისთანა, რომ მონასტერი ასრე დავკარგეთ? ბატონი კათალიკოზი მაქსიმე კაცი არ იყო, რომ ნაწილ სასუებელ არს მისი სახელი? აგრე იქნება? წამობრძანდით, ამათა აღარ უნდა ჩვენი კაცი, რომ მონასტრები საქართველო ამათ ჩაიგდეს ხელად  და ჭამენ. რა უანგარიშო საქონელი გამოზიდეს ჩვენის მონასტრების!.. ნუ იქთ, ნუ დაკარგავთ ამ მეუფის სახლს. ყოველი სული ამისთვის კვდების, რომ აქ ერთის ტრაპეზის დასადები ადგილი იშოვნოს, და თქვენ სულ იერუსალომი დაკარგეთ! ეს წმიდა ადგილი სრულიად ქართველის ყოფილა, და ეხლა ლამის რომ სულა გამოვ[ა]რდეთ: წმიდას საფლავზედ ფრანგნი ჟამს სწირავს. ერთის სიტყვით მისცა ხვანთქარმა და ასრე უბრძანა: „რაც გურჯის ბატონების ზიარეთი და სალოცავი იყოსო, არა კადროთ რამეო“. ხმა დიდი არის მაგ ბატონების და ხათრიც, მაგრამ ერთი ელჩი რომ გამოგზავნოთ სტამბოლს, რა იქნება? დიდი სირცხვილი არ არის ეს, რომ პატიოსანი დიდი წმიდა იაკობის მონასტერი სომხებმა იშოვნეს? ხვანთქარი მოატყუეს და ახლა სომეხს აქუს. ბეთლემი ფრანგმა აიღო, მაგრამ მაგათი შიში და მოლოდინი აქუს და ჩვენი სამწირველო ისევ მორთული არის; თუ არ მოხვალთ, და[ა]ქცევენ. საბრალო პატრიარქმა რა ქნას, თუ ქრისტიანი არ მიუდგებით? ერთი ელჩი გამოგზავნეთ ხვანთქართან, ისრევ მოგცემსთ. უსაცილოდ გოლგოთასაც და გესამანიას დაიჭირავს ფრანგი, თუ არ მოეშველებით. ამათი კერძი გოლგოთა დაიჭირა, ჩვენი ჯერ კარგად არის. ერთი თავი ჯვარის მამა გაიჩინეთ, რომ წამოვიდეს. ან ერის კაცი, ან ბერი გამოაშურეთ ამ ქვეყანას, თვარემ წახდა საქმე. უსათუოდ შავის ზღვით გამოაგზავნეთ კაცი და საპატრიარქოშიდ სტანბოლოს მოვიდეს, და იქიდამა ვეზირი ნახოს. თუ ასრე არა იქთ, ეს მონასტრები და იერუსალიმი დაგეკარგვიან. ნუ იქთ, სხვას ნუ უყურებთ. თავისის ფეხით იარეთ და ვინც ბატონები იყოს, ან გურიას, ან ოდიშს, იმერეთს და ქართლით, პირობა დასდევით და ამგვარად კრება და ვეზირობა ქენით. თუ იერუსალომი დაგეკარგვიან, რასღა სჯული და ან რასღა პირჯვრის წერა გექნებათ…“ ამისთანა რა გასაჭირი არის, რომ აქაურობა ასრე დავკარგეთ? ეგებ არ მოხსენებოდეს, თვარემ საქონელი და სიმდიდრე ორივე აქ არის, ეს სოფელიც და მერმეცა. აქაური ამბავი ამ ჩემმან შვილმან ვერ ნახა, თუ რა დიდი გაჭირვება არის მაგისთანა, რომ მონასტერი ასრე დავკარგეთ? ბატონი კათალიკოზი მაქსიმე კაცი არ იყო, რომ ნაწილ სასუებელ არს მისი სახელი? აგრე იქნება? წამობრძანდით, ამათა აღარ უნდა ჩვენი კაცი, რომ მონასტრები საქართველო ამათ ჩაიგდეს ხელად  და ჭამენ. რა უანგარიშო საქონელი გამოზიდეს ჩვენის მონასტრების!.. ნუ იქთ, ნუ დაკარგავთ ამ მეუფის სახლს. ყოველი სული ამისთვის კვდების, რომ აქ ერთის ტრაპეზის დასადები ადგილი იშოვნოს, და თქვენ სულ იერუსალომი დაკარგეთ! ეს წმიდა ადგილი სრულიად ქართველის ყოფილა, და ეხლა ლამის რომ სულა გამოვ[ა]რდეთ“. 

განვიხილოთ მონაზონ მართას წერილი უფრო გამოწვლილვით, მისი წერილიდან ჩანს, თუ რომელი მონასტრებია უკვე დაკარგული და რომელს ელოდება საფრთხე. 

კერძოდ, მისი სიტყვით უკვე დაკარგულია იერუსალიმის იაკობის სახელობის დიდი ქართული მონასტერი, ის ხელში ჩაიგდეს სომხებმა სიცრუითო, კერძოდ მისი სიტყვით სომხებს დაურწმუნებიათ ოსმალეთის იმპერიის მმართველი ანუ ხონთქარი, რომ იაკობის მონასტერი იყო სომეხთა იურიდიული საკუთრება და არა ქართველებისა. 

ოსმალეთის იმპერიაში, რომელშიც ომჟამად შედიოდა პალესტინა–იერუსალიმი, კერძო საკუთრების უზენაესი დამცველი იყო ხონთქარი, ამიტომაც როდესაც ის დარწმუნდა, რომ იურიდიულად იაკობის მონასტერი სომეხთა საკუთრება იყო, გადასცა კიდეც მათ. დედა მართა წერს – „დიდი სირცხვილი არ არის ეს, რომ პატიოსანი დიდი წმიდა იაკობის მონასტერი სომხებმა იშოვნეს? ხვანთქარი მოატყუეს და ახლა სომეხს აქუს“.

მის გარდა, დედა მართასვე სიტყვით, აღდგომის ტაძრის წმიდა საფლავის ეკლესია „ფრანგებს“ ანუ კათოლიკებს ჩაუდდიათ ხელში, მაგრამ ამ გრანდიოზულ ტაძარში სხვა ზოგიერთი „სალოცავი“ და სამწირველო ტრაპეზი („ზიარეთი’) ჯერ კიდევ ქართველთა ხელში ყოფილა დედა მართას დროს. 

აღსანიშნავია, რომ ქართველთა ქონებრივ უფლებას, რომ მათ ხელში კვლავ დარჩენილიყო იერუსალიმის ზოგიერთი სალოცავი და ზიარეთი იცავდა ოსმალეთის სახელმწიფო ხონთქარის ბრძანება-ფირმანით, ამ ფირმანით იერუსალიმში ქართველთა ქონებრივი საკუთრება ხელშეუხებელი იყო.  ამის შესახებ დედა მართა წერს – ხვანთქარმა უბრძანა: „რაც გურჯის ბატონების ზიარეთი და სალოცავი იყოსო, არა კადროთ რამეო“.

მონაზონმა მართამ თავის წერილში ჩამოთვალა ის ქართული ეკლესია–მონასტრები, რომელნიც ჯერ კიდევ ქართველთა ხელში იყო მის დროს: 

1. როგორც აღვნიშნეთ, მართლია დაიკარგა აღდგომის ტაძრის წმიდა საფლავის ეკლესია, მაგრამ ამ ტაძარში ქართველებმა შეინარჩუნეს სალოცავები და ტრაპეზები („ზიარეთები“). 
2. დედა მართას სიტყვით, მსგავსადვე ქართველებმა დაკარგეს ბეთლემის სახელოვანი ეკლესია, მაგრამ ამ დიდ ტაძარში ერთი სამლოცველო კვლავ ქართველთა საკუთრებად დარჩენილა.
3. გოლგოთას დიდებული მონასტერის ერთი ნაწილი კვლავ ქართველთა ხელში ყოფილა და დედა მართაც აქ იღწოდა მე-18 საუკუნეში (მეორე ნაწილს კათოლიკები დაუფლებიან);
4. ასევე გეთსამანიის მონასტერი ან სამლოცველო კვლავ ქართველთა ხელში ყოფილა დედა მართას დროს, მაგრამ იდგა საშიშროება,რომ ორივეს მათ (გოლგოთას და გეთსამანიას) კათოლიკები სრულად დაიჭერდნენ.  ითხოვდა მათ მიმართ ქართველთა განსაკუთრებულ ყურადღებას.
5. წმიდა ჯვრის მონასტერი იერუსალიმში, მათას დროს, კვლავ ქართველთა ხელში ყოფილა, მას არავინ ედავებოდა, ამიტომ,  დედა მართა, ისევე როგორც იერუსალიმის პატრიარქი დოსითეოზი, საქართველოს მეფე მთავრებს თხოვდა ოფიციალურად დაენიშნათ ჯვრის მონასტრის წინამძღვრობისათვის „ჯვრის მამა“ ანუ ჯვრის მონასტრის იღუმენი. ასეთი იღუმენი კი საქართველოდან არ ჩანდა, ამის გამო, მართას სიტყვით, წუხდა მისი ჟამის იერუსალიმელი პატრიარქი, მართა წერს– „საბრალო პატრიარქმა რა ქნას, თუ ქრისტიანი არ მიუდგებით?“;

თვით მართას სიტყვები ამ ქართული ეკლესია–მონასტრების მიმართ ასეთია:

1.წმიდას საფლავზედ ფრანგნი ჟამს სწირავს. ერთის სიტყვით მისცა ხვანთქარმა და ასრე უბრძანა: „რაც გურჯის ბატონების ზიარეთი და სალოცავი იყოსო, არა კადროთ რამეო“. 

2. ბეთლემი ფრანგმა აიღო, მაგრამ მაგათი შიში და მოლოდინი აქუს და ჩვენი სამწირველო ისევ მორთული არის; თუ არ მოხვალთ, და[ა]ქცევენ. 

საბრალო პატრიარქმა რა ქნას, თუ ქრისტიანი არ მიუდგებით? ერთი ელჩი გამოგზავნეთ ხვანთქართან, ისრევ მოგცემსთ. უსაცილოდ

 3.გოლგოთასაც და 

4. გესამანიას დაიჭირავს ფრანგი, თუ არ მოეშველებით. ამათი კერძი გოლგოთა დაიჭირა, ჩვენი ჯერ კარგად არის.

1. ჯვარის მამა გაიჩინეთ, რომ წამოვიდეს. ან ერის კაცი, ან ბერი გამოაშურეთ ამ ქვეყანას, თვარემ წახდა საქმე. 

საინტერესოა დედა მართას წერილი სხვა კუთხითაც,, კერძოდ, იმ დროს ქართველთა ნაციონალური თვითშემეცნების შესაწავლადაც (მსგავსია, იერუსალიმიდან გამოსული სხვა საბუთები). 

უცხოთა მპყრობელობის დროს, მე-19 და მე-20 საუკუნეეში, ჩვენში დაინერგეს თეორია ტომობრიობისა, თითქოსდა ქართველთა ეროვნული ერთობას წინ უსწრებდა მე-19 საუკუნემდე არსებული ტომობრიობა (თემობრიობა), ქართლელობა, კახელობა, იმერლობა, მეგრელობა, გურულობა, სვანობა და სხვა, მაგრამ ამ თეორიას სრულებით აბათილებს აღნიშნული საბუთები იერუსალიმიდან და სხვა ადგილებიდან, მაგალითად, ჯვრისა სხვა  მონასტრებს საუკუნეთა მანძილზე აშენებდნენ და ამშვენებდნენ საქართველოს სხვადასხავა კუთხეებიდან–სამეგრელოდან, გურიიდან, იმერეთიდან კახეთიდან თუ ქართლიდან ჩასული პირები, მაგრამ ყველა მათი ნაღვაწი ერთი სიტყვით – „ქართველით“ აღინიშნებოდა, ამიტომაც,  დედა მართა ამ საერთო ნაღვაწს „ქართველთა მონასტრებს“ უწოდებს, მათ შესახებ ის ხმარობს ტერმინებს – „სრულიად ქართველის ყოფილა“ ანდა „მონასტრები საქართველო’, ის წერს– 

„ყოველი სული ამისთვის კვდების, რომ აქ ერთის ტრაპეზის დასადები ადგილი იშოვნოს და თქვენ სულ იერუსოლიმი დაკარგეთ! ეს წმინდა ადგილი სრულიად ქართველის ყოფილა“, 

მრავალი დაიკარგაო წერს ის და  და დარჩენილებსაც საფრთხე ემუქრება, ამიტომაც იერუსალიმის ქართული მონასტრების შესანარჩუნებლადო, მიმართავს ის აფხაზთა პატრიარქს 

„თავისის ფეხით იარეთ და ვინც ბატონები იყოს, ან გურიას, ან ოდიშს, იმერეთს თუ ქართლით, პირობა დასდევით და ამგვარად კრება და ვაზირობა ქენით, თუ იერუსოლიმი დაგეკარგვიან, რასღა სჯული და ან რასღა პირჯვრის წერა გექნებათ“ 

(ანუ ოდიშარნი, გურულები, იმერლები თუ ქართლელები – ყველანი ესენი ქართველები არიან, რომელნიც ერთობლივად ზრუნავაენ იერუსალიმის ქართულ მონასტრებზე, ამის აღნიშვნა, საჭიროა, რადგანაც, დედა მართას  შემდეგ, სულ რამდენიმე ათეულ  წელიწადში, რუსეთის იმპერიის საქართველოში გაბატონების შემდეგ, იმდენად გააღმავეს მათ ტომობრიობა, რომ მე-19  ს. მრავალი რუსი მოღვაწე სხვას ამტიცებდა, რუსულ სემინარიაში აღზრდილი ბელედი კი მე-20 ს. დასწყისში კითხულობდა – „რა ვუყოთ ასეთ ხალხებს: მეგრელებს, აფხაზებს, აჭარლებს, სვანებს, და სხვა. რომლებიც სხვადასხვა ენაზე ლაპარაკობენ, მაგრამ თავიანთი ლიტერატურა კი არა აქვთ?“. 

რუსული განათლების მქონე ამ ბელადს სამი საუკუნიტ ადრე თითქოსდა პასუხი გასცა ოდიშის მთავარმა ლეონ მე-2 დადიანმა, გურია–აჭარის მთავარმა, იმერეთის, ქართლისა თუ კახეთის მეფეებმა, ამ მხარეთა დიდებულებმა და საერთოდ ხალხმა.  ისინი იერუსალიმში არა გურულთა, მეგრელთა, კახელთა თუ ქართლელთა მონასტრებს აგებდნენ, არამედ მათ ნაღვაწს “ქართველთა“ მონასტრები ერქვა, რაც, როგორც ითქვა, დედა მართას წერილშიცაა ასახული. როგორც იტქვა, ის იერუსალიმის ქართველთა ყოფილ და მოქმედ მონასტრებს უწოდებს– მონასტრები „სრულიად ქართველის“, „მონასტრები საქართველო“.            

მე-4 სწაუკუნედან, იერუსალიმში სხაქრთველოს სხვადასხვა კუტხეებიდან უხვ შეწირულობას უგზავნიდნენ, ჩვენტის საინტერესო XVII საუკუნეში კი ქართველთა ყურადღება იერუსალიმის ქართული კოლონიისადმი გაიზარდა, 

 აღსანიშნავია ის დახმარება, რომელიც ქართულმა კოლონიამ მიიღო გურიიდან მამია II გურიელის (1600-1625) ზეობაში, 

კახეთიდან, ბაადურ და გარსევან ჩოლოყაშვილებისაგან მაკარის წინამძღვრობის ჟამს (XVII ს. 30-იან წლებში). 

კახეთიდან იერუსალიმის ქართველობას მეთაურად მოევლინა ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი (1585-1659), იქამდე ის მოღვაწეობდა იმერეთში, სამეგრელოში და სხვაგან, ვითრცა ქართული ეროვნულ–კულტურული მთლიანობის განმამტკიცებელი

მე-17 ს. შუა წლებში ის  იერუსალიმში იყო  „ჯვრის მამა“ ანუ იღუმენი. მის დროს ჯრის მონასტერს დაეხმარა იმერთა მეფეები გიორგი (გარდ. 1639 წ.) და ალექსანდრე III (1639-1660), ასევე, ვახტანგ გურიელი და ქაიხოსრო წულუკიძე, ევდემონ ჯაიანი 

ნიკოლოზ (ნიკიფორე) ჩოლოყაშვილი წერს – “დავახატვინეთ ჯვარის გუმბათი და კედლები, და სახლები, და გალავანი დაქცეული გავაკეთეთ და საკურთხეველი მოვფიქლეთ, ოდეს მისჭირებოდა მონასტერსა. სამცხე თურქთ დაიჭირეს და გაათათრეს, კახეთი და ქართლი სპარსთა დაიჭირის. მას ჟამსა მომხვდა მე ცოდვილსა ჯვარის მამობა, და მიიცვალა ამიერ სოფლით სანატრელი დედოფალი ნესტან–დარეჯანი, თანამეცხედრე ხელმწიფისა დადიანისა ლეონისა, რომელმაც წარაგო მისთვის ყოველივე… და მე ჯერჩინებითა მას ხელმწიფისათა ესრეთ შევამკევ რომელ სრულიად საბერძნეთი და არაბისტანი გაკვირდა“.

განსაკუტრებით დიდი იყო ლევან დადიანის (1611-1657) წვლილი  

ჯვრის მონასტრის წარწერა გვამცნობს – „ქ. დაიხატა და განათლდა წმიდა ესე და ყოვლად პატიოსანი ტაძარი ჯვარისა ცხოველსმყოფელისა ჯერჩინებითა და შეწევნითა ყოვლად სახელოვანისა და ბრწყინვალისა დადიანისა ლეონისითა, ხელითა და ფრიად–ჭირ–განცდილებითა ყოვლად ღირსისა ჯვარისა და წმიდისა გოლგოთისა მამისა ნიკიფორესითა, ჩოლოყაშვილისა ომანის ძისათა, მსასოებელისა და სარწმუნოსა ამის მონასტრისა, რომელმან გუმბადი და წმიდა საკურთხეველი გავაკეთე, ჩემის ალალითა საფასითა, ქრონიკონსა ტკია [=331+1312=1643], ამინ“. 

ლევან დადიანისა და ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილის დამსახურება ჯვრის ტაძრის განახლებაში წარმოჩენილია ბერძნულ წარწერაშიც (1643 წ.).

არც აფხაზეთი ჩამორცა ჯვრის მონასტრის განახლების ქართულ საქმეს, აქ ერთ ერთ სვეტზე გამოხატულა ხელაპყრობილი დრანდელი მთავარეპისკოპოსი გაბრიელ პატრაძე, რომელიც ასევე მომხატველი ყოფილა ამ ქართული მონასტრისა.

 მე-18 საუკუნეში გაძლიერდა დახმარების საქმე, ქართლის მეფემ – გიორგი XI (1678-1688, 1703-1709). ვახუშტი ბაგრატიონის სიტყვით – „წარგზავნა იერუსალიმს ორი ათასი თუმანი სახსრად გოლგოთისა და ჯუარის მონასტრისა და სხუანი მრავალნი შესამკონი მათნი“. არაქართულ წყაროშიც აღნიშნულია, რომ გიორგიმ (ძმასთან – ლევან ბატონიშვილთან ერთად) ვალისაგან იხსნა ჯვრის ტაძარი.

„იყო ესე გიორგი მეფე მხნე, ახოვანი, ძლერი ძალითა და ტანითა, შუენიერ–ჰაეროვანი, პირმხიარული, ენტკბილი, უხვი და მრისხანე, მოისარ–მოასპარეზე უებრო“. (ვახუშტი ბატონიშვილი). 

„ძლიერი გოლიათებრ, სამხედროთა საქმეთა სრული და ხელგამომავალი და ასეთი სიტყუა ჰქონდა, მტერნი მოყურად შეცვალოს“. (ბერი ეგნატაშვილი). 

გიორგი XI-მ  მთელ საქართველოში შეაგროვა თანხა (დაახლოებით, 85 ათასი მარჩილი), XVIII საუკუნეში მარჩილი 12 შაურს ანუ 3 აბაზს შეადგენდა. მისი მასა სხვადასხვანაირი იყო. მარჩილი იხმარებოდა XVII საუკუნეში საქართველოში გავრცელებული ევროპული მონეტის — ტალერის აღსანიშნავადაც (ამ დროს ტალერი 3 აბაზად ფასობდა, ხოლო 3 აბაზი 1 მარჩილს შეადგენდა). საერტოდ კი ტალერი დაახლოებით 30 გრამი ვერცხლი იყო, თუ ასეა, საქართველში იერუსალმისატვის გიორგი მე-11- ს შეუგროვებია  85 ათასი მარჩილი ნამრავლი 30 გრამ ვერცხლზე, ესაა 2550 ათასი გრამი ვერცხლი, ანუ ორიათას ხუთასორმოცდაათი კილოგრამი ვერცხლი (ორტონანახევარი ვერცხლი), ეს იყო ქართლის სამეფოს სრული ქონება, რომელიც გადაეცა იერუსალიმის პატრიარქ დოსითეოსს იერუსალიმის ქართული მონასტრების დასახსნელად (ვალების დასაფარად). ამიტომაც, იერუსალიმის პატრიარებმა ქართველობას შეუნახეს კიდეც ჯვრის მონასტერი ვიდრე ავტოკეფალიის დაუქმებამდე.

მიტროპოლიტი ტიმოთე გაბაშვილი თავის “მიმოსვლაში” წერს: “უკეთუ გენებოს ცნობად, თუ ქართველნი ვითარ იპყრობდნენ იერუსალიმს, ესრეთ ვპოვენით მუნ წერილთა შინა. რამეთუ პირველი ქრისტიანე ქმნილი მეფე საქართველოსა მირიან ხოსროიანი ნინოს მიერ წარმოვლენილ არს, მეფე კონსტანტინე უხილავს და იერუსალიმად მისრულ არს და ჯვარისა მონასტრის ადგილი მას უშოვნია. რამეთუ ესე არს ადგილი იგი, რამეთუ ლოთ სამი ხე – სარო, ფიჭვი და ნაძვი – დანერგვა სასწაულად, უკეთუ მიეტეოს ცოდვა იგი, და სამივე ერთ ხე დიდ აღმოხდა. ამისა შემდგომად მოსჭრა იგი სოლომონ შენებასა ტაძრისასა, არამედ უქმად გამოჩნდა სახმარება მისი მუნ, და მდებარე იყო საჯდომად კაცთა გარე. ხოლო ჯვარცმასა უფლისასა, განგებითა ზენათათა, მას ზედა აცვეს უფალი. რამეთუ მონაკვეთი ხისა მის ძირი ქვეშე წმიდისა ტრაპეზისა დღესამომდე ჩანს. ხოლო ამისა შემდგომად სულიერი ვინმე მონაზონი შავთელი, სახელად პროხორე, მოსრულ არს მონასტერსა და ლავრასა წმიდისა საბასსა დაყუდებულა. და მეფესა საქართველოსასა ბაგრატ კურაპალატს საფასე დიდძალი წარმოუცემია ღირსისა პროხორესათვის, რათამცა ჯვარის მონასტერი აღაშენა, და მას აღუშენებია ჯვარის მონასტერი შესაკრებად ქართველთათვის“.
იერუსალიმის ჯვრის მეტოქს წარმოადგენდა თბილისში „ეკლესია ჯვარის, გუნბათიანი, შვენიერი“ (ვახუშტი). 

ამ ეკლესიას ჩვეულებრივ ჯვარის მამას უწოდებენ, რადგან იქ იჯდა მამა, რომელსაც ქართველთაგან ნიშნავდნენ ქართველი მეფე–კათოლიკოსები. ის იღებდა, აგროვებდა შეწირულებას და უგზავნიდა იერუსალიმის ჯვრის მონასტერს.

არასწორია ჩვენში დამკვიდრებული მტკიცება, რომ თითქოსდა „XVII ს–ის დასასრულს ჯვრის მონასტერი სხვა ქართულ სავანეებთან ერთად ბერძენთა ხელში გადავიდა და იერუსალიმის საპატრიარქოს დაექვემდებარა“. 

მაგალითად, მე-18 საუკუნის ბოლოს არქიმანდრიტი ანტონი დიასამიძე იყო იერუსალიმის ჯვრის მამა ანუ იღუმენი 

 – (დიასამიძე), (XVIII ს. I ნახ. – XIX ს. დასაწყისი), საეკლესიო მოღვაწე, იერუსალიმის არქიმანდრიტი – ჯვარის მამა.

გ. მაჩურიშვილი წერს -„ 1781 წ., როდესაც გარდაიცვალა ჯვარის მამა არსენიოსი, მისი დარჩენილი ნივთები ჯვარის მამა ანტონს ჩაუბარებია. კიდევ უფრო გვიანდელი ხანის საბუთებიდან ჩანს, რომ ანტონი არის „ქრისტეს წმინდა საფლავის მეურნე“ და „იერუსალიმიდან ვექილად წარმოვლენილი არქიმანდრიტი, იერუსალიმელი ჯვარის მამა“. 1799 წ. 18 ივნისს დათარიღებულ საბუთში ანტონი თავს უწოდებს „ჯვარის მამად ყოფილს“, მაგრამ, როგორც ჩანს, მისი მოღვაწეობა არქიმანდრიტად იერუსალიმში უფრო ადრე უნდა დასრულებულიყო. XVIII ს. 90-იანი წლებისათვის საქართველოში იერუსალიმის საკუთრების გამგებელი უკვე ჯვარის მამა ათანასეა. მართალია, ანტონს 1798 წ. კიდევ ვხედავთ, როგორც ათანასეს თანამწირველს, მაგრამ პატრიარქის ვექილად იგი ამ დროს უკვე აღარ მოიხსენიება. ანტონის ბეჭედზე თარიღად ზის 1779 წ. რაც, შესაძლოა, იერუსალიმელ არქიმანდრიტად დადგინების დროს აღნიშნავს.

XVIII ს. 60-70-იან წწ. ნტონი რამდენჯერმე იყო იერუსალიმში. 1764-1778 წწ. იერუსალიმში ჩასვლისას მან ორი მინაწერი გაუკეთა იერუსალიმის „კლემაქსს“: „რომელნიც მიემთხვივნეთ სულთა განმანათლებელსა წიგნსა ამას, ცოდვილსა ჯვრის მამას ანტონიოსს დიასამიძის შენდობით მოიხსენიებდეთ. 1764 წლის 4 ოქტომბერი. მეორედ ღირს ვიქმენ თაყვანისცემად წმიდათა ამათ ადგილთა 1778 წლის 26 ოქტომბერს, უღირსი ანტონი“. იერუსალიმში მეორედ წასვლისას ანტონს თან წაუღია გარეჯის უდაბნოდან „სადღესასწაულო“, რის შესახებ მინაწერიც გაუკეთებია: „ნათლისმცემლისა არის, მე, ანტონი არქიმანდრიტმა, ნათხოვი წავიდე, ოდეს წარვედ მეორედ იერუსალიმად. ეს სადღესასწაულო ისევ გარეჯის ნათლისმცემლის უდაბნოს მოუვიდეს. ვინც არ მისცემს ამ მონასტერს, ნათლისმცემელი რისხავს და იმ მონასტრის მამათ მადლი გაუწყრეს. ამინ. დეკემბრის 12 კვირას 1768 წელს გამოვედ ქალაქით ვიწყე სვლა“.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ანტონი პირველად ჯვარის მამად გვხვდება 1755-1756 წწ., ხოლო, როგორც იერუსალიმელი არქიმანდრიტი და პატრიარქის ვექილი, იგი 1779-1793 წწ. მოღვაწეობს.

ანტონი იყო თეიმურაზ ბატონიშვილის ნათლია. თეიმურაზმა ბაგრატ ბატონიშვილის სიტყვებით, „წელსა 1810 სექტემბრის 14 აღმოიღო უბით ძელი ჭეშმარიტი, რომელიცა აქვნდა თან მიცემული ნათლისაგან თვისისა ანტონი ჯვარის მამის მიერ დიასამიძისაგან, რომელიცა იყო ესე არქიმანდრიტი იერუსალიმისა და ქართველნი უხმობდნენ ჯვარის მამად და მრავალგზის მოელოცნა წმიდანი ადგილნი იერუსალიმისანი“.

1798 წ. ანტონმა პანაშვიდი გადაუხადა მეფე ერეკლე II–ს

აღნიშნული წყაროები იძლევა უფლებას გამოითქვას მოსაზრება, რომ მხოლოდ, ავტოკეფალიის დაკარგვის შემდეგ დაიკარგა ჯვრის მონასტერი, ის ბერძენთა ხელში გადავიდა მე-19 ს. 20-30-იან წლებში, ამიტომაც აქ ბერძნებმა 1855 წელს ბერძნული სასულიერო სემინარია გახსნეს. (მოქმედებდა 1908-მდე). 

ეს ბერძნული სემინარია გაიხსნა მხოლოდ მე-19 საუკუნეში, რაც უპატრონი ქართული ქონება რუსეთმა სხვა მიწებში გადაცვალა.

03.10.2014