ჩვენში აზრთა სხვადასხვაობაა იმის შესახებ, თუ ვის ექვემდებარებოდა ქართული ეკლესია შექმნის დროიდან. ერთი, უფრო გავრცელებული აზრით მიღებულია, რომ ქართული ეკლესია IV საუკუნის დასაწყისში ანტიოქიის იურისდიქციაში შევიდა, მეორე, ამჟამად მიღებული აზრით, ქართული ეკლესია კონსტანტინოპოლს დაექვემდებარა. მაგალითად, ჩვენი ენციკლოპედია წერს ქართული ეკლესიის შესახებ — „ეკლესია V საუკუნემდე იერარქიულად ექვემდებარებოდა ჯერ კონსტანტინოპოლს, შემდეგ ანტიოქიის საპატრიარქოებს“.
ასეთი თვალსაზრისი არ ითვალისწინებს ეკლესიათა შორის არსებულ რეალურ ურთიერთდამოკიდებულებას, რომელიც არსებობდა განსახილველ დროს. აი, რას წერს ამის შესახებ გ. ნარსიძე:
„ზოგიერთ სამეცნიერო ნაშრომში გამოთქმულია თვალსაზრისი, რომ საქართველოს ეკლესია თავდაპირველად კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსს ემორჩილებოდა. ეს შეხედულება არ არის სწორი, რადგან არ ითვალისწინებს საეკლესიო იერარქიის განვითარების პერიოდებს. ნიკეის I საეკლესიო კრების დადგენილებით, იმდროინდელი მსოფლიო სამ კათედრას გაუნაწილდა (უკვე არსებული ტრადიციის შესაბამისად): რომს, ანტიოქიას და ალექსანდრიას. თითოეული ამ ქალაქის მთავარეპისკოპოსი თანაბრად იყო მიჩნეული. რომის მთავარეპისკოპოსი განაგებდა დასავლეთს, ალექსანდრიისა – აფრიკას, ხოლო ანტიოქიის – მთელ აღმოსავლეთს. ნიკეის კრებაზე (325 წ.) ბიზანტიის შესახებ არაფერი იყო ნათქვამი იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ კონსტანტინოპოლი ჯერ კიდევ არ იყო იმპერიის დედაქალაქი. ის დედაქალაქი გახდა მხოლოდ 5 წლის შემდეგ, მაგრამ ამის შემდეგაც კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსი ექვემდებარებოდა ჰერაკლიის ეპისკოპოსს და შედიოდა თრაკიის დიოცეზში. მხოლოდ ახ.წ.აღ-ის 381 წლიდან – კონსტანტინოპოლის II მსოფლიო საეკლესიო კრებიდან – დაიწყეს კონსტანტინეპოლისათვის უფლებათა მინიჭება, ხოლო დიოცეზი და საპატრიარქო უფლებები მას მხოლოდ ქალკედონის IV მსოფლიო საეკლესიო კრების (451 წ.) დადგენილების 28-ე მუხლით დაუმტკიცდა. ე.ი. საქართველო IV საუკუნის 20-30-იან წლებში კონსტანტინეპოლს ვერ დაექვემდებარებოდა, რადგან ამგვარი დაქვემდებარება I საეკლესიო კრების დადგენილებით აკრძალული იყო. საქართველოს დაქვემდებარება მხოლოდ ანტიოქიის მთავარეპისკოპოსისადმი იყო შესაძლებელი. თვით კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსის გამგებლობის ზონა არ სცილდებოდა საკუთარ ქალაქს, რომელიც ანტიოქიის დიოცეზში შედიოდა.“
სავსებით სამართლიანია გ. ნარსიძე, როდესაც წერს, რომ ქართული ეკლესია მისი დაარსების დროს კონსტანტინოპოლს ვერ დაექვემდებარებოდა, რადგანაც: 1. თვითონ კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსი სხვაზე იყო დაქვემდებარებული: ჰერაკლიის ეპისკოპოსზე თრაკიის დიოცეზში; 2. ასეთ დაქვემდებარებას მაშინ არსებული საეკლესიო კანონი კრძალავდა; 3. ქართული ეკლესიის დაარსების დროს, რაც უთუოდ 326 წლამდე მოხდა, კონსტანტინოპოლი ჯერ კიდევ არ არსებობდა. ის 330 წელს დაარსდა, მაგრამ გ. ნარსიძე არ არის სწორი, როცა წერს, რომ ნიკეის I საეკლესიო კრების დადგენილებით იმდროინდელი მსოფლიო სამ კათედრას გაუნაწილდაო“. ეს საკითხი ღვთისმეტყველთა მიერ კარგადაა დამუშავებული. ამის შესახებ ცნობილი კანონისტის პროფესორ ტროიცკის აზრის მოყვანამდე უნდა ითქვას შემდეგი: შუა საუკუნეებში ეკლესიისა და სახელმწიფოს შერწყმამ ბიზანტიის მაგალითზე გამოიწვია ის, რომ ბიზანტიის იმპერია ეკლესიურად პრეტენზიას აცხადებდა მთელ მსოფლიოზე. ამ დროს წარმოიშვა თეორია ე.წ. „პენტარქიის“ შესახებ, თითქოსდა მთელი მსოფლიო 5 საიმპერიო საპატრიარქოს შორის განაწილდა მსოფლიო კრებების მიერ. იმპერიაში არსებობდა 5 საპატრიარქო: რომის, კონსტანტინოპოლის, ალექსანდრიის, ანტიოქიის და იერუსალიმის. თითქოსდა ამ საპატრიარქოებს მთელი მსოფლიო გაუნაწილდათ. აი, რას უპასუხებს ამის შესახებ „პენტარქიის“ თეორიის დამცველს პროფესორი ს. ტროიცკი, აღიარებული და მართლმადიდებლურ სამყაროში სახელგანთქმული კანონისტი: – „ავტორი ცდილობს აღადგინოს შუა საუკუნეთა ბიზანტიური თეორია პენტარქიისა, რომლის მიხედვით თითქოსდა მსოფლიო კრებებმა ხუთ საპატრიარქოთა შორის გაჰყო მსოფლიო. მაგრამ როგორ შეიძლება ითქვას, რომ I-მა მსოფლიო კრებამ გაჰყო მსოფლიო 5 პატრიარქს შორის, მაშინ როცა საპატრიარქოები საერთოდ არ არსებობდა, არა მარტო I მსოფლიო კრების დროს, არამედ კიდევ დიდ ხანს მის შემდეგ, როცა კონსტანტინოპოლის ეკლესია დაქვემდებარებული იყო ჰერაკლიის მიტროპოლიტზე, ხოლო იერუსალიმისა შეადგენდა ერთ ეპარქიას კესარიის მიტროპოლიტისას, როცა ეკლესიები ყველა რომაული პროვინციისა (ისინი იყვნენ დაახლოებით 100), ბალსამონის ცნობით (II მსოფლიო კრების მეორე კანონის განმარტება, ათენ. ს. ინტ. 11. 171), ავტოკეფალურნი იყვნენ და მხოლოდ მნიშვნელოვანი ქალაქების ეკლესიებმა გააერთიანეს თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ რამდენიმე პროვინცია, რასაც სანქცია მისცა I-მა მსოფლიო კრებამ. პენტარქიის გაგება არ ჰქონია არც II მსოფლიო კრებას, რომელმაც თავისი მე-2 კანონით დაამტკიცა ავტოკეფალია ყველა დიოცეზის ეკლესიებისა, ასეთი იყო ათზე მეტი… კერძოდ, დაადასტურა თავისთავადობა ასიის, პონტოსა და თრაკიის დიოცეზური ეკლესიებისა და გაუთანაბრა ისინი ალექსანდრიისა და ანტიოქიის ეკლესიებს, ხოლო კონსტანტინოპოლის ეკლესიას მისცა მხოლოდ პატივის უპირატესობა და არა ძალაუფლება. ძველ მსოფლიო კრებათა აქტების საუკეთესო თანამედროვე მცოდნე ედუარდ შვარცი ამბობს კონსტანტინოპოლის ეკლესიის შესახებ, რომ 380 წელს ის იყო „მხოლოდ მცირე მართლმადიდებლური თემი და რომ ოქროპირი მხოლოდ „ცდილობდა“ შეექმნა თავისი კათედრისთვის რაღაც მსგავსი საეკლესიო პროვინციისა“. უცხო იყო პენტარქიის ფიქრი IV მსოფლიო კრებისთვისაც, მის კანონებში ლაპარაკია მხოლოდ სამი დიოცეზის კონსტანტინოპოლის საყდარზე დაქვემდებარების შესახებ, ხოლო აქტებში — ტერიტორიების გაყოფის შესახებ ანტიოქიასა და იერუსალიმის ეკლესიათა შორის. მხოლოდ VI მსოფლიო კრების 36-ე კანონშია საუბარი „ხუთი საყდრის“ შესახებ, თუმცა კანონი მათ არ უწოდებს საპატრიარქოებს, მაგრამ იქ სიტყვაც კი არ არის დაძრული მთელი მსოფლიოს გაყოფის შესახებ ამ საყდრებს შორის, არამედ მხოლოდ დგინდება მათი რანგი, რადგანაც 36-ე კანონში ჩამოთვლილი ყველა ეკლესია იმყოფებოდა ერთ ბერძნულ-რომაულ იმპერიაში, რომლის გარეთაც არსებობდა სხვა ავტოკეფალური ეკლესიებიც – სირო-სპარსული, ქართული, სომხური. თვით ბერძნულ-რომაულ იმპერიაშიც იმყოფებოდა კვიპროსის ავტოკეფალური ეკლესია, რომლის კონსტანტინოპოლის ეკლესიისგან დამოუკიდებლობა დაამტკიცა ამავე VI მსოფლიო კრების 39-ე კანონმა. აგრეთვე არსებობდნენ ავტოკეფალური ეკლესიები კართაგენის და I იუსტინიანისა… სინამდვილეში კონსტანტინოპოლის ეკლესიამ ისე, როგორც ყველა ავტოკეფალურმა ეკლესიამ შეიძლება ავტოკეფალია მიანიჭოს მხოლოდ თავის საკუთარ ნაწილს. ვისგან მიიღო კონსტანტინოპოლის ეკლესიამ განსაკუთრებული უფლება, მიანიჭოს ავტოკეფალია (მსოფლიოს სხვა ეკლესიებს), ავტორი არ ამბობს, რადგანაც ასეთი უფლება მას არასოდეს მიუღია. მრავალი ავტოკეფალური ეკლესია არსებობდა მაშინ, როცა თვითონ კონსტანტინოპოლის ეკლესიას არ გააჩნდა ავტოკეფალია, არამედ დამოკიდებული იყო ჰერაკლიის მიტროპოლიტზე, არავითარი საერთო კონსტანტინოპოლის პატრიარქს არ გააჩნდა კვიპროსის, კართაგენის, I იუსტინიანის, ქართულ, სირო-სპარსულ, სომხურ ეკლესიების ავტოკეფალიებთან“.
არასწორია აზრი, თითქოს ქართული ეკლესია V საუკუნემდე იერარქიულად ექვემდებარებოდა უცხოეთს, უცხოეთის საპატრიარქოებს. ჯერ კიდევ 451 წლამდე საპატრიარქოები საერთოდ არ არსებობდნენ, მით უმეტეს, IV საუკუნის დასაწყისში კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსს პატრიარქი არ ეწოდებოდა. გარდა ამისა, როგორც ზემოთ დავინახეთ, I-მა მსოფლიო კრებამ 325 წელს „მსოფლიო სამ კათედრას“ კი არ გაუნაწილა, არამედ სანქცია მისცა არსებულ ფაქტს, რომ იმპერიის დიდი ქალაქების ეპისკოპოსებს თავისი ძალაუფლება უკვე გავრცელებული ჰქონდათ რამდენიმე თავის გარშემო არსებულ პროვინციაზე. კრებამ ამ ქალაქების ეპისკოპოსებს არ ჩამოართვა ეს პროვინციები, არამედ ცნო ეს უკვე არსებული იურიდიული ფაქტი. ლაპარაკია არა მთელ მსოფლიოს განაწილებაზე, არამედ დიდი ქალაქების ირგვლივ არსებულ პროვინციებზე.
საერთოდ უნდა ითქვას, რომ როგორც I, ისე II მსოფლიო კრების დროისთვის `მსოფლიოს განაწილების~ პრობლემა არ არსებობდა. ასეთი გაგება მხოლოდ იმის შემდეგ გაჩნდა, რაც იმპერიის დედაქალაქების ეკლესიები გადაიქცნენ საპატრიარქოებად და ამ საპატრიარქოებმა იმპერიის ტერიტორია ერთმანეთს შორის გაინაწილეს, ე.ი. უფრო გვიან, განსაკუთრებით კი იუსტინიანეს ეპოქაში (VI ს.) და მის შემდეგ.
ზემოთ მოყვანილიდან გამომდინარე აზრი, რომ ქართული ეკლესია ანტიოქიის ეპისკოპოსს დაექვემდებარა იმის გამო, რომ მსოფლიოს განაწილების დროს აღმოსავლეთი ანტიოქიას შეხვდაო, ასახავს არა IV ს-ში არსებულ ვითარებას, არამედ ჩამოყალიბებულია შემდგომ საუკუნეებში, „პენტარქიის“ თეორიის ჩამოყალიბების პერიოდში, განსაკუთრებით 451 წლის მსოფლიო კრების შემდეგ.
ანტიოქიის ძლიერ ეკლესიას IV საუკუნეში ჩრდილოეთით ესაზღვრებოდა პონტოს დიოცეზის ასევე ძლიერი ეკლესია, რომელიც უშუალოდ ემიჯნებოდა საქართველოს. 381 წელს II მსოფლიო კრებამ მე-2 კანონით დაამტკიცა ყველა დიოცეზის ეკლესიების ავტოკეფალია, მათ შორის პონტოსი, და გაუთანაბრა ის ანტიოქიის ეკლესიას.
პონტოს ძლიერი ეკლესია IV საუკუნეში არ დაუშვებდა, რომ ანტიოქიას, მის თანაბარ ეკლესიას, იურისდიქცია გაევრცელებინა პონტოს უშუალოდ მოსაზღვრე, მეზობელ საქართველოზე, იმის გამო, რომ ანტიოქიასა და საქართველოს შორის სწორედ პონტოს ვრცელი დიოცეზი (მცირე აზია) იყო გადაჭიმული (პონტოს დიოცეზი ფაქტობრივად მთელ მცირე აზიას მოიცავდა). ქართული წყაროები ერთხმად მიუთითებენ, რომ ქართული ეკლესიის დაფუძნებაში მონაწილეობა მიიღო ანტიოქიის ეპისკოპოსმა. ეს ფაქტი შეიძლება აიხსნას იმით, რომ 330 წელს, კონსტანტინოპოლის დაარსებამდე, ქალაქი ანტიოქია, ფაქტობრივად იყო დედაქალაქი რომის იმპერიის აღმოსავლეთ ნაწილისა, ამიტომაც როდესაც ქალაქ რომში იმპერატორთან ჩავიდნენ წმიდა ნინოს მიერ გაგზავნილი ელჩები და სურვილი გამოთქვეს ქართული ეკლესიის დაარსებისა, იმპერატორმა ანტიოქიის ეპისკოპოსს დაავალა ამ მისიის შესრულება. საქმე ის იყო, რომ იმის შემდეგ, რაც იმპერატორმა დიოკლეტიანემ იმპერია რამდენიმე ნაწილად დაჰყო, იმპერიის აღმოსავლეთის ყოველგვარი საქმე, სამხედრო თუ სამოქალაქო, უნდა გადაჭრილიყო არა რომში, არამედ აღმოსავლეთშივე მისი საგანგებო მმართველის მიერ. აღმოსავლეთის საეკლესიო საქმეებიც ასევე აღმოსავლეთის მმართველს დაეკისრა. ამიტომაც ეპისკოპოსს, რომელიც ანტიოქიაში იჯდა, დაევალა დახმარებოდა ქართველებს საეკლესიო საქმის მოწყობაში.
„დიოკლეტიანემ (284-305) დააწესა ე.წ. „ტეტრარქია“ – „ოთხის მმართველობა“, რის საფუძველზეც რომის იმპერიას მართავდა ორი იმპერატორი და ორი კეისარი. იმპერატორი დიოკლეტიანე და კეისარი გალერიუსი განაგებდნენ იმპერიის აღმოსავლეთ ნაწილს, მაქსიმიანე და კონსტანციუს ხლორი – დასავლეთს“.
ქართული ეკლესიის საქმის გადაჭრა აღმოსავლეთში მჯდომ მთავარი ქალაქის ეპისკოპოსს დაეკისრა, IV ს-ის დასაწყისში. ამიტომაც სავსებით შესაძლებელია, იმპერატორის საგანგებო დავალებით ანტიოქიის ეპისკოპოსი საქართველოში ჩამოსულიყო IV ს-ის დასაწყისში, მაგრამ ეს სრულებით არ იძლევა უფლებას, გაკეთდეს დასკვნა, რომ ამის შემდეგ ქართული ეკლესია ანტიოქიის ეკლესიას დაექვემდებარა. ისიც უნდა ითქვას, რომ ქართული ეკლესიის დაფუძნების დროს იმპერიის დედაქალაქი კონსტანტინოპოლი რომ ყოფილიყო, ქართული ეკლესიის ორგანიზაციის საქმეში დახმარების გაწევა დაევალებოდა არა ანტიოქიის ეპისკოპოსს, არამედ დედაქალაქისას (საუბარია არა იერარქიულ დაქვემდებარებაზე, არამედ ეკლესიის ორგანიზაციაში დახმარების გაწევაზე).
მაინც რომელი ეკლესიის იურისდიქციის ქვეშ იმყოფებოდა ქართული ეკლესია IV საუკუნეში — ანტიოქიის, იერუსალიმის თუ კონსტანტინოპოლის?
ამჟამად და წინათაც, ეს საკითხი ყოველთვის სადავო იყო. მეცნიერების ერთი ნაწილი ასახელებს ანტიოქიას, მეორე კონსტანტინოპოლს, მესამე იერუსალიმს, იმის გამო, რომ არც ერთ ჩვენამდე მოღწეულ საბუთში მტკიცედ არ არის დადგენილი ეს საკითხი, უფრო მეტიც, საბუთები არ იძლევიან ამის დადგენის საშუალებას. ვფიქრობ, უნდა ვილაპარაკოთ არა საბუთების ნაკლოვანების შესახებ, არამედ საბუთების მიმართ მიდგომა უნდა შეიცვალოს.
თუ ჩვენ ამ საკითხს მივუდგებით იმ თვალსაზრისით, რომელიც ჯერ კიდევ XII საუკუნეში გამოთქვა ცნობილმა კანონისტმა ბალსამონმა, საბუთების ნაკლოვანების შესახებ აღარ ვიმსჯელებთ.
ბალსამონი წერს, რომ IV საუკუნეში რომის იმპერიაში ავტოკეფალური იყო ყველა პროვინციის ეკლესია. IV საუკუნეში იმპერია დაყოფილი იყო პროვინციებად, არსებობდა 100-ზე მეტი პროვინცია. ბალსამონის აზრით, იმ დროს 100-ზე მეტი ავტოკეფალური ეკლესია არსებობდა მხოლოდ რომის იმპერიაში, რადგანაც ყველა პროვინციის მიტროპოლია ავტოკეფალური იყო და მიტროპოლიტები ხელდასხმულნი იყვნენ თავისივე პროვინციის საეკლესიო კრების მიერ.
თ. ბალსამონი მე-2 მსოფლიო კრების მე-2 კანონის განმარტებისას რჩევას იძლევა: „მიაქციე ყურადღება, რომ ამ კანონის თანახმად, პროვინციების ყველა მიტროპოლიტი ავტოკეფალური იყო და ხელდასხმულნი იყო თავისი კრების მიერ“.
ამრიგად, ბალსამონის თანახმად, IV საუკუნეში იმპერიაში არსებული ყველა პროვინციის ეკლესია ავტოკეფალური იყო. იგივე ითქმის დიოცეზთა ეკლესიებზეც. მსხვილი ადმინისტრაციული ერთეული — დიოცეზიც თავის მხრივ პროვინციებად იყო დაყოფილი. IV საუკუნისათვის იმპერიაში 12 ადმინისტრაციული ერთეულ-დიოცეზი ყოფილა, ხოლო თითოეულ ამ დიოცეზში 16-მდე პროვინცია შედიოდა.6
ცნობილია, რომ დიოკლეტიანემ (284-305) ადმინისტრაციულ ნაწილებად დაყო იმპერია — „უზარმაზარი იმპერიის ერთპიროვნული მართვა ჭირდა, ამიტომ დიოკლეტიანემ სახელმწიფო ჯერ ორად გაყო, მეორე ნახევრის მმართველად აირჩია თავისი ახლობელი მაქსენციუსი და მას „ავგუსტუსის“ ტიტული მიანიჭა, ხოლო შემდეგ იმპერიის თითოეული ნახევარი ორად გაყო და ამ გამონაყოფ ოლქებს სათავეში ჩაუყენა ორი კეისარი. ამრიგად, იმპერია ოთხ ნაწილად გაიყო (ტეტრარქატის სისტემა). კონსტანტინე I-მა (306-337) აღადგინა იმპერიის ერთიანობა, მაგრამ შეინარჩუნა სახელმწიფოს ტერიტორიული დაყოფა 4 პროვინციად, რომელთაგან თითოეული 12 დიოცეზად იყოფოდა. კონსტანტინეს დროიდან იმპერატორის ხელისუფლების ძლიერ დასაყრდენად იქცა ქრისტიანობა“.7
ბ. ლომინაძემ აღნიშნა, რომ IV საუკუნისათვის პროვინციებში არსებული ეკლესიები ავტოკეფალურნი იყვნენ. პროვინციათა ეკლესიების (ანუ ეპარქიების) ავტოკეფალურობა იმით გამოიხატებოდა, რომ პროვინციის საეკლესიო კრება ირჩევდა და ადგენდა მეთაურ ეპისკოპოსს (მიტროპოლიტს), გარედან ჩაურევლად. იმპერიაში პროვინციათა დიდი რიცხვის გამო ავტოკეფალური ეკლესიების რიცხვიც დიდი იყო. უკვე IV საუკუნეშივე დაიწყო და V საუკუნეში, ფაქტობრივად, თითქმის დასრულდა ავტოკეფალური ეკლესიების გაერთიანება ჯერ დიოცეზების ეკლესიებში, ხოლო შემდეგ საპატრიარქოებში. ამიტომაც IV საუკუნეში არსებული 100 ავტოკეფალური ეკლესიის ნაცვლად V საუკუნის შუა წლებში იმპერიაში 6 ავტოკეფალური ეკლესიაღა დარჩა. ეს პროცესი —ავტოკეფალური ეკლესიების გაუქმება და მსხვილი საპატრიარქოების დაარსება თანდათან ხდებოდა.
„IV-V საუკუნეებში, პატრიარქატის ჩამოყალიბების პერიოდში, გაჩნდა მისწრაფება, მოესპოთ მიტროპოლიტების ავტოკეფალია და დიოცეზის მეთაურ „უპირველეს“, „უწარჩინებულეს“ მიტროპოლიტებს (მომავალ პატრიარქებს) მიეღოთ ეპარქიის „თავის“, „მიტროპოლიტის“ დადგენის უფლება. მაგრამ ვიდრე პატრიარქატის სისტემა საბოლოოდ გაიმარჯვებდა (ქალკედონის 451 წლის IV მსოფლიო კრების კან. 28) და ვიდრე ყველა მიტროპოლიის ავტოკეფალია გაუქმებული არ იყო, მსოფლიო საეკლესიო კრებები საკმაოდ იძლეოდნენ მიტროპოლიების ავტოკეფალიის შენარჩუნების გარანტიას (ნიკეის I, კან. 7; ეფესოს, კან. 8), ამიტომაც ჯერ კიდევ არ იყო ძნელი სადავოდ ქცეული ავტოკეფალია ისევ ძველი ავტოკეფალიის სასარგებლოდ გადაჭრილიყო (კვიპროსის მაგალითი 431 წელს ეფესოს კრებაზე).
მანამდე კი, მიტროპოლიების ავტოკეფალიის მოსპობამდე, როგორც აღნიშნული იყო, „ბიზანტიაში საეკლესიო პროვინციის (იგივე ეპარქიის) მეთაურს (აერთიანებდა ეპარქიაში შემავალ ეპისკოპოსებს) ეწოდებოდა „თავი“, „პირველი“, ასევე „თავის“ მნიშვნელობით იხმარებოდა „მიტროპოლიტიც“ (მიღებული იყო, რომ საეპარქიო (პროვინციის) ეკლესიის „თავად“ აუცილებლივ ის ეპისკოპოსი უნდა დაესვათ, რომელიც სამოქალაქო ადმინისტრაციის (პროვინციის) დედაქალაქში (მეტროპოლის) იჯდა, მას დედაქალაქელი — ეწოდებოდა და ამას გარდა თავისი საკუთარი განსაგებელი ჰქონდა, როგორც ერთ-ერთ ეპისკოპოსთაგანს (ანტიოქიის კრ., კან 9). ეპისკოპოსთა `თავს~ ბიზანტიაში ადგენდა თვით საეკლესიო ოლქის (ეპარქიის) ეპისკოპოსთა კრება, გარედან ჩაურევლად (მოციქულთა, კან.34; ნიკეის I, კან.6; ანტიოქიის, კან. 9; ეფესოს, კან.8).9
ამიტომ საეკლესიო მიტროპოლიები (ეპარქიები) წარმოადგენდნენ ავტოკეფალურ ეკლესიებს (ბალსამონის კომენტარი კონსტანტინოპოლის II მს. კრების მე-2 კანონის შესახებ:10 მართლაც, IV საუკუნეში სახელმწიფოს ყველა ოლქის, ანუ პროვინციის ეკლესიების ავტოკეფალურობას ადასტურებენ არა მარტო IV საუკუნეში მოწვეული კრებების კანონები (მაგ. ნიკეისა და ეფესოსი), არამედ შემდეგ საუკუნეთა კანონისტებიც (მაგ. ბალსამონი). ამიტომაც ამასთან დაკავშირებით შეიძლება დაისვას ასეთი კითხვა: თუ IV საუკუნეში იმპერიაში ყველა ოლქის ეკლესია ავტ¬ოკეფალური იყო, რატომ არ უნდა ყოფილიყო IV საუკუნეშივე დაარსებული ქართული ეკლესია ავტოკეფალური და რატომ უნდა ყოფილიყო ქართული ეკლესია დაქვემდებარებული უცხოეთის სხვა ეკლესიაზე?
ჩვენში დაბეჯითებით მიღებულია, რომ ქართული ეკლესია იერარქიულად ექვემდებარებოდა კონსტანტინოპოლის ანდა ანტიოქიის ეკლესიებს. მაგრამ ასეთი დაქვემდებარება ხომ ეწინააღმდეგებოდა მამათა კანონებს? ნუთუ მსოფლიო ეკლესია დაუშვებდა კანონების დარღვევას ქართული ეკლესიის მიმართ? კანონი კი, როგორც ითქვა, ასეთი იყო: „ეპისკოპოსთა „თავს“ ბიზანტიაში ადგენდა თვით საეკლესიო ოლქის (ეპარქიის) ეპისკოპოსთა კრება, გარედან ჩაურევლად (მოციქულთა, კან. 34, ანტიოქიის, კან. 9, ნიკეის I, კან. 6, ეფესოს, კან. 8)“11 შეუძლებელია ქართული ეკლესიის მიმართ IV საუკუნის თითქმის ყველა კრების კანონები დაერღვიათ.
IV საუკუნეში საქართველო იყო არა რომის იმპერიაში შემავალი პროვინცია, არამედ დამოუკიდებელი სახელმწიფო. საქართველო იმპერიის პროვინციაც რომ ყოფილიყო, მაშინაც კი ქართული ეკლესია ავტოკეფალური უნდა ყოფილიყო იმპერიის სხვა პროვინციათა ეკლესიების მსგავსად, მაგრამ, საქართველო როგორც ვთქვით, დამოუკიდებელი სახელმწიფო იყო. ამიტომაც, მით უმეტეს, მისი ეკლესია ავტოკეფალური უნდა ყოფილიყო. მიუღებელი და მოუთმენელი იქნებოდა IV საუკუნეში არსებული საეკლესიო კანონების დარღვევით დამოუკიდებელი სახელმწიფოს – საქართველოს ეკლესია დაქვემდებარებოდა იმპერიის რომელიმე პროვინციის ეკლესიას.
რით გამოიხატებოდა IV საუკუნეში ეკლესიის ავტოკეფალია? იმით, რომ ამ ეკლესიის მეთაურს საეკლესიო ოლქშივე (პროვინციაში) ადგენდნენ გარედან ჩაურევლად. ქართული წყაროებიც ადასტურებენ IV საუკუნეშივე ქართული ეკლესიის მეთაურების საქართველოშივე დადგენის ფაქტს, ქართველ მეფეთა და გავლენიანი წრეების მიერ ჩვენში „ისმებოდნენ“ ეკლესიის მეთაურები, გარედან ჩაურევლად. წმიდა ნინო ევედრებოდა მეფე მირიანს, რომ ეპისკოპოსად „დაესვა იაკობი“.
ქართული ეკლესიის მეორე ეპისკოპოსი იაკობი მეფე მირიანის ნებით დაჯდა ეკლესიის მეთაურად. ამ ეპისკოპოს იაკობის სიკვდილის შემდეგ ქართველთა მეფემ ეპისკოპოსად „დასვა“ ელია. „…მოკუდა ეპისკოპოსი იაკობ, და დასუა მის წილ ელია“. ელიას სიკვდილის შემდეგ აქვე, საქართველოშივე, ახალ ეპისკოპოსად „დასვეს“ სვიმონი – „…მოკუდა ელია ეპისკოპოსი, და დასუეს სვიმონ“. ასევე საქართველოშივე მღვდელი მიქაელი „დაადგინეს ეპისკოპოსად“. ეს მღვდელი საბერძნეთიდან ყოფილა ჩამოსული, მაგრამ ეპისკოპოსი კი არ ყოფილა, არამედ მღვდელი, ეპისკოპოსად ის საქართველოშივე „დაადგინეს“ – „მოიყვანა მღდელი ჭეშმარიტი საბერძნეთით, სახელით მიქაელ და დაადგინა იგი ეპისკოპოსად…“და ასე შემდეგ. ეპისკოპოსებს აქვე, საქართველოშივე, `ადგენენ~ ან `სვამენ~ შესაბამისი წრეები.
ამ დროს, ჩანს, იმ საეკლესიო კანონს ეყრდნობიან, რომლის თანახმადაც ეკლესიის მეთაურ ეპისკოპოსს ირჩევს და ადგენს საეკლესიო კრება, რომელშიც ადგილობრივი ეპისკოპოსები მონაწილეობენ ხელისუფლების ნებართვით. ანტიოქიის 344 წელს მოწვეულმა კრებამ დააკანონა უკეე არსებული წესი, რომლის თანახმადაც ეკლესიის მეთაურად ეპისკოპოსთა შორის უნდა შეერჩიათ დედაქალაქის ეპისკოპოსი (ანტიოქიის კრების კან. 9); ამ მეთაურს ანუ „თავს“ ადგენდა თვით საეკლესიო ოლქის ეპისკოპოსების კრება.
ამ კანონის თანახმად, ქართული ეკლესიის „თავი“ IV საუკუნეშივე უნდა აერჩია ქართული ეკლესიის ეპისკოპოსების კრებას, მეფის ანდა შესაბამისი ადმინისტრაციის ნებართვით და ეს „თავი“ აუცილებლად უნდა ყოფილიყო დედაქალაქის — მცხეთის ეპისკოპოსი. მართლაც, ჩვენი წყაროები სწორედ ამას მიუთითებენ, რომ მეფე ყოველთვის ქართული ეკლესიის მეთაურად `სვამს~ მცხეთის ეპისკოპოსს. ამით იმდროინდელი საეკლესიო კანონები დაცული იყო.
იმისთვის, რომ საქართველოშივე აერჩიათ ეკლესიის მეთაური და დაესვათ ის თავის საყდარზე, საჭირო იყო ეპისკოპოსთა კრების გადაწყვეტილება, ანუ საჭირო იყო, რომ საქართველოშივე იმ დროს ორი ან მეტი ეპისკოპოსი მაინც ყოფილიყო.
იყო, თუ არა საქართველოში IV საუკუნეში რამდენიმე ეპისკოპოსი? დიახ, იყო. ჩვენ გვაქვს წყარო, რომლის თანახმადაც, უკვე მირიან მეფის სიკვდილის დროისთვის (IV საუკუნის 60-იან წლებში) საქართველოში იყო რამდენიმე ეპისკოპოსი, მაგრამ აგრეთვე არსებობს XX საუკუნის მეცნიერთა ვარაუდი, რომ იმ დროს საქართველოში ერთი ეპისკოპოსი უნდა ყოფილიყო. ეს ვარაუდი არ ეფუძნება რაიმე წყაროს, ამიტომაც ჩვენ უნდა ვენდოთ იმ ძველ ქართულ წყაროს, რომელიც წერს, რომ მეფე მირიანმა სიკვდილის ჟამს „…დავედრა ეპისკოპოსთა, რათა ადიდონ დიდება მის ადგილისა“15 – წმიდა ნინოს საფლავისა.
მირიანმა თავისი უკანასკნელი ნება განუცხადა რამდენიმე ეპისკოპოსს, იმჟამად მყოფ ეპისკოპოსებს, „ეპისკოპოსთაო“ – წერია წყაროში. სწორედ ეს „ეპისკოპოსნი“ თავიანთ კრებაზე ირჩევდნენ ქართული ეკლესიის მეთაურს, ხოლო მეფე „სვამდა“ მას.
კრების ჩატარება, არჩევა და დასმა არ იყო უცხო იმდროინდელი ქართული საზოგადოებისათვის. გარკვეული წრეები თვით მეფეს ირჩევდნენ და სვამდნენ ტახტზე. მაგალითად, მეფე მირიანის ძმისწული თრდატი მეფედ „დასვეს“ ქართველმა წარჩინებულებმა – „მაშინ წარჩინებულთა ქართლისათა ზრახვა ყვეს და დასუეს მეფედ სიმამრი ვარაზ-ბაქარისი, ძე რევისი, ძმისწული მირიანისი, კაცი მოხუცებული, სახელით თრდატი…“
ასევე მეფე არჩილ I აზნაურთა კრებამ „დასვა“ მეფედ. „შეითქუნეს აზნაურნი ქართლისანი… დასუეს მეფედ არჩილ“
უნდა ვიფიქროთ, რომ რადგანაც იმდროინდელი ქართული საზოგადოებისათვის შეკრება და მეთაურის გამორჩევა უჩვეულო არ ყოფილა, ქართველი ეპისკოპოსებიც თავიანთ კრებაზე გამოირჩევდნენ ეკლესიის მეთაურს, როგორც ამას მოითხოვდა ზემოთ მითითებული მსოფლიო საეკლესიო კანონები.
ქართულ ეკლესიაში რამდენიმე ეპისკოპოსი ყოფილა არა მარტო მეფე მირიანის დროს, რასაც მიუთითებს მატიანე, არამედ მის შემდეგაც, მაგალითად, ვახტანგ გორგასალს, როცა ის სპარსეთიდან დაბრუნდა, მიეგებნენ ქართველი ეპისკოპოსები, არა საეკლესიო რეფორმის შემდეგ, არამედ რეფორმამდე – „წარმოვიდა ვახტანგ ქართლად, და მიეგება ძე მისი დაჩი და მის თანა ყოველნი სპასალარნი და მათ თანა ეპისკოპოსნი“.
ცნობილია, რომ საეკლესიო რეფორმის შემდეგ ვახტანგმა ეპისკოპოსთა რიცხვი გაადიდა, მაგრამ მატიანის ცნობა, რომ ამ რეფორმამდეც ქართულ ეკლესიაში იყო არაერთი ეპისკოპოსი, ძალზე მნიშვნელოვანია. თვით ვახტანგის სიჭაბუკის დროსაც ქართულ ეკლესიაში ორი გამორჩეული და დიდი ავტორიტეტის ეპისკოპოსი ყოფილა. მატიანე წერს: „და განმზადა მეფემან სახლი ერთი და დაჯდა საყდართა ზედა მაღალთა, ხოლო ჯუანშერ სპასპეტი და ორნივე ეპისკოპოსნი დასხდეს საყდართავე, და სხუანი ყოველნი ერისთავნი დასხდეს სელებითა…“ ვახტანგის საეკლესიო რეფორმამდეც (V საუკუნის I ნახევარში) ჩვენს ეკლესიაში მრავალი ეპისკოპოსი ყოფილა.
თუმცა, ნახსენები „ორი ეპისკოპოსის“ შესახებ სხვადასხვა აზრია გამოთქმული, მაგრამ როგორც თვით კონტექსტიდან ჩანს, ერთი ეპისკოპოსი იყო ბერძნული საეკლესიო ორიენტაციისა, ხოლო მეორე სირო-სპარსული საეკლესიო ორიენტაციისა, ამიტომაც ახლო მდგომი ქრისტიან მანიქეველთა მიმდინარეობასთან. თუ გავიხსენებთ, რომ მანიქეველიზმი წარმოადგენდა გარკვეულწილად ცეცხლთაყვანისმცემლობისა და ქრისტიანობის სინთეზს,21 მაშინ გასაგები გახდება, როგორც აღნიშნავდა პ. ინგოროყვა, რატომ უწოდებდნენ ამ ქრისტიან ეპისკოპოსს მწვალებელს „სპარსელს“.
ჯერ კიდევ ვახტანგ გორგასლის რეფორმამდე ქართულ ეკლესიაში რომ მრავალი ეპისკოპოსი იყო, ამას მიუთითებს ისიც, რომ ქართული ეკლესიის მეთაურს იმ დროს ჰქონდა ტიტული „მთავარეპისკოპოსი“, ე.ი. უფროსი, მთავარი, პირველი ეპისკოპოსი, ეს იგივეა, რაც „ეპისკოპოსთა თავი“.
„მოქცევაი ქართლისაი“ ჩვენი უძველესი მატიანე, რომელსაც VII საუკუნეს მიაწერენ, თუმცა მასში წინა საუკუნეთა ფენებიც არის, ქართული ეკლესიის ყველა მეთაურს, გარდა პირველისა, მთავარეპისკოპოსს უწოდებს. „მოქცევაი ქართლისაი“ განასხვავებს ეპისკოპოსსა და მთავარეპისკოპოსს და, ჩანს, რეალურად ასახავს ეკლესიაში არსებულ ვითარებას. მაგალითად, ის პირველ მეთაურს ქართული ეკლესიისას „ეპისკოპოსს“ უწოდებს გარკვეულ დრომდე, მისი მოღვაწეობის პირველ ხანებში, ხოლო შემდგომ მას უკვე „მთავარეპისკოპოსს“ უწოდებს. ასევე მთავარეპისკოპოსს უწოდებს მის შემდეგ ყველა ეპისკოპოსს, რომელნიც მეთაურობდნენ ქართულ ეკლესიას, V საუკუნის 70-წლებამდე (კათალიკოსობის დაწესებამდე).
„მოქცევაი ქართლისაის“ ორივე რედაქცია (ა და ბ), ქართული ეკლესიის პირველ მეთაურს, საბერძნეთიდან ჩამოსულ იოვანეს „ეპისკოპოსს“ უწოდებს – „და მოსცა მეფემან იოვანე ეპისკოპოსი და ორნი მღდელნი და ერთი დიაკონი“ (გვ. 86, ა), „ხოლო მეფემან (კონსტანტინემ) წარავლინნა ეპისკოპოსი იოვანე და ორნი მღდელნი და ერთი დიაკონი.. (გვ.86, ბ). მაგრამ იმის შემდეგ, რაც მეფე მირიანის წყალობით ქართული ეკლესია გაძლიერდა, ხალხი მასიურად გაქრისტიანდა და ქვეყანაში ეკლესიების შენება დაიწყეს, იოვანე უკვე მთავარეპიკოპოსის ხარისხშია მოხსენებული – „…აღივსო ურვითა (მეფე)…, ვიდრე არა ისწავა მთავარეპისკოპოსისგან“ (გვ. 87, ბ).
იოანეს შემდგომ მეთაურს ქართული ეკლესიისას, ასევე მთავარეპისკოპოსს უწოდებს მატიანის ორივე რედაქცია.
„დაჯდა მეფედ ბაკურ ძე რევისი, და მოკვდა იოანე ებისკოპოსი და დაჯდა იაკობ მღვდელი იგი მუნითვე მოსრული, მთავარეპისკოპოსად“ (გვ. 91, ა). „დაჯდა მეფედ ბაკურ, ძე რევისი და მოკუდა იოანეცა ეპისკოპოსი და მის წილ დაჯდა მღდელი, რომელი ენება ნინოს მთავარეპისკოპოსად“ (გვ. 91,ბ);
მოქცევაი ქართლისაი და „ქართლის ცხოვრების“ ცნობები ერთმანეთს ავსებენ. თუ „ქართლის ცხოვრების“ თანახმად, მეფე მირიანის გარდაცვალების დროს ჩვენს ეკლესიაში უკვე რამდენიმე ეპისკოპოსი იყო, „მოქცევაი ქართლისაის“ თანახმად, ამ ეპისკოპოსების მეთაურს უკვე აქვს ტიტული „მთავარეპისკოპოსისა“.
„დაჯდა მეფედ ძმაი მისი თრდატ და მთავარებისკოპოსი იყო ნერსე სომეხთა კათალიკოზისა დიაკონი იობ“ (გვ. 91, ა); „დაჯდა ძმაი მისი თრდატ, მაშინ მთავარეპისკოპოსი იყო ნერსე“ (იქვე, ბ).
ვარაზ ბაქარის დროსაც, როდესაც სპარსელებმა დაიპყრეს საქართველო, მთავარეპისკოპოსი კვლავ იობი ყოფილა — „და მთავარებისკოპოსი იყო იგივე იობ, და მაშინ მოვიდა ქრამ ხუარ ბორზარდ სპარსთა მეფისა პიტიახში ტფილისად ქალაქად — ციხედ და ქართლი მისსა ხარკსა შედგა…“ (გვ. 92, ა)
ბაკურის მეფობის დროს უკვე ელია მთავარეპისკოპოსობდა – „მეფობდა ბაკურ, ძე თრდატისი და მთავარებისკოპოსი იყო ელია“ (გვ. 92, ა,ბ), ხოლო ფარსმანის მეფობისას მთავარეპისკოპოსობდა სვიმონ — „მეფობდა ფარსმან დისწული თრდატისი და მთავარებისკოპოსი იყო სვიმონ“ (გვ. 92, ა,ბ).
არჩილის მეფობის დროს ოთხი მთავარეპისკოპოსი გარდაიცვალა — მეფობდა არჩილ და მთავარებისკოპოსი იყო იონა … მისვე არჩილის ზე ოთხნი მთავარეპისკოპოსნი გარდაიცვალნეს“ (გვ. 92, ა).
მეფე მირდატის დროს მთავარეპისკოპოსი გლონოქორი მთავარეპისკოპოსიც ყოფილა და ერისთავიც. ხოლო ვახტანგ გორგასლის დროს კათალიკოსობის დაწესებამდე მთავარეპისკოპოსობდნენ იოველი და მიქაელი.
„და მერე მეფობდა მირდატ და მთავარეპისკოპოსი იყო გლონოქორ და ესე მთავარებისკოპოსი ერისთვადცა იყო ბარაზბოდ პიტიახშისაგან ქართლს და ჰერეთს. და მისა შემდგომად მეფობდა დიდი ვახტანგ გორგასალი და მთავარებისკოპოსი იყო იოველ. მაშინ წარიყვანეს ვახტანგ სპარსთა და შემდგომად რაოდენისამე ჟამისა მოიქცა და მთავარებისკოპოსი იყო მიქაელ“ (გვ. 92-93, ა); მიქაელის შემდეგ ქართული ეკლესიის მეთაურის ტიტული იყო არა „მთავარეპისკოპოსი“, არამედ „კათალიკოსი“.
როგორც ზემოთ მოყვანილიდან ჩანს, მატიანეთა თანახმად, კათალიკოსობის დაწესებამდე IV და V საუკუნეებში ქართულ ეკლესიაში იყო მრავალი ეპისკოპოსი, ამიტომაც, უპირველეს ეპისკოპოსს ეწოდებოდა „მთავარეპისკოპოსი“. მთავარეპისკოპოსის კათედრა მცხეთაში (დედაქალაქში) იყო და არსებული წესის თანახმად, ის სამოქალაქო მთავრობის ნებით უნდა „დამჯდარიყო“ საყდარზე, ქართული ეკლესიის მეთაური უცხოეთიდან კი არ ჩამოჰყავდათ, არამედ საქართველოშივე ირჩევდნენ თანამდებობაზე და აძლევდნენ შესაბამის წოდებას, თუმცა ის ეროვნებით შეიძლება არაქართველი ანდა დაბალ ხარისხში მყოფი ჩამოსულიყო საქართველოში. მაგალითად, მიქაელი უბრალო მღვდელი იყო, როცა საბერძნეთიდან ჩამოიყვანეს. ის საქართველოშივე აკურთხეს და დასვეს მთავარეპისკოპოსის ტახტზე, ხოლო იობი დიაკვნის ხარისხში მყოფი ჩამოვიდა საქართველოში. ის ასევე საქართველოში იღებს ახალ, მაღალ ტიტულს.
შეიძლება დაისვას კითხვა: თუ ქართული ეკლესია IV საუკუნეში ისევე ავტოკეფალური იყო, როგორც იმპერიის პროვინციათა ეკლესიები, მაშინ რატომ გამოგზავნა ქართული ეკლესიის პირველი ეპისკოპოსი რომის იმპერატორმა კონსტანტინემ? „ქართლის ცხოვრებისა“ და „მოქცევაი ქართლისაის“ ცნობების თანახმად, ქართული ეკლესიის ფორმირებისას, ხალხის მონათვლისა და დამოძღვრისათვის საჭირო იყო უცხოელი სამღვდელოების დახმარება, მაგრამ შემდეგში ქართული ეკლესია, ცხადია, ისევე უნდა მოწყობილიყო, როგორც მთელ მაშინდელ რომის იმპერიაში იყო მოწყობილი სხვა ეკლესიები, კერძოდ, ყოველი პროვინციის ეკლესია ავტოკეფალური იყო და მათი მეთაური პროვინციის სამღვდელოების მიერვე ირჩეოდა. აღსანიშნავია, რომ პროვინციას, ანუ ოლქს ძველქართულად ეწოდებოდა „სამთავრო“ და დიდ სჯულის კანონში IV საუკუნის კრებების კანონების გადმოცემის დროს სიტყვა „სამთავრო“ მრავალჯერ იხმარება.
II მსოფლიო კრება, რომელიც 381 წელს იქნა მოწვეული, იმპერიის აღმოსავლეთში ასახელებს რამდენიმე ავტოკეფალურ ეკლესიას, მათ შორის ანტიოქიისას, ასიისას, პონტოსას, თრაკიისას და წერს: „თითოეულსა სამთავროსა კრებაი მის სამთავროისაი განაგებს ნიკეას განსაზღვრებულისა კანონისაებრ“. (II მსოფლიო კრების მე-2 კანონი). როგორც აღვნიშნეთ, „სამთავრო“ ძველქართულად ეწოდებოდა რომაულ „პროვინციას“ და ამ პროვინციაში არსებულ ეკლესიასაც. ამ კანონის თანახმად, თითოეული ოლქის (პროვინციის, „სამთავროს“) ეკლესია (ანუ ეპარქია) იმართება ამ ოლქის საეკლესიო კრების მიერ. II მსოფლიო კრება მეორე კანონშივე ასახელებს იმპერიის გარეთ არსებულ ეკლესიებსაც, რომელნიც მამათა მიერ დამტკიცებული ჩვეულებისამებრ უნდა იმართებოდესო. აქ იგულისხმება, პირველ რიგში, ამავე კანონში მოხსენებული ნიკეის კრების კანონები, რომელნიც ცნობდნენ და იცავდნენ არსებული საეკლესიო სამთავროების, ანუ იმპერიის გარეთ მყოფი („ბარბაროზებრთა წარმართთა შორის მყოფთა“)23 ეკლესიების ავტოკეფალიას.
სწორედ ასევე ესმოდა ეს კანონი უდიდეს კანონისტ ბალსამონსაც და ასევე წერს ცნობილი კანონისტი ს. ტროიცკი ამის შესახებ: „მეორე კანონი მეორე მსოფლიო კრებისა, სწორედ იმ კრებისა, რომელმაც განსაზღვრა სწავლა ერთიანი ეკლესიის შესახებ, საერთოდ უკრძალავს ყველა ადგილობრივ ეკლესიას, გაავრცელოს თავისი იურისდიქცია თავისი საზღვრების იქით… ისტორია მოწმობს, რომ იმ კრების დროს თავისთავადნი, ავტოკეფალურნი იყვნენ ეკლესიები, თუ რომის ყველა პროვინციაში არა (პროვინცია იყო 100-მდე), ყოველ შემთხვევაში ყველა თოთხმეტივე დიოცეზში რომის იმპერიისა… როცა ზოგიერთი დიდი ეკლესია შეეცადა დაექვემდებარებინა სხვა პატარა ადგილობრივი ეკლესიები, მაშინ მოციქულთა კანონების ერთგულებამ და ღვთის სულით განათლებულ მსოფლიო ეპისკოპოსთა კრებამ აღკვეთა ასეთი ცდები. როცა ანტიოქიის დიდი ეკლესია შეეცადა დაექვემდებარებინა კვიპროსის პატარა ეკლესია, III მსოფლიო კრებამ მერვე კანონით ასეთი ცდა დაახასიათა, როგორც „საქმე, რომელიც ეწინააღმდეგებოდა ეკლესიისა და მოციქულთა კანონებს (იგულისხმება მოციქულთა 35-ე კანონი)“.24
„ბალსამონი მეორე მსოფლიო კრების ეპოქაში ავტოკეფალურებს უწოდებს პროვინციათა ყველა მიტროპოლიტს.“
„არსებობს მრავალი მაგალითი რამდენიმე ავტოკეფალური ეკლესიის ერთ ეკლესიად გაერთიანებისა, მაგალითად, IV საუკუნის პირველ ნახევარში ყველა პროვინციათა და მიტროპოლიათა ეკლესიები (ისინი იყვნენ დაახლოებით 100-მდე,) ბალსამონის მოწმობით (ათენის სინტ. II, 173) იყვნენ ავტოკეფალურები. ამასობაში მეორე მსოფლიო კრების დროისათვის მიტროპოლიები გაერთიანდნენ დიდ ეკლესიებში — ეგზარქატებში, სახელმწიფო დიოცეზების პარალელურად, რომელნიც იყვნენ თოთხმეტი, რაც დაადასტურა კრებამ თავისი მეორე კანონით, ხოლო შემდეგ დედაქალაქის ეკლესიებმა, თავიდან რომისამ, ხოლო მისი მაგალითისამებრ კონსტანტინეპოლისამ, გააერთიანეს თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ რამდენიმე დიოცეზი, ასე რომ VI საუკუნეში ბერძენთა იმპერიაში აღმოჩნდა სულ ექვსი ავტოკეფალური ეკლესია, ასეთი გაერთიანებები ახალ დროშიც ხდებოდა. 1920 წელს გაერთიანდა სამი ავტოკეფალური ეკლესია…“26
როგორც ზემოთ მოყვანილი განმარტებიდან ჩანს, IV საუკუნის დასაწყისში რომის იმპერიაში ავტოკეფალური ეკლესიების რიცხვი 100-მდე აღწევდა, იმ მიზეზის გამო, რომ რომის ყველა პროვინციის ეკლესია ავტოკეფალური იყო. შემდგომ, ამავე საუკუნეში მიმდინარეობდა შერწყმა-შეერთება ავტოკეფალური ეკლესიებისა იმპერიაში არსებულ დიოცეზთა პარალელურად, რადგანაც იმპერიაში იყო 14 დიოცეზი, ასევე 381 წლისათვის იმპერიაში აღმოჩნდა 14 ავტოკეფალური ეკლესია. ავტოკეფალურ ეკლესიათა შერწყმა-გაერთიანების პროცესი შემდგომაც გრძელდებოდა, განსაკუთრებით V საუკუნის პირველ ნახევარში. ახლა უკვე იმპე¬რიის მთავარი ქალაქების ეკლესიები თავის გარშემო აერთიანებდნენ რამდენიმე დიოცეზის ავტოკეფალურ ეკლესიას. ასე გაერთიანდა ქალაქ რომის ეკლესიაში რამდენიმე დიოცეზი, ხოლო 451 წელს კრებამ ქალაქ კონსტანტინოპოლის ეკლესიას დაუქვემდებარა სამი დიოცეზის — ასიის, პონტოს და თრაკიის დიოცეზთა ავტოკეფალური ეკლესიები. ამიტომაც, V საუკუნის ბოლოსათვის იმპერიაში ავტოკეფალურ ეკლესიათა რიცხვი ძლიერ შემცირდა, და VI საუკუნეში, როგორც ითქვა, უკვე ექვსი ავტოკეფალური ეკლესია არსებობდა მთელ იმპერიაში.
VI საუკუნისათვის ავტოკეფალია დაკარგეს ისეთმა ძველმა ეკლესიებმაც, რომელთაგან ზოგიერთნი თვით მოციქულთა მიერ იყო დაარსებული. თვით იერუსალიმის ეკლესიამაც კი დაკარგა ავტოკეფალია და კესარია-პალესტინის ეპისკოპოსის ხელქვეით იმყოფებოდა. IV მსოფლიო კრებამ მისი ავტოკეფალია მთლიანად აღადგინა. ასევე, ს. ტროიცკის თანახმად, მოციქულთა მიერ დაარსებულმა ათენის ეკლესიამაც ავტოკეფალია დაკარგა და მხოლოდ მრავალი ასეული წლის შემდეგ აღიდგინა იგი.
რით გამოიხატება ეკლესიის ავტოკეფალია? ს. ტროიცკი კითხვას ასე უპასუხებს: „თვით ავტორიტეტული განმმარტებლები კანონებისა ავტოკეფალიის არსს ხედავენ სწორედ ხელდასხმაში, რომ მოცემული ეკლესიის ეპისკოპოსებს შეუძლიათ ხელი დაასხან, ანუ აკურთხონ თავიანთი ეკლესიის ახალი ეპისკოპოსები.
არ ექვემდებარებიან არც ერთ პატრიარქს ეკლესიები ბულგარეთისა, კვიპროსისა და იბერიისა (ე.ი. ქართული), რადგანაც მღვდელმთავრები ამ ეკლესიებისა ჩვეულებრივ იღებენ ხიროტონიას თავისივე ეპისკოპოსებისაგან“, – წერს თავის ალფაბეტურ სინტაგმაში მათეოს ბლასტარი.27
ყოველივე ზემოთ მოყვანილიდან შეიძლება დავასკვნათ, რომ 320-იან წლებში ორგანიზებული ქართული ეკლესია უსათუოდ ისევე უნდა მოწყობილიყო, როგორც იმპერიაში არსებული სხვა ეკლესიები. იმპერიაში კი ყველა პროვინციის ანუ ადმინისტრაციული ერთეულის ეკლესია ავტოკეფალური იყო. საქართველო რომის პროვინცია არ ყოფილა, ის იყო იმპერიის გარეთ არსებული სახელმწიფო. თუკი იმპერიაში ყოველ ადმინისტრაციულ ერთეულს ჰქონდა თავისი ავტოკეფალური ეკლესია, ბუნებრივია, საქართველოს სახელმწიფოს ეკლესიაც ავტოკეფალური უნდა ყოფილიყო.
ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიას საფრთხე ემუქრებოდა არა IV საუკუნეში, არამედ V და VI საუკუნეებში, რადგანაც ჯერ კიდევ IV საუკუნეში დაწყებული პროვინციების ეკლესიების ავტოკეფალიის გაუქმება V საუკუნეში თითქმის დასრულდა, ხოლო VI საუკუნეში უკვე დაკანონებული იყო. როგორც ვთქვით, იმპერია დაყოფილი იყო 12-14 დიოცეზად, ძალზე მსხვილ ადმინისტრაციულ ერთეულებად, ერთ დიოცეზში შედიოდა 16-მდე პროვინცია. II მსოფლიო კრების დროისთვის, პროვინციათა ეკლესიების შეერთების შემდეგ, იმპერიაში მხოლოდ დიოცეზთა ეკლესიები იყვნენ ავტოკეფალურნი. საქართველოს ეკლესია არ შეიძლებოდა რომელიმე დიოცეზის ეკლესიას შეეერთებინა, რადგანაც საქართველო იყო თავისთავადი და დამოუკიდებელი სახელმწიფო, ამიტომაც პროვინციათა ეკლესიების შერწყმა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიაზე არავითარ გავლენას არ მოახდენდა. V საუკუნის შუა წლებისათვის კი სავსებით შესაძლებელი იყო, იმპერიის რომელიმე დედაქალაქს პრეტენზია განეცხადებინა ქართულ ეკლესიაზე. საქმე ის იყო, რომ უკვე V საუკუნისათვის იმპერიის მთავარი ქალაქების ეკლესიებმა შეიერთეს თავიანთ გარშემო მყოფი დიოცეზები. ამ დროს დიდი ქალაქების (რომის, ანტიოქიის, კონსტანტინოპოლის. ალექსანდრიის, იერუსალიმის) ხელქვეით აღმოჩნდა მთელი იმპერია, მათ მოიპოვეს აგრეთვე გავლენა იმპერიის გარეთ არსებულ ტერიტორიებზე. მაგალითად, პონტოს დიოცეზი თავისი მისიონერული მოღვაწეობის წყალობით გავლენას ავრცელებდა იმპერიის გარეთ მცხოვრებ ხალხებზე, ახლადმოქცეულ ქრისტიანებზე. პონტოს დიოცეზი 451 წლის მსოფლიო კრებამ დაუქვემდებარა კონსტანტინოპოლს, ამიტომაც პონტოს დიოცეზის გავლენის ქვეშ მყოფი იმპერიის გარეთა ქრისტიანებიც კონსტანტინოპოლს დაექვემდებარნენ. ასევე ანტიოქიაც თავისი მისიონერული მოღვაწეობის გამო გავლენას ძველთაგანვე ავრცელებდა ახლადმოქცეულ ბარბაროსებზე (იმპერიაში ან იმპერიის გარეთ მცხოვრებ არაბერძნულ ხალხებზე): სწორედ V საუკუნიდან გაჩნდა მისწრაფება იმპერიის დედაქალაქისა და სხვა საპატრიარქოებისა, რომ თავიანთ იურისდიქციაში მოექციათ სხვა ეკლესიები. ამიტომაც, ქართული ეკლესია შეიძლებოდა ავტოკეფალური ყოფილიყო IV საუკუნეში, ხოლო V საუკუნეში მისი ავტოკეფალია სადავოდ გაეხადათ, ეცადათ მოესპოთ ქართული ეკლესიის დამოუკიდებლობა.
ჩვენ უნდა ვიფიქროთ, რომ IV საუკუნეში ქართული ეკლესია ისევე დამოუკიდებელი იყო, როგორც იმპერიაში არსებული პროვინციებისა და დიოცეზების ეკლესიები.
შეიძლება დაისვას კითხვა, თუ IV საუკუნეში არსებობდა ავტოკეფალურ ეკლესიათა დიდი რაოდენობა, რატომ გამოიწვია წინააღმდეგობა მეფე პაპის მიერ სომხური ეკლესიის ავტოკეფალიის გამოცხადებამ 370-იან წლებში?
ცნობილია, რომ კანონიკური სამართლის კორიფემ ბასილი დიდმა გააპროტესტა და ანათემას გადასცა სომხური ეკლესიის ეს მოქმედება.
საქმე ის იყო, რომ ამ დროისათვის უკვე პროვინციათა ეკლესიები გაერთიანებული იყო დიოცეზებში. ბასილი დიდი იყო პონტოს დიოცეზის ეგზარქოსი. სომეხთა ის ნაწილი, რომელმაც ავტოკეფალია გამოაცხადა, ადმინისტრაციულად პონტოს დიოცეზში შედიოდა, ე.ი. ადმინისტრაციულად იყო არა დამოუკიდებელი სახელმწიფო, არამედ შედიოდა რომის იმპერიაში, კერძოდ კი, პონტოს დიოცეზში. მთელ პონტოს დიოცეზზე კი თავის იურისდიქციას ახორციელებდა ამ დიოცეზის ეკლესია და მისი ეგზარქოსი ბასილი დიდი. ამიტომაც იყო ის წინააღმდეგი, მის დიოცეზში მცხოვრებ ხალხს მიეღო ავტოკეფალია. ეს მას მიაჩნდა დიოცეზის საეკლესიო განხეთქილებად. ჯერ კიდევ ნიკეის I მსოფლიო კრების (325 წ.) მე-9 კანონის თანახმად, შეიზღუდა ავტოკეფალურ ეკლესიათა უფლებები საოლქო მიტროპოლიტის სასარგებლოდ, „თითოეული სამთავროს ეპისკოპოსები უნდა ემორჩილებოდნენ დედაქალაქის ეპისკოპოსს (მიტროპოლიტს)“. ამ კანონის თანახმადაც, პონტოს დიოცეზის ყველა ეპისკოპოსი დიოცეზის ეგზარქოს ბასილი დიდს უნდა დაქვემდებარებოდა და ავტოკეფალია, დამოუკიდებლობა არ უნდა გამოეცხადებინა. ეს სომეხ ეპისკოპოსებსაც შეეხება, რომელთაც მეფე პაპის დროს სომეხთა ეკლესიის ავტოკეფალია გამოაცხადეს.
ეს კანონი (I მსოფლიო კრების კან. 9) საქართველოს სახელმწიფოს დედაქალაქის, მცხეთის ეპისკოპოსს უქვემდებარებდა ამ სახელმწიფოს ყველა ქრისტიანს.
დედაქალაქის ეპისკოპოსს შეეხება აგრეთვე სარდიკიის მე-6 კანონი, რომელიც ამბობს: „თუ არჩეულ უნდა იქნას დედაქალაქის ეპისკოპოსი (მიტროპოლიტი), საჭიროა მახლობელი ეპისკოპოსების მოწვევა“. ჩვენი ეკლესიის მიმართ ეს იმას ნიშნავს, რომ მცხეთის არქიეპისკოპოსის კურთხევის დროს საჭირო იყო მახლობელი ეკლესიების ეპისკოპოსების მოწვევა ან მათი თანხმობა. ჩვენთვის მეზობელი ეკლესიები იყვნენ ანტიოქია, სომხეთი, პონტო, კონსტანტინოპოლი. ჩანს, მათაც ეკითხებოდნენ, ამ კანონის თანახმად, ახალი ეპისკოპოსის კურთხევის თანხმობას.
დედაქალაქის ეპისკოპოსს შეეხება, აგრეთვე, ქალკედონის კრების მე-12 კანონი, „რამდენი ქალაქიც სამეფო საბუთებით დედაქალაქის პატივითაა დამტკიცებული, ჰქონდეთ მათ ეს პატივი“. ეს, პირველ რიგში, შეეხებოდა იმპერიის აღმოსავლეთ ნაწილის მთავარ ქალაქებს, მაგრამ, ცხადია, განზოგადდებოდა საქართველოს დედაქალაქის, მცხეთის არქიეპისკოპოსზეც. ამ კანონით მიიჩნევა, რომ დედაქალაქის ეპისკოპოსი არის მიტროპოლიტი, ავტოკეფალური ეკლესიის მეთაური. ამიტომაც დამოუკიდებელია საქართველოს სახელმწიფოს დედაქალაქის მეთაურიც, რომელსაც მართლაც ჰქონდა „მთავარეპისკოპოსის“ მაღალი ტიტული. ს. ტროიცკი წერს, რომ მთავარეპისკოპოსის ტიტული, როგორც წესი, ჰქონდა ავტოკეფალური ეკლესიის მეთაურს. „IV-VIII საუკუნეებში ტიტული არქიეპისკოპოსისა ნიშნავდა იერარქს, რომელსაც ჰქონდა უფრო მეტი ძალაუფლება, ვიდრე მიტროპოლიტის ძალაუფლება იყო და, როგორც წესი, მიეკუთვნებოდა ავტოკეფალური ეკლესიის მეთაურს“.
როგორც აღვნიშნეთ, „მოქცევაი ქართლისაის“ თანახმად, უკვე IV საუკუნის I ნახევრიდანვე ქართული ეკლესიის მეთაურს `მთავარეპისკოპოსის~ ტიტული ჰქონდა, ის ავტოკეფალურ ეკლესიას ედგა სათავეში.
იხილეთ წიგნი:
• საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია