VI საუკუნე განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა ქართული ეკლესიის ისტორიაში, რადგანაც ამ საუკუნეში გაუქმდა ქართული სახელმწიფო, რამაც იმდენად უარყოფითი გავლენა იქონია ქართულ ეროვნულ ინსტიტუტებზე და საზოგადოებაზე საერთოდ, რომ მისი შედეგების აღმოფხვრას დასჭირდა საუკუნეები. საერო და სასულიერო ხელისუფლების უმთავრესი მიზანი VI-IX საუკუნეებში იყო ქართული სახელმწიფოებრიობის აღდგენა-რესტავრაცია იმ სახით, როგორიც იყო გაუქმებამდე. ადრინდელი საქართველო გაიდეალებული იყო. იგულისხმებოდა, რომ სახელმწიფოებრიობა შესუსტდა და დაეცა ვახტანგ გორგასლის მემკვიდრეთა ხანაში, ხოლო გორგასლის სახელმწიფო თავისი პოლიტიკური სიძლიერით, კულტურით სანატრელი და სამაგალითო იყო შემდგომი თაობებისათვის. ქართული საზოგადოებრივი წრეების თვალსაზრისით, ქართული სახელმწიფო გაუქმების დროს იყო ერთიანი, მის შემადგენლობაში შედიოდა როგორც აღმოსავლეთი, ასევე დასავლეთი საქართველო. სწორედ ამ მთლიანობის აღდგენა და გაერთიანებული სამეფოს რესტავრაცია იყო მიზანი პოლიტიკური წრეებისა, ასევე ეკლესიისა. ამიტომ მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფოებრიობა VI ს-ის ბოლოსვე აღდგა და შემდგომ კი შეიქმნა რამდენიმე ქართული სახელმწიფო _ ტაო-კლარჯეთის, აფხაზეთის, კახეთ-ჰერეთის სამეფოები, ამ დროსაც კი ქართველთა უმთავრესი მიზანი იყო შექმნილიყო ერთიანი სახელმწიფო, აღდგენილიყო “ქართლის სამეფო”, ანუ გორგასლის დროინდელი აღმოსავლეთ-დასავლეთ საქართველოს გამაერთიანებელი სახელმწიფო. ვახტანგ გორგასლის პიროვნება განსაკუთრებით განადიდეს. ეკლესიის მამები ამხნევებდნენ ქართველ ერს _ ისინი წინასწარმეტყველებდნენ, რომ აღდგებოდა ერთიანი ქართული სახელმწიფო, რომ ქართული ენა კვლავ დაიჭერდა თავის კუთვნილ ადგილს.
ჩვენ განვიხილავთ, ჩვენი შეხედულებისამებრ, VI საუკუნის ორ წინასწარმეტყველებას, ერთი ეხება ქართული სახელმწიფოს აღდგენას, მეორე კი ქართული ენის აღდგენას კუთვნილ უფლებებში. პირველი წინასწარმეტყველება გადმოცემულია აბიბოს ნეკრესელის ცხოვრებაში, მეორე კი ერთ მცირე თხზულებაში, რომელსაც განუზომელი მნიშვნელობა აქვს ქართული კულტურისათვის, ეს არის _ “ქებაჲ და დიდებაჲ ქართულისა ენისაჲ”. აბიბოს ნეკრესელის ცხოვრებას განსაკუთრებული ყურადღება მიაქცია ივანე ჯავახიშვილმა. ის წერს: “…აბიბოს ნეკრესელის წამების თავდაპირველი წიგნი უნდა ან VI ს-ის დამლევის, ანდა VII ს-ის დამდეგის, თუ პირველი ნახევრის ძეგლად ვიგულისხმოთ”.
“არსენ კათალიკოსს ხაზგასმით აღნიშნული აქვს, რომ აბიბოს ნეკრესელის მარტვილობის პირვანდელ ტექსტში გაცილებით მეტი ცნობები ჰქონია, ვიდრე მას მოუყვანია თავის განახლებულ ცხორებაში: “ამას რა გითხრობ თქუენ ნეტარისა ეპისკოპოზისა აბიბოსსა… ანუ ვითარ დედაკაცსა მას უწინასწარმეტყველა შემდეგ მისსა მოსვლა ბერძენთა და დაპყრობა ქუეყანისა ამის ჩუენისა, რომელიცა-იგი იქმნა მსწრაფლ მისვე დედაკაცსა ზედა, მოვიდეს ბერძენნი და განასხნეს უსჯულონი იგი სპარსნი და დაიპყრეს ქუეყანა ესე ჩუენი და იყო ყოველი ივერია ერთ სამეფოდვე და დაიპყრეს ქუეყანაO ესე ჩვენი მიერითგან მეფეთა ჩუენთა და იქმნეს მპყრობელ სრულიად საქართველოსა და დაიპყრეს მათ მტკიცედ და სხუანიცა მრავალნი, ვითარცა წერილ არს წიგნსა მას წამებისა მისისა”-ო.
ერის უბედურების ჟამს, როცა მან VI საუკუნეში დაკარგა სახელმწიფოებრიობა, ქართული ეკლესიის მამები მთელ ერს აიმედებდნენ, რომ ქვეყნის დაპყრობა დიდხანს არ გაგრძელდებოდა.
არსენი კათალიკოსი, რომელიც სარგებლობდა VI საუკუნის დამლევის, ანდა VII საუკუნის დამდეგის წყაროთი, თავის “აბიბოს ნეკრესელის ცხოვრებაში” წერს: წმიდა აბიბოსმა სპარსთა მიერ ქვეყნის დაპყრობის დროს იწინასწარმეტყველა, რომ მალე საქართველოს ბერძნები გაათავისუფლებდნენ სპარსთა ბატონობისგან და სპარსთა ბატონობა დიდხანს არ გასტანდა. ეს წინასწარმეტყველება მართლაც ამხდარა VI საუკუნის ბოლოს. ივ. ჯავახიშვილი წერს: “…აბიბოს ნეკრესელის წინასწარმეტყველება და მისი ახდომა VI საუკუნის დამლევის აღმ. საქართველოს პოლიტიკური ისტორიის სრულიად კონკრეტულ შემთხვევას ჰგულისხმობს…” მეცნიერი ამ წინასწარმეტყველებას უწოდებს “ამხდარ პოლიტიკურ წინასწარმეტყველებას”. სპარსელებს VI საუკუნეში დამორჩილებული ჰქონდათ არა მარტო აღმოსავლეთი საქართველო, არამედ დასავლეთ საქართველოს მნიშვნელოვანი ნაწილიც. მათ ხელში თითქმის მუდამ იყო შორაპნისა და სკანდას ციხეები, გარდა ამისა, ისინი ძალზე ხშირად ზღვისპირეთის ისეთ გამაგრებულ ციხეს უტევდნენ, როგორიც პეტრას ციხე იყო, ამიტომაც აბიბოს ნეკრესელის წინასწარმეტყველება ქვეყნის გათავისუფლების შესახებ თანაბრად ეხებოდა ქვეყნის ორივე ნაწილს. მართლაც, არსენი კათალიკოსი წერს, რომ თავდაპირველ წყაროში მრავლად ყოფილა ცნობები “ივერიის”, ანუ “საქართველოს” პოლიტიკური მდგომარეობის შესახებ VI სის ბოლოსა და VII ს-ის დამდეგისა. ის თავის წყაროზე დაყრდნობით წერს: “…იყო ყოველი ივერია ერთ სამეფოდვე და დაიპყრეს ქუეყანა ესე ჩუენი მიერითგან მეფეთა ჩუენთა და იქმნეს მპყრობელ სრულიად საქართველოსა და დაიპყრეს მათ მტკიცედ და სხუანიცა მრავალნი, ვითარცა წერილ არს წიგნსა მას წამებისა მისისა”-ო.
ს. ყუბანეიშვილის მიერ გამოცემულ “ცხოვრებაში” წერია: “…ვითარ დედაკაცსა უწინასწარმეტყუელა შემდგომად მისა მოსლვაO ბერძენთაO და დაპყრობაO ქუეყანისა ამის ჩუენისაჲ, რომელიცა იგი იქმნა მსწრაფლ მისვე დედაკაცისა ზე. მოვიდეს ბერძენნი და განასხნეს უსჯულონი იგი სპარსნი და დაიპყრეს ქვეყანაO ესე ჩუენი, მიერითგან ერისთავნი იქმნნეს მპყრობელად ქართლისა”.
ს. კაკაბაძე და ივ. ჯავახიშვილი წერდნენ, რომ ამ ძეგლში ნახმარია შერეული ტერმინოლოგია. ეს, ივ. ჯავახიშვილის აზრით, იმით არის გამოწვეული, რომ “…მწერალს თავის ნაშრომში თავის უძველესი წყაროს მოთხრობა, როგორც ჩანს, თითქმის ისევე, რანაირადაც იგი თავდაპირველ ავტორს დაუწერია, ნაწყვეტ-ნაწყვეტად მოუყვანია…” ამით უნდა იყოს გამოწვეული ის, რომ ამ ძეგლში ნახმარია სინონიმური პოლიტიკური ტერმინები _ “ყოველი ივერია” და “სრულიად საქართველო” ერთი და იმავე მნიშვნელობით. ჩანს, უძველეს წყაროში ეწერა “ყოველი ქართლი”, ხოლო გადამკეთებელმა ამ ძველი ტერმინის გვერდით ადვილად გაგების მიზნით დაწერა “სრულიად საქართველო” _ “…იყო ყოველი ივერია ერთ სამეფოდვე და დაი პყრეს ქუეყანა ესე ჩუენი მიერითგან მეფეთა ჩუენთა და იქმნეს მპყრობელ სრულიად საქართველოსა…”
აქედანაც ჩანს ძველი ავტორების თვალსაზრისი, რომ ივერია ანუ ქართლი ეწოდებოდა არა მარტო აღმოსავლეთ საქართველოს, არამედ “სრულიად საქართველოს” დასავლეთ საქართველოს ჩათვლით. მართლაც, VI საუკუნის დასასრულსა და VII საუკუნეში სპარსელთაგან გათავისუფლების შემდგომ ქართველთა მეფეერისთავები თავიანთ ძალაუფლებას ახორციელებდნენ არა მარტო აღმოსავლეთ საქართველოზე, არამედ დასავლეთ საქართველოზეც. ატენის სიონის წარწერებში ისინი მეგრელთა ერისთავთა უფლებითაც არიან მოხსენიებულნი. დასავლეთ საქართველოზე ქართველ მეფე-ერისთავთა უფლებას აგრეთვე აღიარებს “ქართლის ცხოვრება” და ზოგიერთი სომხური წყარო, სადაც კირიონს პირდაპირ ეწოდება გუგარელთა, ქართველთა და მეგრელთა კათალიკოსი.
VI საუკუნის ბოლოს, რესტავრირებულ საქართველოს სახელმწიფოში რომ არ შესულიყო დასავლეთი საქართველო, ქართული ეკლესია თავის იურისდიქციას ვერ განახორციელებდა სამეგრელოზე და სომხური თანადროული წყაროები კირიონს არ უწოდებდნენ მეგრელთა არქიეპისკოპოსს, შემდგომ კი ქართლის მეფეერისთავებს _ მეგრელთა ერისთავთა უფალს.
აბიბოს ნეკრესელის წინასწარმეტყველების აღსრულება იმით გამოიხატა, რომ “ყოველი ივერია”, ანუ “სრულიად საქართველო” აღდგა და მას მართავდნენ ქართველი ერისთავ-მეფეები. აღდგენა, ანუ რესტავრაცია შესაძლებელია წარსულში უკვე არსებულისა, აბიბოს ნეკრესელი წინასწარმეტყველებდა V საუკუნესა და VI ს-ის დასაწყისში არსებული გორგასლის ერთიანი “ყოველი ივერიის”, ანუ “სრულიად საქართველოს” აღდგენას, რაც აღსრულდა VI საუკუნის ბოლოსვე.
VI საუკუნის ბოლოს აღდგენილ სრულიად საქართველოს სახელმწიფოს დიდხანს არ უარსებია, მას VII საუკუნის დასაწყისში ბიზანტიის კეისარმა ჰერაკლემ ჩამოაშორა მნიშვნელოვანი ტერიტორიები შავიზღვისპირეთში და დასავლეთ საქართველოს ამ ჩამორთმეულ მიწებზე განახორციელა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქცია, ხოლო ყოველი ივერიის დარჩენილი ტერიტორია არაბებმა დაიპყრეს.
ასეთია წმიდა აბიბოს ნეკრესელის წინასწარმეტყველება სახელმწიფოს აღდგენის შესახებ. განსაკუთრებით საინტერესოა წინასწარმეტყველება ქართული ენის თავის კუთვნილ უფლებებში აღდგენის შესახებ. VIII-IX საუკუნეებამდე (აფხაზეთის, ტაო-კლარჯეთის, კახეთ-ჰერეთის სამეფოების შექმნამდე) VI-VII საუკუნეებში ქართული ენა ფაქტობრივად აღარ იყო სახელმწიფო ენა, გარდა ამისა, შეზღუდულა ქართული ენის უფლებები ეკლესიაშიც კი. ამის შესახებ განსაკუთრებით საინტერესოა ცნობა, რომელიც დაცულია წმიდა რაჟდენის წამებაში _ “…აღდგეს სპარსნი ქრისტიანეთა ზედა და აღიძრნეს ურიცხჳთა მKედრებითა, რამეთუ დიდი იყო მაშინ ბრძოლაჲ და დაუცხრომელი მტერობაOქრისტიანეთა ზედა და უფროჲსად ბერძენთა მიმართ, ხოლო ჩუენ ქართველთა მომართ ამისათჳს, რამეთუ ეძჳნებოდა ჩუენი ბერძენთა მიმართ სიყუარული და ერთობაჲ. და ესე იყო ნებაჲ მათი, რათაჲ ჩუენცა მათ თანა მტერ ვექმნეთ ბერძენთა”.
“წმიდა რაჟდენის წამების” ეს ცნობა არის პირდაპირი მითითება იმისა, თუ ქრისტიანთაგან ვის დევნიდნენ სპარსელები. ამ ცნობაში, რომელიც ეთანხმება არსენი საფარელის ცნობებს, ნათქვამია, რომ სპარსელები საერთოდ არ უყურებდნენ ქრისტიანებს კარგი თვალით, მაგრამ დევნიდნენ არა ყველა ქრისტიანს, არამედ ბერძნებსა და ქართველებს. ბერძნებს დევნიდნენ იმის გამო, რომ ბერძნული ქრისტიანობა იყო რომ-საბერძნეთის იმპერიის სახელმწიფო სარწმუნოება, ხოლო რომსაბერძნეთის იმპერია და სპარსეთი ერთმანეთთან მებრძოლი სახელმწიფოები იყვნენ. მოსე ხორენელს აღწერილი აქვს, თუ როგორ დევნიდნენ სპარსელები ყოველივე ბერძნულს განსაკუთრებული სისასტიკით, კერძოდ, წვავდნენ ბერძნულ წიგნებს, არავის აძლევდნენ ბერძნულის შესწავლის ნებას და, რაც გასაოცარია, ბერძნულად ლაპარაკის უფლებაც კი აღარავის ჰქონდა, აიკრძალა ბერძნული ენიდან თარგმნა.
“წმიდა რაჟდენის წამებაში” ჩანს, რომ სპარსელები დევნიდნენ არა მარტო ბერძნებს, არამედ ქართველებსაც. ამ წამების ავტორი წერს, რომ ჩვენ, ქართველებს, იმიტომ გვდევნიან, რომ ჩვენ გვაქვს ბერძენთა მიმართ სიყვარული, რაც თურმე “ეძჳნებოდა”, ანუ ძალზე აღიზიანებდა სპარსეთს. ფრიად საყურადღებოა, რომ ეს ორი წყარო ერთმანეთს ეთანხმება იმ საკითხში, თუ რა ურთიერთობას მოითხოვდნენ სპარსელები ბერძნების მიმართ დამონებული ხალხებისგან, კერძოდ, “…აღარ ჰქონოდათ ბერძნებთან მეგობრული ურთიერთობა… …ეძჳნებოდა ჩუენი ბერძენთა მიმართ სიყუარული და ერთობა”.
სპარსელებს ამძვინვარებს ქართველთა “სიყვარული და ერთობა” ბერძენთა მიმართ, ასევე “მეგობრული ურთიერთობა”. თუ ამ ორი წყაროს მონაცემს შევადარებთ მესამე დაუდგენელი თარიღის წყაროს _ “ქებაჲ და დიდებაჲ ქართულისა ენისაჲს”, დავინახავთ, რომ სამივეში თითქმის ერთი და იმავე სიტყვებით ბერძნებთან მეგობრობა-სიყვარულსა და ერთობაზეა საუბარი. “ქებაჲში” ნათქვამია _ “მეგობრობაჲ ამისთჳს თქუა”, “…ნინო… და ჰელენე… ესე არიან ორნი დანი, ვითარცა მარიამ და მართა”.
როგორც ორ დას აქვს ერთმანეთის მიმართ სიყვარული და ერთობა, ასევე აქვთ ბერძნებსა და ქართველებს “ქებაჲს” ავტორის თანახმად. ის თითქოს იმეორებს “რაჟდენის წამების” ავტორის აზრს ქართველებისა და ბერძნების სიყვარულისა და ერთობის შესახებ. “ქებაჲში” პირდაპირ არის ნათქვამი ამ ორი ერის მეგობრობის შესახებ, რაც მოსე ხორენელის თანახმად, აშინებდა სპარსეთის ხელისუფლებას. “ქებაჲ და დიდებაჲ ქართულისა ენისაჲ” არის წინასწარმეტყველება ქართული ენის თავის უფლებებში აღდგენის შესახებ. აქ ნაწინასწარმეტყველებია, რომ დამდაბლებული და დაწუნებული ქართული ენა აღდგება. აქვე დასახელებულია თარიღი, თუმცა არაპირდაპირ _ სხვადასხვა ხელნაწერში სხვადასხვა _ 94 წელი, 104, 92. შეიძლება ამ წინასწარმეტყველებასაც ვუწოდოთ ამხდარი წინასწარმეტყველება, რადგანაც ტაო-კლარჯეთის, აფხაზეთისა და კახეთ-ჰერეთის სამეფოების წარმოქმნის შემდეგ ქართული ენა ძველებურადვე სახელმწიფო ენად იქცა. ეს იყო სრულიად შეუზღუდველი, აყვავებული, ამიერიდან ძლევამოსილი ენა მეფეთა და კათალიკოსთა, მწიგნობრობისა და წირვა-ლოცვის ენა, მოსილი მზრუნველობითა და სიყვარულით. საქართველოს ერთიანი სამეფოს შექმნის შემდგომაც ქართული ენა ერთადერთი სახელმწიფო და კულტურის ენაა. ვერც ტაო-კლარჯეთის, აფხაზეთის, კახეთ-ჰერეთის სამეფოების არსებობისას და ვერც შემდგომ ქართულ ენას ვერავინ უწოდებდა _ “დაფარულს”, “დამარხულს”, ქართული ენა სრულიადაც არ იყო ამ ეპოქაში დაფარული, არასაზოგადოებრივი, მხოლოდ ოჯახებსა და შინაურობაში სახმარი ენა. მით უმეტეს, მას ვერავინ უწოდებდა _ “მძინარეს… მდაბალსა და დაწუნებულს… მკუდარს” _ როგორც უწოდებს “ქებაჲს” ავტორი. ამიტომაც, უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს თხზულება დაწერილია იმ დროს, როცა ქართული და ბერძნული ენები ერთნაირად იდევნებოდა საქართველოში. ავტორი ამხნევებს ხალხს, რომ ასეთი დევნა ქართული ენისა დიდხანს არ გაგრძელდება და დაახლოებით ერთ საუკუნეში მდგომარეობა მოწესრიგდებაო. წინასწარმეტყველება მართლაც აღსრულდა: ჯერ VI ს-ის დასასრულს ქართულმა ენამ მცირე ხნით აღიდგინა თავისი უფლებები, შემდგომ კი VII ს-ში ნაწილობრივ და VIII ს-დან ის სრულ უფლებებშია. არაბები, მართალია, ქართველ ქრისტიანებს დევნიდნენ, მაგრამ მათ მიერ ქართული ენის დევნა ცნობილი არ არის.
ბერძნულ და ქართულ ენებს დევნიდნენ სპარსელები VI ს-სა და VII ს-ის დასაწყისში. სპარსელებს არ შეეძლოთ ქართული ენის დევნა V ს-ში, რადგანაც მაშინ ქართველ ერს ეროვნული სახელმწიფო ჰქონდა, ხოლო VII ს-ის დასაწყისში სპარსეთის სახელმწიფო განადგურდა, ის 629 წელს ჰერაკლე კეისარმა დაამარცხა, ხოლო ამავე საუკუნის 40-იან წლებში არაბებმა საბოლოოდ გაანადგურეს.
თუ როგორ აიძულებდნენ სპარსელები VI ს-ში ქართველებს არ შეესწავლათ ბერძნული ენა და არ გადმოეღოთ თხზულებები ამ ენიდან, არამედ კავშირურთიერთობა ჰქონოდათ სომხურთან და ასურულთან, წერს კ. კეკელიძე: “…ისინი მათ ნებას არ აძლევდნენ ბერძნული ენა შეესწავლათ და ამ ენიდან თხზულებები გადმოეღოთ თავიანთ ენაზე. თავისთავად ცხადია, რომ ამასვე მოითხოვდნენ ისინი ქართველებისგანაც. ასეთ პირობებში მაშინდელ იბერიაში კიდევაც რომ ძლიერი ყოფილიყო ბერძნული საეკლესიო-ლიტერატურული ორიენტაცია, ის ხორცს ვერ შეისხამდა, ამიტომ ქართველები იძულებულნი იქნებოდნენ ლიტერატურული კავშირი და ურთიერთობა დაეჭირათ უმთავრესად მეზობელ სომხებთან და აღმოსავლეთის ქრისტიანებთან, კერძოდ ასურელებთან”.
V ს-ში ქართულ ეკლესიაში წირვა-ლოცვისა და მსახურების ენები იქნებოდა ქართული და ბერძნული, რაც ბუნებრივია, სხვა ეროვნულ ეკლესიებშიც ასე იყო. გარდა ამისა, კათალიკოსებიც კი VI ს-ის დასაწყისში საბერძნეთიდან ყოფილან ჩამოსულნი. VI ს-ის დასაწყისიდან საქართველოს დაპყრობის შემდეგ სპარსელები ეკლესიებში ბერძნული ენის ხმარებას აკრძალავდნენ (სხვაგანაც ასე მოიქცნენ) და ბერძნულის მაგიერ საეკლესიო მსახურებისათვის ქართულ ენასთან ერთად სომხურს ან სირიულს დანერგავდნენ, რადგანაც სომხურ ეკლესიას განსაკუთრებულ უპირატესობას ანიჭებდნენ და ბერძნულს უპირისპირებდნენ. VI სში ქართული ენა მართლაც დაფარული (დამარხული) ენა გახდა პოლიტიკური მდგომარეობის გამო, მტერი ქალკედონიტობას კრძალავდა. ქართული ენა ქალკედონიტობის ელემენტად აღიქვეს. როგორც წერს “ქებაჲს” ავტორი, იმ დროს ბერძნული ენა და ეკლესია ქართულის მეგობრად არის მიღებული, მაგრამ აკრძალულია, ქართული ენა კი ნამდვილად იყო დამდაბლებული და დაწუნებული. ამ დრომდე, თითქმის ათასი წლის მანძილზე კი ის სახელმწიფო ენა იყო _ ფარნავაზიდან გორგასლის ჩათვლით. “ქებაჲში” ბერძნული და ქართული ენებისა და ეკლესიების შესახებ ნათქვამია _ “და ახალმან ნინო მოაქცია (ქართული ეკლესია) და ჰელენე დედოფალმან (ბერძნული ეკლესია), ესე არიან ორნი დანი, ვითარცა მარიამ და მართა. და მეგობრობაO ამისთჳს თქუა…”
მარიამი და მართა ერთად იმყოფებოდნენ მწუხარების დროს, როცა მათი ძმა ლაზარე გარდაიცვალა, ასევე მარიამი და მართა ერთად იყვნენ იმ დიდი სიხარულის დროს, როცა უფალმა იესო ქრისტემ მათი ძმა, ოთხი დღის მკვდარი ლაზარე მკვდრეთით აღადგინა. წმიდა ნინოსა და წმიდა ელენე დედოფლის ეკლესიები და ენები ერთნაირად დევნილნი იყვნენ სპარსეთის იმპერიაში, კერძოდ, VI საუკუნის საქართველოში.
ისინი ისე, როგორც დები მარიამ და მართა ერთ ბედქვეშ არიან მწუხარებისას, მაგრამ ამჟამად დამდაბლებული და დაწუნებული ქართული ენა მკვდრეთით აღდგება უფლის მიერ, როგორც ლაზარეო. ავტორი არაფერს წერს ბერძნული ენის აღდგენის შესახებ, რაც ბუნებრივია. ეს ენა თავის ქვეყანაში საეკლესიო ენა იყო, ხოლო ქართული ენა თავის ქვეყანაში დამალულად მოსახმარი (“დამარხული”), დაწუნებული და დამდაბლებული იყო.
ავტორი წინასწარმეტყველებს, რომ საღვთო ქართული ენა უფლის სახელით შემკული და კურთხეული, დიდხანს არ იქნება ოთხი დღის მკვდრის მდგომარეობაში, ის აღდგება როგორც ლაზარე და მის აღდგომას ნიშნად, ანუ “სასწაულად ესე აქუს _ ოთხმეოც და ათოთხმეტი წელი…”
თუ როგორ იდევნებოდა ბერძნული ენა სპარსთა მიერ, კარგად აქვს აღწერილი მოსე ხორენელს:
“…მეჰრუჟანმა დაწვა ბერძნული წიგნები მთელს ჩვენს ქვეყანაში; ამასთანავე, სომხეთის დანაწილებისას, სპარსთა წილ სომხეთში, სპარსელი მოხელეები არავის რთავდნენ ბერძნული მწიგნობრობის შეთვისების ნებას, მხოლოდ ასურულის შესწავლა შეიძლებოდა”. ანდა _ “…რა წიგნსაც კი წააწყდებოდა, იგი წვავდა, ბრძანა, რომ ესწავლათ სპარსული და არა ბერძნული წერა-კითხვა. არავის ჰქონდა უფლება ელაპარაკა ბერძნულად, ანდა ეთარგმნა ამ ენიდან. ამას თითქოს იმიტომ შვრებოდა, რომ სომხებს სრულიად აღარ ჰქონოდათ ბერძნებთან მეგობრული ურთიერთობა და ნაცნობობა. სინამდვილეში კი ქრისტიანული მოძღვრების აღმოფხვრა ეწადათ, რამეთუ მაშინ სომხებს ჯერ კიდევ არ გააჩნდათ ანბანი და ბერძნულად ასრულებდნენ ღვთისმსახურებას”.
ბერძნულ ენაზე ლაპარაკი აკრძალული ყოფილა. აქედან კარგად ჩანს სპარსელების დამოკიდებულება ბერძნული ენისადმი IV-V საუკუნეთა სომხეთში. წმიდა რაჟდენის წამებიდან და სხვა წყაროებიდან ჩანს, რომ სპარსელები ბერძნებსა და ქართველებს ერთნაირად დევნიდნენ VI საუკუნის 70-იან წლებამდე. ქართული ეკლესია დააშორეს ბერძნულს და დაუახლოვეს აღმოსავლურ-სომხურს. საქართველოში დაიწყო ბერძნული ენიდან თარგმნილი წიგნების სომხურის მიხედვით რედაქტირება, რის შესახებაც აღუნიშნავს გიორგი მცირეს.
მსგავსი მაგალითი მოხდა სომხეთში. მოსე ხორენელი წერს, რომ სპარსელები სომხებს ღვთისმსახურებას უშლიდნენ მაშინ, როცა სომხურ ეკლესიას კავშირი ჰქონდა ბერძნულთან IV ს-ის ბოლოსა და V ს-ის დასაწყისში. ამის შემდეგ სომხურმა ეკლესიამ სპარსეთის სახელმწიფოს ზემოაღნიშნული სასტიკი ზემოქმედებით იმას მიაღწია, რომ სომხური ეკლესია უპირატესად დაუახლოვდა სპარსულ-სირიულ ეკლესიებს.
ა. აბდალაძე შენიშნავს: _ “ებრძოდა რა ბიზანტიის გავლენის გავრცელებას სომხეთში, ირანის ხელისუფლება, ამავე დროს, გარკვეული პოლიტიკური მოსაზრებით, მხარს უჭერდა სირიული კულტურის გაბატონებას სომეხთა ქვეყანაში”,32 ანდა “…ირანის შაჰის კარი იმ ხანაში სომხეთში მხარს უჭერდა სირიული კულტურის გავლენის გავრცელებას ბერძნულის საწინააღმდეგოდ. სირიულ კულტურას სომხეთში ისედაც ღრმად ჰქონდა ფესვები გამდგარი და მთავრობის მფარველობის პირობებში მას კიდევ უფრო გაეშალა ფრთები. ამგვარ ვითარებაში ბერძნულ ცივილიზაციას ნაზიარები, მისი თაყვანისმცემელი მოაზროვნენი არამცთუ აღარავის უნდოდა, მათ დევნიდნენ, ავიწროებდნენ კიდეც”.
სპარსეთმა მიაღწია სომხეთში სირიული კულტურის გაბატონებას და აღმოფხვრა ბერძნული. დაახლოებით 90-100 წლის შემდეგ იგივე პროცესი დაიწყო საქართველოში. აღმოიფხვრა ბერძნული და ბერძნულის სანაცვლოდ შეეცადნენ არა სირიული, არამედ სომხური კულტურის გავრცელებას. მიზეზი ის იყო, რომ სომხური ეკლესიის საგანგებო პოლიტიკის წყალობით, VI-VII საუკუნეებში სომხური ეკლესია ისევე სამაგალითო გახდა სპარსეთისათვის, როგორც ადრე სირიული კულტურა, ენა და ეკლესია იყო. ხოლო ქართული ეკლესიის მიერ VI საუკუნის შუა წლებში ქალკედონიტური მიდრეკილების გამომჟღავნებამ საბოლოო ჯამში ქართული ენის ხმარების შეზღუდვა გამოიწვია. საქართველოში VI საუკუნის 20- იანი წლებიდან VI საუკუნის 70-იან წლებამდე ქართული და ბერძნული ენები თანაბრად შეზღუდულ პირობებში იმყოფებოდნენ, როგორც დები, მოსიყვარულე დები მარიამ და მართა, ლაზარეს მიცვალებისას.
VI საუკუნის 70-90-იან წლებში საქართველოს მიერ ქალკედონიტობის დაუფარავმა აღიარებამ და ქვეყნის გათავისუფლებამ ქართულ და ბერძნულ ენებს კვლავ დაუბრუნა თავისი ადგილი კულტურულ ცხოვრებაში. წინასწარმეტყველება ქართული ენის აღდგომის შესახებ აღსრულდა, ისე როგორც აბიბოს ნეკრესელის წინასწარმეტყველება. შემდგომ საუკუნეში კვლავ შეიზღუდა ქართული ენა. ის თავის უფლებებში სრულად აღდგა ტაო-კლარჯეთის, აფხაზეთისა და კახეთ-ჰერეთის სამეფოების შექმნის შემდგომ. ეს მართლაც ჰგავდა ლაზარეს აღდგინებას VI-VII საუკუნეების დევნასთან შედარებით.
კ. კეკელიძე წერს, რომ VI საუკუნის ბოლოს წირვა-ლოცვა ქართულ ენაზე გაჩაღებული იყოო: “VI საუკუნის გასულს, როგორც “ეპისტოლეთა წიგნიდან” ჩანს, ქართლში გაჩაღებული ყოფილა წირვა-ლოცვა და ღვთისმსახურება ქართულ ენაზე”, ასევე ყოფილა V საუკუნეშიც.
“ქებაჲს” ავტორის მიერ აღწერილ მდგომარეობაში ქართული ენა მხოლოდ VI საუკუნის ერთ დიდ პერიოდში იმყოფებოდა.
იხილეთ წიგნი:
• საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია