ბაგრატ III-ის გარდაცვალების შემდეგ იწყება ომი ბიზანტიის იმპერიასა და საქართველოს შორის. ეს იყო არა უბრალო და ეპიზოდური შებრძოლებები, არამედ დიდი ომი, რომელიც გაგრძელდა ათწლეულობით და რომელშიც უშუალოდ მონაწილეობდნენ ბიზანტიის იმპერატორები და საქართველოს მეფეები.
ომი დაიწყო ბასილი II-ის დროს, 1021 წელს და მიმდინარეობდა იმპერატორების კონსტანტინე VIII-ის, რომანოზ III-ის, მიქაელ IV-ის, მიქაელ V-ის, ზოიასა და თეოდორას და დამთავრდა კონსტანტინე მონომაქოსის დროს, 1054 წელს. იმხანად საქართველოში მეფობდნენ გიორგი I და ბაგრატ IV. სწორედ ბაგრატ IV-ის დროს შეწყდა ბიზანტია-საქართველოს ომი და დაიდო სამშვიდობო ზავი. ამ ომს ზოგადად ასეთი სახე ჰქონდა: იმპერატორები ბასილი და კონსტანტინე თვითონვე რამდენჯერმე შემოუძღვნენ თავიანთ მრავალრიცხოვან არმიებს საქართველოში ქართველი მეფეების დასამარცხებლად. რომანოზის დროს რამდენიმე წლით სამშვიდობო ზავი დაიდო ბიზანტია-საქართველოს შორის, რომელიც მალე დაირღვა. ამის შემდეგ ბიზანტია თავისი ლაშქრით, ფულით და სხვა საშუალებებით ეხმარებოდა და მხარს უჭერდა საქართველოშივე არსებულ სეპარატისტულ ძალებს, საქართველოსა და ქართველი მეფის დასამარცხებლად. ბაგრატ IVის დროს, 1054-1057 წლებში, სამწლიანი მოლაპარაკება ზავით დამთავრდა. ბაგრატ III-ის მემატიანე აღნიშნავდა, რომ ბიზანტიის მეზობლად საქართველოს დიდი სახელმწიფოს წარმოქმნამ, რომელიც მთელ კავკასიას ეუფლებოდა, შეაშფოთა ბიზანტიის სამეფო კარი. საქართველოს მეფემ, წერს ის, შავი ზღვიდან კასპიის ზღვამდე, “ჯიქეთიდან ვიდრე გურგანამდე… დაი პყრა ყოველი კავკასია თვითმპყრობელობით”,
“მეფე სპარსთა თვის მეგობრად და ერთგულ ყო სიბრძნითა და ძლიერებითა თვისითა”. ბიზანტიის მმართველი წრეებისათვის საშიში გამხდარა საქართველოს გაერთიანება: “ბერძენთა მეფეთაცა შიში აქუნდა ამისი ყოვლადვეო”. ამით იყო გამოწვეული ის, რომ დავით კურაპალატის გარდაცვალებისთანავე, 1001 წელს, “გამოვიდა ბასილი, ბერძენთა მეფე, და მისცნეს მას ციხენი აზნაურთა ამა დავითისთა და დაი პყრა ბასილი მეფემან მამული დავით კურაპალატისა”. ბასილი ამ დროს შეეცადა ჩამოეგდო მტრობა და შუღლი ბაგრატ III-სა და მამამისს გურგენ მეფეთ-მეფეს შორის, მაგრამ ეს ვერ შეძლო. ბაგრატ III-ის გარდაცვალების (1014წ.) შემდეგ საქართველოს სამეფოს ერთიანობა არ დარღვეულა, პირიქით, საქართველო კიდევ უფრო ძლიერდებოდა. ამიტომაც, 1021 წელს ბასილმა ახალგაზრდა გიორგი I-ის დროს წამოიწყო ძალზე დიდი ომი საქართველოს სახელმწიფოს წინააღმდეგ. ომს თვით ბასილი მთავარსარდლობდა. ბასილი კეისარს იმედი ჰქონდა, რომ მის შეტევას საქართველოს სამეფო ვერ გაუძლებდა და დაიშლებოდა, როგორც იყო ბაგრატ III-მდე. მაგრამ ქართველი ერი და ქართული ეკლესია გვერდში ამოუდგა სახელმწიფოს. ეკლესია ბიზანტიის მიერ დაპყრობილ კუთხეებში სათავეში ჩაუდგა სამამულო ომს დამპყრობთა წინააღმდეგ.
“ყოვლითა სპითა საბერძნეთისათა და უცხოთესლითა ურიცხვითა” შემოჭრილ ბასილი II-ეს ქართულმა მხედრობამ დიდი წინააღმდეგობა გაუწია გიორგი I-ის მეთაურობით: “გზომ გაგრძელდა მათ შორის ბრძოლა, რომელ სივლტოლად განემზადა ბასილი მეფე”. გიორგი მეფემ უკანდახევის შემდეგ გააძლიერა თავისი არმია, ამიტომაც ბასილი იძულებული გახდა დაეტოვებინა საქართველოს საზღვრები და ტრაპიზონის მახლობლად დაეზამთრებინა. მეორე წელს ის კვლავ შემოიჭრა საქართველოში. გიორგი I-მა შეუტია მტერს და გააქცია: “იწყეს ბრძოლად და აოტეს ზოგი ბასილის ლაშქრისა”. დამარცხებით გაოგნებულმა იმპერატორმა მოითხოვა: “..ძელი ცხოვრებისა მანდილითა წმიდითა, და დასცა იგი ქვეყანასა ზედა და თქუა ესრეთ, ვითარმედ: “უკეთუ მიმეც მე ხელთა მტერსათა, არღარა თაყუანისგცე უკუნისამდე” და ვითარ ესე ყო და თქუა, მყის მასვე ჟამსა იძლივნეს და მეოტ იქმნეს სპანი გიორგისანი”.
ბასილი II მზად ყოფილა ღმერთი დაეგმო, თუ ომში ქართველები გაიმარჯვებდნენ. მემატიანის ზემომოყვანილი აზრით, რომელიც გამოხატავს იმდროინდელ საზოგადოებრივ აზრს, ქართველი მეფისა და არმიის დამარცხება და ბიზანტიელთა გამარჯვება ღვთის ნებით მომხდარა. იმდროინდელი შეხედულებით, ბიზანტია და მისი იმპერატორები იყვნენ ბურჯნი მსოფლიო ქრისტიანობისა. იმპერატორებს თაყვანს სცემდნენ, როგორც ღვთის ნების აღმსრულებელთ. ალბათ, ამით იყო გამოწვეული ის, რომ ბიზანტიელთა მხარეზე გადავიდა ქართული მოსახლეობის ერთი ნაწილი დაპყრობილ სამხრეთ საქართველოში: “…მიექცეს ერნი, სოფელნი უგუნურ-უსუსურნი ცნობითა და გონებითა…” ასეთ დროს, როცა ქრისტიანულ სარწმუნოებას ქართველი ერის მტერი იყენებდა ქრისტიანი ქართველი ერის დასაპყრობად, ქართული საპატრიარქო და სამღვდელოება სათავეში უდგება სამამულო ომს ბიზანტიელთა წინააღმდეგ დაპყრობილ სამხრეთ საქართველოში.
სამღვდელოება “ვითარცა ერთგულნი და ჭეშმარიტნი მარტვილნი, საღმრთონი თავთა თვისთა სიკუდილად განსწირვიდეს, და ხორციელთა უფალთათვის თავთა თვისთა განსწირვიდეს და სისხლთა დასთხევდეს…” ქართველ სამღვდელოებას ბიზანტი- ასთან ომში ქართველი “წვრილი ერი” რომ არ გამოეფხიზლებინა, მტერი გამოიყენებდა მათ გულუბრყვილობას, “ცნობით უგუნურ-უსუსურობას” და მათ გულწრფელ ქრისტიანობას თავის სასარგებლოდ. ქართველი სამღვდელოება, ეკლესია და საპატრიარქო “უქრისტიანეს” ბიზანტიის იმპერიასთან საქართველოს ბრძოლის ჟამს დადგა ქართული სახელმწიფოს მხარეზე. ქართული ეკლესიის აქტიურმა პოზიციამ ამ ომში გამოიწვია ბიზანტიის სამეფო კარისა და კონსტანტინოპოლის საპატრიაქროს რისხვა ქართული ეკლესიის მიმართ. ბიზანტიის ეკლესია ქართული ეკლესიის წინააღმდეგ განეწყო. ქართული ეკლესია მწვალებელთა არამართლმადიდებლურ ეკლესიად გამოცხადდა. დაიწყო ქართული მონასტრებისა და ქართველი ბერების დევნა იმპერიაში.
33-წლიანი ომი ბიზანტიასა და საქართველოს შორის იყო ომი ორ ქრისტიანულ სახელმწიფოს შორის, ამიტომაც ამ ორ ქვეყანას შორის მშვიდობისა და ზავისათვის იღვწიან საეკლესიო პირები. კათალიკოს-პატრიარქი მელქისედეკი, წყაროთა თანახმად, ხშირად ჩადიოდა კონსტანტინოპოლში. ამ დროს ხშირად მიმოდიოდნენ საეკლესიო პირები ბიზანტიასა და საქართველოს შორის, მშვიდობისა და შეწევნისათვის. ამის შესახებ მოღწეულია ათონის მთაწმიდის დევნილი ქართველი ბერების მიერ დაწერილი ცნობა: “…არცა თუ ეგების, რავდენნი ღუაწლნი მოითმინნეს, ყოველთავე თითოეულად აღრიცხუვა: მიმოსლვა ჩუენი ზღვით და ხმელით და აფხაზეთს და ქართლს სავედრებელთა წიგნთათვის ბერძენთა მეფეთა წინაშე, და რავდენგზის მოვიღით წიგნი თვითმპყრობელთა და ჩამოვიდით, და კუალად გინებითა და შეურაცხებითა წარგუდევნნიან უსაგზლონი და უხამურნი ჟამსა ღელვათატეხისა და ზამთრისასა ესრეთ ანუ თხოვით აღვიდით კუალად სამეუფოდ ანუ ღმრთის-მოყუარეთა კაცთა წყალობითა და კუალად შევსტიროდით და ვესამართლებოდით მეფეთა”.
ამ ცნობით, ქართველ ბერებს იმდენჯერ უმოგზავრიათ ამ ომის დროს ბიზანტიასა და საქართველოს შორის, რომ ამის აღრიცხვა შეუძლებელი ყოფილა. მათი მგზავრობის მიზანი იყო მიეღოთ თავისი მდგომარეობის შემსუბუქებისათვის “სავედრებელი წიგნები” საქართველოს თვითმპყრობელ მეფეთაგან და ჩაეტანათ ეს წიგნები “ბერძენთა მეფეთა წინაშე”. ორივე შემთხვევაში მეფეები ნახსენები არიან მრავლობით რიცხვში, ასე რომ, ბერები კონსტანტინოპოლსა და საქართველოს შორის სხვადასხვა იმპერატორების დროს მოგზაურობდნენ. საქართველოს მეფის მიერ გაგზავნილ წიგნს კონსტანტინოპოლში არავითარ ყურადღებას არ აქცევდნენ, პირიქით, ბერებს გინებითა და შეურაცხყოფით აბრუნებდნენ, ისინი კი უსაგზლოდ, ფეხშიშველნი, მკაცრ ზამთარში კვლავ ჩამოდიოდნენ საქართველოში და “კუალავ შევსტიროდით და ვესამართლებოდით მეფეთა”.
ივერთა მონასტერი დაარსდა 980-983 წლებში ბასილი II-ის მნიშვნელოვანი შესაწირითა და დახმარებით. ბასილი II ამ დროს კარგად იყო განწყობილი ქართველების მიმართ, რადგანაც ქართველებმა მას ტახტი შეუნარჩუნეს ბარდა სკლიაროსის აჯანყების დროს (976-979). სკლიაროსის დამარცხების მეორე წელსვე იწყება ივერონის მშენებლობა: “მეფე ბასილის, რომანოზის ძის მეფური წყალობით. იოანემ აღმართა საკუთარი ლავრა, რომელსაც ძველად კლიმენტიოსს ეძახდნენ, მოგვიანებით კი ივირონი ეწოდა”.
ბასილი II ბარდა ფოკას აჯანყების (987-989) დამარცხების შემდეგ ქართველების მიმართ უკვე აღარ იყო კარგად განწყობილი აჯანყებაში მათი მონაწილეობის გამო. ეს მალე დაეტყო იბერთა მონასტერს. 1008 წელს, გურგენ მეფეთ-მეფის გარდაცვალების შემდეგ ტაოს ქართველთა სამეფო შეიერთა ბაგრატ III-მ, რამაც ბიზანტიის უკმაყოფილება გამოიწვია. მალევე, 1012 წლიდან ივერთა მონასტერში დაიწყო არეულობა “სულმოკლეობა და სიგრილე”, რასაც, ჩანს, კონსტანტინოპოლი აქეზებდა. 1021 წლის ომის დაწყების შემდეგ, 1025 წლიდან იმპერატორ კონსტანტინეს დროს ივერთა მონასტერში ნამდვილი ამბოხება დაწყებულა. ივერონის მონასტრის მაშინდელი მდგომარეობა სარკესავით ასახავდა ბიზანტია-საქართველოს ურთიერთდამოკიდებულებას. მაგალითად, ბიზანტია-საქართველოს ზავის დროს, 1030-იან წლებში, იმპერატორი რომანოზი კარგად განეწყო ივერონის წინამძღვარ გიორგი I-ის მიმართ, მაგრამ ზავის დარღვევისთანავე მონასტრის ბერები “ღელვასა და მიმოტაცებაში” “ჩაცვივდნენ”.
ომის დროს ბიზანტიაში არა მარტო ქართული მონასტრები და საეკლესიო პირები იდევნებოდნენ, არამედ საერო პირებიც საქართველოს მოქალაქეებიც საქართველოს მოქალაქეს “ქვეყნის ჩუენის ერის კაცი” ერქვა. ეს იქიდანაც ჩანს, რომ გრიგოლ ბაკურიანის ძესაც კი, რომელიც ეროვნებით ქართველი იყო, მაგრამ საქართველოს მოქალაქე არ ყოფილა, არამედ იმპერიის მთავარსარდალი იყო, მძაფრად განუცდია ქართველი მოქალაქეებისა და ბერების დევნით გამოწვეული ტანჯვა. ის წერს: “ბერძენნი… არიან ბუნებით მძლავრნი და ანგაჰარნი და ხელოვანნი, მეშინის, თუ ნუთუ სავნებელი და დასაკლებელი რაიმე შეამთხვიონ მონასტერსა… რომელი ესე მრავალგზის გვიხილავს მათგან ქმნილად ჩუენისა ნათესავისა უმანკოებისაგან და გულმარტიობისაგან”.
ქართველი ბერები ანტიოქიაშიც იდევნებოდნენ. საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი მელქისედეკ I საეკლესიო საკითხების გადასაჭრელად მრავალჯერ შეხვედრია იმპერატორებს, ბასილს, კონსტანტინეს, რომანოზს. ბიზანტიასთან ომის დროს საეჭვოდ გამოაცხადეს ქართველი ერის მართლმადიდებლობა, ქართული ავტოკეფალური ეკლესიის თავიდანვე არსებული მრავალი უფლება, ამიტომაც, შეუძლებელია, ქართული ეკლესიის მეთაური მრავალჯერ არ ჩასულიყო კონსტანტინოპოლში საეკლესიო საკითხებისათვის, რის შესახებაც მოგვითხრობს “ქართლის ცხოვრების” თეიმურაზისეული ნუსხა. მელქისედეკი იყო მეთაური უზარმაზარი ავტოკეფალური ეკლესიისა, რომლის იურისდიქცია ვრცელდებოდა შავსა და კასპიის ზღვებს შორის, ამიტომაც არაფერია გასაკვირი იმაში, რომ ბიზანტიის იმპერატორები ანგარიშს უწევდნენ ამას და საჩუქრად შესაწირის სახით მელქისედეკს აძლევდნენ ხატებს, ჯვრებსა და საეკლესიო ნივთებს. თანამედროვე ტერმინოლოგიით რომ გამოვხატოთ, ბიზანტია-საქართველოს ომის დროს ამ ორი ქვეყნის ეკლესიები აქტიურ იდეოლოგიურ ბრძოლას ეწეოდნენ. ბიზანტიური იდეოლოგია ქართველი ერისა და ეკლესიის მიმართ აგრესიული იყო. მათი პროპაგანდისტული მანქანა ავრცელებდა სიცრუეს ქართველების არამართლმადიდებლობისა,
ეკლესიის არაკანონიერების შესახებ. შესაბამისად, ქართული ეკლესიის იდეოლოგია იყო თავდაცვითი. ის ამტკიცებდა, რომ ქართული ეკლესია მუდამ მართლმადიდებლური იყო, იმ დროსაც კი, როცა ბიზანტიური ეკლესია მწვალებლური იყო, მაგალითად, ხატმებრძოლობის დროს. ასევე ქართული ეკლესია მუდამ თავისუფალი და ავტოკეფალური იყო, რადგანაც მოციქულთა მიერ იქნა დაარსებულიო.
ბიზანტიას განზრახული ჰქონდა, სამაგალითოდ დაესაჯა ქართული ეკლესია ომში დაკავებული ანტიბიზანტიური პოზიციისათვის. ამისათვის საჭირო იყო მოეძიათ რაიმე საეკლესიო-დოგმატიკურ-კანონიკური საბაბი. საბაბად გამოიყენეს ის, რომ ქართულმა ეკლესიამ თავისი თავი გამოაცხადა საპატრიარქო ეკლესიად, რაც ეწინააღმდეგებოდა პენტარხიის ბიზანტიურ “კანონიკურ” თეორიას (მსოფლიოში მხოლოდ ხუთი საპატრიარქოს არსებობა), ამიტომაც არამართლმადიდებლურად გამოაცხადეს ქართული ეკლესია და ეჭვი შეიტანეს მის ავტოკეფალიაშიც კი. ბიზანტიელებმა ქართული ეკლესიის მართლმადიდებლობაში ეჭვის მისატან საბაბად გამოიყენეს ქართული და სომხური ეკლესიების ცნობილი საეკლესიო კავშირი VI-VII საუკუნეებში. თავის დროზე, VI საუკუნის დასაწყისში, ქართველსომეხ-ალბანელთა ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელმა ავტოკეფალურმა საკათალიკოსოებმა დვინის გაერთიანებულ საეკლესიო კრებაზე 506 წელს დაგმეს ნესტორიანობა და მიიღეს “ჰენოტიკონი”.
იმპერატორების, ზენონისა და ანასტასის დროს არსებული ბიზანტიური თეორია “ჰენოტიკონი” იცავდა იმპერიის ეკლესიის ერთიანობას იმით, რომ აერთიანებდა მონოფიზიტებსა და ქალკედონიტებს. ეს თეორია აღიარეს ქართულმა და სომხურმა ეკლესიებმაც და საფუძვლად დაედო მათ რელიგიურ-სარწმუნოებრივ ერთობას. 518 წლის შემდეგ, რაც ბიზანტიამ დაგმო ჰენოტიკონი, ქართული ეკლესიაც ცდილობდა დაეგმო იგი, მაგრამ ამ დროს, VI საუკუნეში, საქართველო დაპყრობილი იყო სპარსთა მიერ, სპარსეთი კი მხარს უჭერდა და აძლიერებდა ყოველგვარ ანტიბიზანტიურ მრწამსს ამ შემთხვევაში მონოფიზიტობას, რომელიც ამ საუკუნეში თანდათან სომხური ეკლესიის ეროვნულ სარწმუნოებად გადაიქცა. სომეხი იერარქები მუდამჟამ უკიჟინებდნენ ქართველ იერარქებს, რომელთაც ქალკედონური პოზიცია ეჭირათ, რომ ქართველთა წინაპრებმა სომხებთან ერთად დაგმეს ქალკედონიტობა და მიიღეს საერთო სარწმუნოება, ისინი გულისხმობდნენ ჰენოტიკონს, ამიტომაც ქართველთა მიერ ქალკედონიტობის აღიარება თითქოსდა იყო “მამათა სარწმუნოების ღალატი”.
ჯერ სპარსეთი, ხოლო შემდეგ არაბობა სასტიკად დევნიდა ქართულ ქალკედონიტურ ეკლესიას, ამის მიზეზი იყო ის, რომ ეს ქვეყნები მუდამ ეომებოდნენ ბიზანტიის იმპერიას და ამიტომაც ამ იმპერიაში არსებული საეკლესიო იდეოლოგია ქალკედონიტობა მიუღებელი იყო როგორც სპარსეთის, ისე არაბობისათვის. ორივე ეს ქვეყანა ხელს უწყობდა და აძლიერებდა მონოფიზიტობას ანტიქალკედონიტურ მრწამსს. როგორც სპარსეთი, ისე არაბობა ყოველმხრივ ხელს უწყობდა და ხელოვნურად აძლიერებდა სომხური მონოფიზიტური ეკლესიის გავლენას ალბანეთსა და ქართლში. მოსე კალანკატუელის თანახმად, არაბებმა სასტიკად დასაჯეს ალბანური ეკლესია თავისი ქალკედონიტური მრწამსისათვის და დაუქვემდებარეს ის სომხურ ეკლესიას VI საუკუნის მიწურულს, ამის გამო ალბანეთის ვრცელ ქვეყანაში საეკლესიო ენა იყო არა ალბანური, არამედ სომხური. ალბანეთის უძველესი სამოციქულო ავტოკეფალური ეკლესია დამპყრობელმა სპარსარაბებმა სომხური ეკლესიის ნაწილად აქციეს. ალბანურ ენაზე არსებული წმიდა წერილი აღარ გამოიყენებოდა ალბანელი ხალხისათვის, ის სომხურენოვანმა საეკლესიო ლიტერატურამ შეცვალა. ალბანური ანბანის მაგიერ ალბანელ ხალხს სომხური ანბანის გამოყენება დააძალეს როგორც სპარსელებმა, ისე არაბებმა. კავკასიის ერთ-ერთი ყველაზე მრავალრიცხოვანი ხალხი სომხურენოვანი გახდა საეკლესიო თვალსაზრისით.
საქართველოს დიდ ნაწილზე, განსაკუთრებით კი დასავლეთ საქართველოზე, აგრეთვე აღმოსავლეთ საქართველოს მტკვრის ჩრდილოეთით მოქცეულ ნაწილზე სპარსეთი და არაბობა თავის გავლენას ნაკლებად ავრცელებდა, სამხრეთ საქართველოზე კი, მტრის მიერ დაპყრობილ მესხეთსა და ქვემო ქართლში, სომხურ ეკლესიას ყოველგვარი ნება მიეცა თავისი გავლენის გავრცელებისა. არაბობის შესუსტებამდე ეს მხარეები სომხური ეკლესიის გავლენის ქვეშ იყო, რამაც თავისი კვალი დააჩნია ქართულ ქრისტიანობას ქართველი მოსახლეობის არამცირე ნაწილი სომხურმა ეკლესიამ თავის მრევლად აქცია. ქართველ მონოფიზიტებს, ანუ “სარწმუნოებით სომხებს” მოიხსენიებს გრიგოლ ბაკურიანი: “ვინაცა მენებოს, ნათესავთა ჩემთა და მსახურთა ჩემთა, დაღაცათუ სომეხნი იყვნენ სარწმუნოებითა”.
მონოფიზიტი ქართველები, ანუ “სარწმუნოებით სომხები” X საუკუნის ბოლოსა და XI საუკუნის დასაწყისში “ინათლებოდნენ” კიდეც, მაგრამ მათი რაოდენობა მაინც არამცირედი იყო. მაგალითად, “მოვიდა გვირპელი… და მოინათლა, რამეთუ სომეხი იყო”. სომხური ეკლესია XI საუკუნის დასაწყისში მწვალებლურ ეკლესიად ითვლებოდა ბიზანტიაში, ხოლო ქართულ ეკლესიას ამ დროისათვის ჯერ კიდევ ღრმად ეტყობოდა სომხური ეკლესიის გავლენის კვალი, სწორედ ეს გამოიყენეს ბიზანტიელმა იდეოლოგებმა ქართული ეკლესიის მართლმადიდებლობაში ეჭვის შესატანად. ამის შესახებ ქართველი ბერი წერდა კიდეც: “…ქუეყანა ჩუენი შორს იყო ქუეყანისაგან საბერძნეთისა და ვითარცა თესლნი არა წმიდანი შორის ჩუენსა დათესულ იყვნეს ბოროტნი იგი თესლნი სომეხთანი გულარძნილნი და მანქანანი და ამის მიერ ფრიად გუევნებოდა”.
ქართულ ეკლესიას, არსენ საფარელის თანახმად, ჯერ კიდევ 551 წელს (სომხური წელთაღრიცხვის პირველ წელს) მოწვეული კრების შემდეგ გაუწყვეტია სომხურ ეკლესიასთან კავშირი, შემდგომ 607 წელს, კირიონის დროს, კვლავ საჭირო გახდა მსგავსი ქმედება, მაგრამ სპარსეთის მეფე ხოსროს მიერ 614 წელს იერუსალიმის აღების შემდეგ სპარსეთმა “სომხური სარწმუნოება” სპარსეთის იმპერიაში მცხოვრები ქრისტიანებისათვის სავალდებულო სარწმუნოებად გამოაცხადა. ამის გამო, სპარსთაგან ლენა კვლავინდებურად გრძელდებოდა. 632 წელს კი ბიზანტიის იმპერატორმა ჰერაკლე კეისარმა “უნია” შეკრა სომხურ ეკლესიასთან, რამაც მონოთელიტობის აღორძინებას შეუწყო ხელი ბიზანტიის იმპერიაში. სომხური ეკლესია ბიზანტიური “მონოთელიტობის” ერთ-ერთი ბურჯი გახდა, რამაც საშუალება მისცა მას, კვლავინდებური გავლენა ჰქონოდა ამიერკავკასიაზე. სომხური ეკლესია, როგორც თავის ანტიქალკედონიტობას, ისე “მონოთელიტობის” მაგვარ სარწმუნოებას თავის სასარგებლოდ იყენებდა.
მხოლოდ 726 წელს მოწვეული კრების შემდეგ, რაც სომხურმა ეკლესიამ საბოლოოდ დაგმო ქალკედონიტობა და აშკარად აღიარა მონოფიზიტობა, ქართულმა ეკლესიამ ყოველგვარი კავშირი გაწყვიტა მასთან. მაგრამ ძველ კავშირს უკვალოდ არ ჩაუვლია. “წრფელი და უმანკო” ქართველი ხალხისათვის სომეხი საეკლესიო მოღვაწენი გამხდარან ავტორიტეტული პირები და “…იგინი რეცა მიზეზითა წესიერებისათა, რეცა ცდუნებად გუაზმნობდეს…” ე.ი. ავტორი ამტკიცებს, რომ სომეხი საეკლესიო მოღვაწეები ხან განგებ აცდენდნენ, აბრკოლებდნენ ქართველებს, ხან კიდევ საეკლესიო წესების სისწორის მომიზეზებით ნერგავდნენ არასწორ წესებს. გარდა ამისა, სომხური ენიდან თარგმნილი საეკლესიო წიგნებიც ყოფილა ქართულ ეკლესიაში, რაც სხვა შეცდომათა წყარო ხდებოდა. მთლიანი წინადადება ასეთია: `…დაღაცათუ პირველითგანვე გუქონდეს წერილნიცა და სარწმუნოება ჭეშმარიტი და მართალი, გარნა ქუეყანა ჩუენი შორს იყო ქუეყანისგან საბერძნეთისა და ვითარცა თესლნი არაწმიდანი შორის ჩუენსა დათესულ იყვნეს ბოროტნი იგი თესლნი სომეხთანი, გულარძნილნი და მანქანანი, და ამის მიერ ფრიად გუევნებოდა, რამეთუ ნათესავი ჩუენი წრფელი იყო და უმანკო. ხოლო იგინი რეცა მიზეზითა წესიერებისათა რეცა ცდუნებითა გუაზმნოდეს და რომელნიმე წიგნნიცა გუქონდეს მათგან თარგმნილნი”.
IV-V საუკუნეების “პირველთაგან თარგმნილი წმიდა წერილი” VI-VII საუკუნეებში “წესიერების” მომიზეზებით სომხური რედაქციების მიხედვით ყოფილა რედაქტირებული, ანდა ხელახლა თარგმნილი; ამის გამო XI საუკუნეში ბიზანტიამ განგაში ატეხა.
აქამდე არც ერთ ქართველს ოდნავი ეჭვიც კი არ შეჰქონდა თავის მართლმადიდებლობაში. ქართველობა გაოცებული დარჩა ბიზანტიელთა შემოტევით, რადგანაც, მისი აზრით, ქართული ეკლესია მუდამ მართლმადიდებლური იყო, მაშინაც კი, როცა ბიზანტიაში მწვალებლობა ბატონობდა. ხოლო სომხური ენიდან წიგნების თარგმნა-რედაქტირებას ხსნიდნენ ქართველების უბიწობა-უმანკოებით და მიმნდობლობით.
ამით ისარგებლეს სომეხმა მონოფიზიტებმა და ზოგიერთი მცირე ცდუნება შემოიტანეს ჩვენში, რისი აღმოფხვრაც მაინც შეიძლებაო. ქართულ ეკლესიაში შემოტანილი სომხური `ღვარძლისაგან სრულად განწმედის” დიდი საქმე, მემატიანის თანახმად, ითავა ექვთიმე მთაწმიდელმა. ეს საქმე კი დაასრულა გიორგი მთაწმიდელმა. “ღვარძლი” სრულებით “განიწმინდა” რამდენ დაპყრობილ აღმოსავლეთ საქართველოში სომხეთის გავიმე ათეულ წელიწადში. სინამდვილეში არავითარი “ღვარძლით” არ ყოფილა შებილწული ქართული მართლმადიდებლური ეკლესია. ბერძნებმა ღვარძლად მი-იჩნიეს ზოგიერთი წმიდა წიგნის თარგმნა-რედაქტირება სომხური ენიდან, ამ აზრს ვერ დავეთანხმებით. არ შეიძლება არამართლმადიდებლურად ჩაითვალოს ეკლესია იმ მიზეზით, რომ ის საეკლესიო საჭიროებისათვის წიგნებს სომხური ენიდან თარგმნიდა.
მემატიანე წერს: `ამათ ესევითართა მიზეზთათვის მოხედნა მოწყალებამან ღმრთისამან ნათესავსა ჩუენსა და აღგვიდგინა ახალი ოქროპირი წმიდა მამა ჩუენი ეფთვიმე, და ვითარცა მეათცამეტემან მოციქულმან ქუეყანა ჩუენი ამათ ზემოხსენებულთა ღუარძლთაგან სრულიად განწმიდა მრავლად თარგმანებითა წმიდათა წერილთათა…”
ექვთიმე მთაწმიდელმა დიდი რაოდენობით წიგნი თარგმნა 1012 წლიდან 1028 წლამდე. თარგმნასთან ერთად იგი იღებდა უკვე არსებულ ტექსტს და უდარებდა მათ ბერძნულ რედაქციას. იმ შემთხვევაში, თუ ძველი ქართული თარგმანი ემთხვეოდა ბერძნულს, ექვთიმე უცვლელად ტოვებდა ძველ ტექსტს, თუ მცირედ სხვაობდა, ასწორებდა მას ბერძნულის მიხედვით და თუ განსხვავება დიდი იყო, ექვთიმე უკვე ნამდვილად იწყებდა თარგმნას.
ბერძნულის მიხედვით ძველი ქართული ტექსტების რედაქტირება, ანუ “თარგმნა”, როგორც მაშინ უწოდებდნენ, ჯერ კიდევ VIII საუკუნეში დაიწყო საბაწმიდის ლავრაში. მიუხედავად ინტენსიური მუშაობისა, ძველ ტექსტებში სომხურიდან ნათარგმნობისა და რედაქტირების კვალი ვერ აღმოფხვრეს, თუმცა ეს არც იყო საბოლოო მიზანი. ახალი რედაქტირების მიზანი იყო არა ძველი თარგმანების ლინგვისტურ-ფილოლოგიური კვლევა, არამედ არსებული ტექსტის გამართვა ბერძნული რედაქციების მსგავსად. შემდგომ კი, XI საუკუნეში, ქართული თარგმანები დიდი სიზუსტით დაუახლოვეს ბერძნულს. მიუხედავად ამისა, როგორც ქართველთა, ისე ბერძენთა შორის ყოფილან “მაბრალობელნი” და “მაყვედრებელნი”, რომლებიც სწუნობდნენ ქართულ თარგმანებს იმ მხრივ, რომ ისინი არ მიჰყვებოდნენ იმ დროს გავრცელებულ ბერძნულ რედაქციებს: “…მეცნიერნი ბერძნულისანი მაბრალობელ გუექმნებოდეს გამოუძიებლად დაწერისათვის სიტყუასა”. აქ იგულისხმებიან ბერძნული ენის მცოდნე ქართველები, მაგრამ ყოფილან აგრეთვე ქართულის მცოდნე ბერძნები “მაყვედრებელნი” “…ამას გუაყუედრებდეს ბერძენნიო”. მაგალითად, ორი სხვადასხვა სიტყვა გრიგოლ ღვთისმეტყველისა, რომელიც ექვთიმე მთაწმიდელს, თავის დროს, ალბათ, ცალ-ცალკე უთარგმნია, ვიღაცას მერე შეუერთებია მექანიკურად გადაუბამს. ეს ბერძნებს შეუნიშნავთ და ქართველები გაუკიცხავთ ასეთი აღრევისათვის.
“მაბრალობლებისა” და “მაყვედრებლების” გამრავლება XI საუკუნის დასაწყისში გამოიწვია ბიზანტია-საქართველოს ომმა. აღსანიშნავია, რომ ქართული ეკლესია, მიუხედავად იმისა, რომ ის ქალკედონიტობის უერთგულესი დამცველი იყო, მაინც განსხვავდებოდა ბიზანტიურ-ბერძნული ეკლესიისაგან თავისი ნაციონალური ქრისტიანული კულტურით. მას შემდეგ, რაც ქართულმა ეკლესიამ კავშირი გაწყვიტა სომხურ ეკლესიასთან, “…რომელთანაც მას აკავშირებდა ერთი და იგივე საეკლესიო წესები, ზნე-ჩვეულებები და ტრადიციე-ბი”, ქართველ ერს მიუჩნევია, რომ დენაციონალიზაციის საშინელი კატასტროფისაგან თავის დაღწევის გზა არის “…საკუთარი ეკლესიის ფრთეთა ქვეშე ნაციონალურ-ქრისტიანული კულტურის გაღვივება”. ამას შედეგად მოჰყოლია VIII-X საუკუნეებში ორიგინალური საეკლესიო წესების მძლავრი ზრდა-განვითარება. შემუშავებულა ნაციონალური აგიოგრაფია, “დაწესებულ იქნა წმიდა ქართული დღესასწაულები ეროვნული წმიდანებისა”.
ქართველებს ბიზანტიაში დამკვიდრებული მსოფლიო საეკლესიო დღესასწაულებისათვის “თავისი ეროვნული სული ჩაუბერია, რის გამოც შემდგომი დროის (XI საუკუნიდან) მწერლებს, რომელთაც მათი წარმოშობა უკვე ნათლად აღარ გაეგებოდათ, ქართულ დღესასწაულებად მოუნათლავთ. ასეთია მაგალითად, ჯვარის დღესასწაული აღდგომის მეორე დღეს… დღესასწაული წმიდა გიორგისა 10 ნოემბერს… სატფურება იერუსალიმის ტაძრისა 13 სექტემბერს”.
სწორედ ამ მხრივ ქართული ლიტურგიკული კალენდარი განსხვავდებოდა ბერძნულისაგან. არსებობდა ბერძნულისაგან განსხვავებული წელთაღრიცხვის ქართული სისტემა და ქართული “წესი და განგება სახარების საკითხავებისა”, “მაგრამ ყველაზე მეტი თავისებურება და “ქართველობა” ჩვენს წინაპრებს ამ ხანაში ლიტურგიკულ მწერლობაში გამოუჩენიათ… შეუთხზავთ საკუთარი ქართული ოკტიოხოსი, იადგარი, მარხუანი და ზატიკი. ამ არაჩვეულებრივს, ისტორიაში ერთადერთ მაგალითს განსაკუთრებით თავი უჩენია X საუკუნეში…”
სწორედ ქართული ეკლესიის ნაციონალურ-ქრისტიანულმა ხასიათმა მისცა საბაბი ბერძნებს მწვალებლებად მოენათლათ ქართველები, რადგან ქართული ეკლესიის ლიტურგიკა განსხვავებული ყოფილა ბერძნულისაგან. “ქართველები დადგომიან ღვთისმსახურების სრული გაეროვნულების გზას, არა მარტო ენის მხრივ, არამედ შინაარსითაც, მაგრამ შემდეგმა პერიოდმა ეს მიმართულება შეაყენა”. ქართული ღვთისმსახურების სრულ გაეროვნებას XI საუკუნის პირველ ნახევარში წინ აღუდგა ბიზანტიის ეკლესია, რომელმაც ეროვნული ნიშან-თვისებები მწვალებლობად ჩაუთვალა ქართულ ეკლესიას და მონოფიზიტურ სომხურ ეკლესიასთან ძველი კავშირის დამადასტურებელ საბუთად მიიჩნია. ქართული ეკლესიის მართლმადიდებლობის დამტკიცებას თავისი შრომა შეალიეს VIII-XI საუკუნის მოღვაწეებმა. ისინი “…ბერძნულის მიხედვით ასწორებენ ძველ თარგმანებს, რომელნიც სომხური ენიდან მომდინარეობდნენ. ასეთი შედარება-შესწორების გზით წარმოიშვა “ახალი თარგმანი”…
იმისათვის, რათა მოესპოთ ბერძნებისათვის ქართველთა მწვალებლებად გამოცხადების საბაბი, ექვთიმე, გიორგი მთაწმიდელები და მათი სკოლა შემდეგი სახის სამუშაოს ასრულებდა: “…ბიბლიის მანამდე არსებულ ქართულ თარგმანებს მაქსიმალურად უახლოებენ ბერძნულ წყაროს, რომ “ბიწი რამე” არ დასწამონ მათ. სულ რაღაც ნახევარი საუკუნის განმავლობაში ბიბლიური წიგნების ძველმა ქართულმა თარგმანმა სამჯერ განიცადა საფუძვლიანი გადამუშავება… ასეთ მუშაობას თავიდან მხოლოდ წმინდა ლიტერატურული ინტერესები კი არ განსაზღვრავდა, არამედ უფრო მწვავე პოლიტიკურ-კულტურული გარემოც… ეს იყო იძულებითი ღონისძიება ქართული კულტურის კერების თვითმყოფობის შესანარჩუნებლად დიდმპყრობელური ბერძნების მომძლავრების ჟამს… V-XI საუკუნეებში ქართულ ენაში არ მომხდარა ისეთი დიდი მასშტაბის ცვლილება, რომ ამის გამო XI საუკუნეში აუცილებელი ყოფილიყო ძველ ქართულ თარგმანთა რედაქციული გადამუშავება და ენობრივი მოდერნიზაცია… მიზანი იყო არა ძველი ტექსტების ენობრივი მოდერნიზაცია, არამედ მაქსიმალური დაახლოება ბერძნულ წყაროსთან”.
აღმოჩნდა, რომ გიორგი მთაწმიდელი არის ბიბლიური წიგნების არა მთარგმნელი, ამ სიტყვის დღევანდელი მნიშვნელობით, არამედ რედაქტორი _ “გიორგი რომ ბიბლიურ წიგნებს ხელახლა არ თარგმნის, ეს ფაქტია, რომელსაც მხოლოდ დანახვა უნდა და არა მტკიცება… გიორგის რედაქციული კალამი არსებითად შეეხო ძველი რედაქციის არა გრამატიკულ, არამედ შინაარსობრივ-სტილისტურ მხარეს”. “გიორგის რედაქტორული მუშაობის მიზანია, რომ ძველი ქართული რედაქციის ტექსტი უფრო დაუახლოვოს ბერძნულ წყაროს”… “…ეფრემ მცირე კი გიორგის ნარედაქციევ ქართულ თარგმანს კიდევ უფრო აახლოებს ბერძნულ წყაროსთან არა მარტო შინაარსის, არამედ სტრუქტურის, სტილის თვალსაზრისითაც. …რათა ქართული თარგმანი მაქსიმალურად შეესიტყვებოდეს ბერძნულ წყაროს აზრობრივადაც და ენობრივადაც… მაგრამ ეს ხდება… ქართული ენის ბუნების საწინააღმდეგოდ”. ასეთ უკიდურესობამდე ქართველი მთარგმნელ-რედაქტორების მიყვანა გამოიწვია “მაბრალობელთა” და “მაყვედრებელთა” ცილისწამებამ, თითქოსდა ქართულ თარგმანებს რაღაც მონოფიზიტური “ბიწი” გააჩნდა.
ქართველმა მთარგმნელ-რედაქტორებმა მოსპეს ქართული ეკლესიის მწვალებელთა ეკლესიად გამოცხადების საბაბი და ამით უდიდესი საქმე შეასრულეს ქართული ეკლესიის ძველთაგანვე არსებული ავტოკეფალიისა (თავისთავადობისა) და საქართველოს საპატრიარქოს აღიარების საქმეში.
აღსანიშნავია, რომ მიუხედავად ქართული ქალკედონიტური ეკლესიების ძლიერებისა, X-XI საუკუნეებში ქართველი მონოფიზიტები არსებობდნენ არა მარტო ქვეყნის სამხრეთ ნაწილში, არამედ მათ სამეფო კარზეც კი მაღალი თანამდებობები ეკავათ. მაგალითად, ბაგრატ III-ის მწიგნობართუხუცესი ექვთიმე (ეფთვიმე) ეროვნებით ქართველი, მაგრამ სარწმუნოებით “სომეხია”. ეს მემატიანეს მიაჩნია ეროვნულ ღალატად, “შინაგამცემობად”. ის ეფთვიმეს შესახებ წერს: “იგიცა თანა-ზიარი იყო ბოროტის მის წვალებისა მათისა და შინა-განმცემი სარწმუნოებისა ჩუენისა”, ღრტილას საეკლესიო კრებაზე ქალკედონიტთა და მონოფიზიტთა კამათისას ეს “შინაგამცემი” მიემხრო სომეხ მონოფიზიტ სომეხთ-მოძღვარს სოსთენს. დინარა დედოფლამდე აღმოსავლეთ საქართველოში, ჰერეთში, მოსახლეობის ერთი ნაწილი მონოფიზიტური ყოფილა, მაგრამ ქართველი მონოფიზიტების რიცხვი ქვეყანაში X ს-ის ბოლოსა და XI ს-ის დასაწყისისათვის მცირდებოდა.
მიუხედავად ამისა, ბერძნები ამ დროისათვის სარწმუნოებრივი მოტივით დევნიან ქართველებს, რომელნიც ასეთ სიტუაციაში იძულებულნი იყვნენ ემტკიცებინათ, რომ ისინი “ნათესავით”, გვარ-ტომობითა და წარმოშობით ქართველნი არიან. გრიგოლ ბაკურიანისძე და, საერთოდ, XI საუკუნის მოღვაწენი კარგად განასხვავებდნენ ერთმანეთისაგან ეროვნებასა და სარწმუნოებას, ისინი ამტკიცებდნენ, რომ ეროვნებით, “ნათესავით” ქართველები არიან, ამავე დროს არ უარყოფდნენ ეროვნებით ქართველი, ხოლო სარწმუნოებით “სომხების” არსებობასაც.
ბასილი II-ის გარდაცვალების შემდეგ ახალმა იმპერატორმა კონსტანტინემ საქართველოს მიმართ ძველი პოლიტიკა განაგრძო. იმის მიუხედავად, რომ ბასილი რამდენჯერმე შემოესია საქართველოს, ის მაინც პატივისცემით სარგებლობდა ქართველ საეკლესიო მოღვაწეთა შორის, რადგანაც გარკვეული წვლილი მიუძღოდა ქართული ეკლესიის წინაშე. იმპერატორი კონსტანტინე კი ძალზე მტრულად და აგრესიულად იყო განწყობილი ქართული ეკლესიისადმი. ამიტომაც მისმა სიკვდილმა ქართულ საზოგადოებრიობაში თანაგრძნობა კი არ გამოიწვია, არამედ სიხარული. მისი სიკვდილი იმპერატორისათვის მოვლენილ ღვთის რისხვად მიუჩნევიათ: “ეწია რისხვა უმსჯავროსა მას მეფესა კონსტანტინეს, მსგავსადვე ივლიანეს უსჯულოსა, უწყალოებისათვის ბაგრატ მეფისა ჩუენისა მოოხრებისათვის მამულისა მისისა”.
იმპერატორ კონსტანტინეს მიერ “ღელვად აღტეხილად იგვემებოდა” საქართველო. ბიზანტიის განმგებელი ქართული ეკლესიის მიმართ შურისძიებით აღავსო იმ გარემოებამ, რომ ბიზანტია-საქართველოს ომის დროს, კერძოდ, საქართველოში მისი შემოჭრისას, ქართული სამღვდელოება და ეკლესია სათავეში ჩაუდგა სახალხო ომს მის წინააღმდეგ. კონსანტინემ გამეფებისთანავე 1026-1027 წლებში გაილაშქრა საქართველოზე. მისი არმია ძალით ბევრად აღემატებოდა ბასილი II-ისას. ის შემოიჭრა “მიუწდომელისა ძალითა ლაშქრითა თვისისათა და განძითა ურიცხვითა ყოვლად უძლიერესად ბასილი მეფისაცა. მოვლო და მოაოხრა ქუეყანანი იგი, რომელნი პირველ მოეოხრნენ ქუეყანანი ბასილი მეფესა, და უმეტესცა”.
მეფე ბაგრატ IV-მ, რომელიც იმ დროს ბავშვი იყო, წინააღმდეგობა ვერ გაუწია ბერძნებს, ხოლო ზოგიერთი აზნაური განდგა მისგან და ციხეები დამპყრობელს გადასცა. მტრის წინააღმდეგ ბრძოლის ინიციატივა და მეთაურობა თავის ხელში აიღო ეკლესიამ. “აღაშენა სიმაგრე საბა მტბევარ ეპისკოპოსმან, მახლობელად ტბეთის ეკლესიასა და სახელსდვა მას სუეტიდ. და შეკრიბა მაშინ მან ერი თვისი და შევიდეს მას შინა თვით საბა მტბევარ ეპისკოპოსი, და ეზრა ანჩელ ეპისკოპოსი”. მალე მტრის წინააღმდეგ მეომარ ეპისკოპოსებს გვერდში ამოუდგა მოსახლეობა “და შავშეთისა აზნაურნი და განძლიერდა მას შინა”. საბა მტბევარ ეპისკოპოსს, რომელმაც “დაიჭირა ქუეყანა შავშეთისა, ქმნა დიდი ერთგულობა ბაგრატ აფხაზთა მეფისათვის, პატივსცა ღმერთმან და ვერ წარუღეს ქუეყანა მტერთა”.
ბერძნებმა “გამოადგინეს ლაშქარი სუეტსა მას ტბეთისასა, რომელი აღეგო საბა მტბევარ ეპისკოპოზსა ციხედ. და ჰბრძოდეს ძლიერად მრავალღონედ და ღმერთმან განაძლიერნა მყოფნი იგი სუეტსა მას შინა მადლითა და მეოხებითა წმიდათა მოციქულთათა და ლოცვითა წმიდათა ამათ მღვდელთ-მოძღუართათა და ვითარცა ერთგულნი და ჭეშმარიტნი მარტვილნი თავთა თვისთა სიკუდილად განსწირვიდეს, ეგრეთვე იგინიცა ხორციელთა უფალთა თვისთათვის თავთა თვისთა სიკუდილად განსწირვიდეს, და სისხლთა დასთხევდეს სიტყვისაებრ მოციქულთასა და ყოველნივე ეტყოდეს ურთიერთსა ციხესა მას შინა მყოფნი, რომელთა თანა ერთო ეზრა ანჩელი, ვითარმედ: “ნუმცა შეგვიტყუებენ ჩუენ ლიქნანი და ესე და საფასენი მსწრაფლ წარმავალნი, არამედ მოვიგოთ მადლი ერთგულობისა და გვირგვინი ახოვნებისა”, რამეთუ მბრძოლნი იგი გარემოდგომილნი მათდა ჰლიქნიდეს აღთქმითა და ქადაგებითა კეთილთა და საფასეთათა”.
საქართველოში ბრძოლების დროს იმპერატორმა კონსტანტინემ თავისთან დაიბარა ივერთა მონასტრიდან ექვთიმე მთაწმიდელი, იმის მომიზეზებით, რომ მონასტერში არეულობა დაიწყო. არეულობას თვით კონსტანტინოპოლი აქეზებდა. ივერონელებმა, წერს მემატიანე, “უკანასკნელ იწყეს თავხედობად და ამბოხებად… და უმეტეს და უმეტეს აღორძინდებოდა ამბოხება მათი, ვიდრემდის სამეუფოდ აღვიდეს და აუწყეს კონსტანტი მეფესა შფოთისა მათისათვის”.
მოსალოდნელი იყო მონასტრის არეულობის გამო ექვთიმეს კონსტანტინოპოლში უპატივისცემოდ მიიღებდნენ, მაგრამ ის სახელგანთქმული მოღვაწე იყო მთელ ბიზანტიაში, ათანასე ათონელის თანამოსაგრე. ექვთიმე კვიპროსის ავტოკეფალური ეკლესიის მეთაურად უნდოდა თავის დროზე დაენიშნა ბასილი II-ს. ექვთიმე ცუდად არ მიუღია კონსტანტინეს. ჩანს, იმპერატორს გადაწყვეტილი ჰქონდა, გადაებირებინა წმიდა ექვთიმე ისე, როგორც გადაიბირა “ბანელი ეპისკოპოსი იოანე”. საქართველოშივე კონსტანტინეს სურდა თავის მხარეზე გადაებირებინა საბა მტბევარ ეპისკოპოსი და ეზრა ანჩელ ეპისკოპოსი “ლიქნითა” და დიდი თანხის მიცემით. მან ეს ვერ შეძლო, სამაგიეროდ მოახერხა თავის მხარეზე გადაებირებინა ქართველ აზნაურთა, “წვრილი ერისა” და სამღვდელოების ნაწილი. კონსტანტინესათვის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენდა ქართული ეკლესიის მიმხრობა. მაშინ ის ადვილად შეძლებდა ბაგრატ IV-ის დამარცხებას. შესაძლოა, სწორედ ამ მიზნით ის კონსტანტინოპოლში კარგად იღებს საქართველოს კათალიკოსპატრიარქ მელქისედეკ I-ს: “შეიწყნარა მეფემან ბერძენთამან კონსტანტინემ და მოსცა შესამკობელნი ეკლესიათა, ხატნი და ჯუარნი…”
კონსტანტინემ ექვთიმე მთაწმიდელი დაიბარა მის სიკვდილამდე ცოტა ხნით ადრე, ე.ი. 1027-1028 წლებში, მაშინ, როდესაც ის უზარმაზარი არმიით აოხრებდა საქართველოს, ხოლო ქართული ეკლესია, მისი მესვეურნი სათავეში ედგნენ ომს ბიზანტიელთა წინააღმდეგ, რადგანაც ქართული ეკლესიის ვარსკვლავი ექვთიმე მხარში ედგა ბიზანტიელთა მოწინააღმდეგე სამღვდელოებას, ამიტომაც ის განარიდეს ივერთა მონასტერს, სადაც ამ დროს წინამძღვრობდა ბერძენთ მომხრე მამა, გიორგი I. მემატიანე წერს, რომ მამა გიორგი I “ბერძენთა მიექცა”-ო, “ბერძენნი ფრიად რაიმე შეიყვარნა და განამრავლნა და სრულიად მათდა მიმართ მიდრკა”. ისევე როგორც ბანელი ეპისკოპოსი იოვანე.
იმპერატორ რომანოზ III-ის გამეფებისთანავე, საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი მელქისედეკ I “წარვიდა… წინაშე რომანოზ ბერძენთა მეფისა კოსტანტინეპოლედ”. ვიზიტის მიზანი, ცხადია, იქნებოდა ზავისა და მშვიდობის ჩამოგდება. რომანოზმა ის “შეიწყნარა და მოსცა შესამკობელი ეკლესიათანი”. დაახლოებით 1030 წელს სახელოვანი და ცნობილი დიპლომატი მარიამ დედოფალი, დედა ბაგრატ IV-ისა საგანგებო მისიით გაემგზავრა “…საბერძნეთად ძიებად მშვიდობისა და ერთობისა”. სუმბატ დავითის ძე წერს: “შეიმოსა სიმხნე და ახოვნება… და წარვიდა კონსტანტინეპოლედ წინაშე რომანოზ მეფისა, ვედრებად მისა, რათა მშვიდობა ყოს აღმოსავლეთისათვის და რათა არღარა იყოს ბრძოლა ბერძენთა და ქართველთა…”
იმპერატორმა რომანოზმა ინება დაზავება საქართველოსთან. ქართველი მეფე იმპერატორის ვასალად აღიარებდა თავის თავს, რაც იმით გამოიხატებოდა, რომ მზად იყო მიეღო საკარისკაცო ტიტული. ბერძენთა და ქართველთა სამეფო დინასტიები დამოყვრდნენ. მეფე ბაგრატ IV-ს ცოლად მისცეს “კეისრის ქალი” დედოფალი ელენე.
სახელოვანი დიპლომატის, მარიამ დედოფლის ვიზიტი წარმატებით დასრულდა. მას იმპერატორმა “აღუსრულა ყოველი სათხოველი სიხარულითა: “მოსცა ფიცნი და სიმტკიცენი ერთობისა და სიყუარულისათს. დაუწერნა ოქრო-ბეჭედნი, მოსცა პატივი კურაპალატობისა, და მოსცა ცოლად ბაგრატისათვის ელენე დედოფალი”. ბიზანტია-საქართველოს შორის დადებულმა ზავმა შეამსუბუქა ქართული ეკლესიის მდგომარეობა. ზავის დადებამდე ივერონის ბერები უკიდურესად შევიწროებულნი იყვნენ. ზავის შემდეგ იმპერატორი რომანოზი ივერონის წინამძღვარ გიორგი I-ის (1012-1030) მიმართ მეგობრულად განეწყო, მაგრამ ეს მეგობრობა დიდხანს არ გაგრძელებულა, ანუ გაგრძელდა მანამდე, სანამდეც ბიზანტიასა და საქართველოს შორის მეგობრულ-მოყვრული დამოკიდებულება იყო. ბიზანტიელი “კეისრის ქალი”, ბაგრატ IV-ის მეუღლე, მალე გარდაიცვალა ქორწილის შემდეგვე: “…შემდგომად მცირედისა ჟამისა მიიცვალა ელენე დედოფალი ქუთათისს შინა და შეირთო ცოლად ბაგრატ მეფემან ბორენა დედოფალი ოვსთ მეფისა ასული”. ბიზანტიის დამოკიდებულება საქართველოსადმი კვლავ დაიძაბა. გიორგი მთაწმიდელი ივერთა მონასტრის წინამძღვრის შესახებ წერს: “ჟამთა რომანოზ მეფისათა დიდად წარჩინებულ იქნა გიორგი წინაშე რომანოზ მეფისა და დიდად საკუთარ და პატივცემულ მერმე… განდგომილება და ორგულობა დასწამეს… ამის მიზეზისათს ექსორია-იქმნა”. ამ დროს, დაახლოებით 1031-33 წლებში “…დიდსა ღელვასა და მიმოტაცებასა შთავცვენით, რამეთუ სამგზის დაიტყუენა მონასტერი და, რაAცა დრისტი ტურფა იყო მამათა ჩუენთა მოგებული, ყოველი იავარ-იქმნა, და ეგრეთვე განძი და კუმაში” ივერთა მონასტრის წინამძღვრად იმ დროს აირჩიეს ბერი გრიგოლი, ბერძნებმა ისიც დააპატიმრეს და გადაასახლეს, რის შემდეგაც ქართველთა მდგომარეობა მონასტერში სავალალო გახდა: “…ჟამი პოვეს ბერძენთა, და ვითარცა ცეცხლნი აღეგზნნეს ჩუენ ზედა და სრულიად აღმოფხურა ჩუენი ენება და დაპყრობა სამკვდრებელისა ჩუენისა”. ამის შემდეგ ივერონის წინამძღვარი გახდა გიორგი II. 1035 წელს წინამძღვარი გიორგი II ხელს აწერს თეოკტისტ პროტოსის აქტზე ათონის მთის ერთ-ერთ საქმიან ქაღალდზე.
ამ დროს დამოკიდებულება ბიზანტია-საქართველოს შორის კვლავ დაძაბულია. “მალე ბიზანტიამ ისევ დაიწყო მტრული მოქმედება საქართველოს წინააღმდეგ, 1032 წელს, ბიზანტიელები შეუჩნდნენ ბაგრატის ნახევარძმა დემეტრეს, ისიც კეისართან გაიქცა და ანაკოფიის ციხე აფხაზეთში ბერძნებს გადასცა”. წინამძღვარ გიორგი II-ს ქართველი ბერები “უკეთურს” უწოდებდნენ, რადგანაც ის ისევე იქცეოდა, როგორც წინამძღვარი გიორგი I. “..გიორგი უკეთური, არათ უმოლხინესი პირველისა მის გიორგისი”.
ამ დროს, დაახლოებით 1035-1036 წლებში, ქართველებისათვის უკვე მწვალებლობა-ერეტიკოსობა დაუწამებიათ და ფიზიკურად სცემდნენ კიდეც. მემატიანე წერს: “…დიდსა ჭირსა შინა ყვენით და საწუნელ და საძულელ მათდა. და თვითოეულად არცა თუ შესაძლებელ არს ყოვლისავე წარმოთქუმა, რავდენნი გინებანი, რავდენნი შეურაცხებანი და ყუედრებანი მოიწეოდეს მათ მიერ ჩუენ ზედა დღითი-დღე; და ცემითა და გუემითა და მწვალებელად ხადითა შეიწრებულნი დისა ურვასა შინა ვიყვენით. და ესეცა ენება, რათამცა სახელიცა მაშენებელთა აღმოჰოცეს”.
დაახლოებით 1036-1040 წლებში ივერონის ბერებზე მზრუნველი წინამძღვრები არიან `ნეტარი მამა გრიგოლი” და “ნეტარი არსენი”. ამ წლებში ივერონიდან საქართველოში მრავალგზის აგზავნიან ბერებს მეფე-მთავრებთან შეწევნისათვის. ერთ-ერთი გავლენიანი დიდი მთავარი საქართველოსი, რომელიც კარგ დამოკიდებულებაში იყო ბიზანტიელებთან, იყო ლიპარიტი. ის ეხმარებოდა ივერონის ბერებს და თვითონაც ბერად აღიკვეცა. გიორგი მთაწმიდელს, მემატიანის აზრით, წიგნის გადაწერის საქმეში, 1055-56 წლებში, ყველაზე მეტად ხელი სწორედ ამ პირმა შეუწყო: “უფროს ყოველთასა დიდად იღვაწა სულითა კურთხეულმან ანტონი ლიპარიტ-ყოფილმან… წმიდასა ამას ბერსა დიდად პატივ-უპყრა და ნუგეშინის-სცა და მშვენიერი ქება-გალობა დაწერა…”. მანამდე კი, 1030-40 წლებში ძალზე გავლენიან ლიპარიტს კარგი დამოკიდებულება ჰქონდა როგორც ბიზანტიის იმპერატორებთან, ასევე ბაგრატ IV-სთან. ჩანს, ლი პარიტის გავლენით იმპერატორ მიქაელ IV-ის (1034-41) დროს ივერონის ბერების მდგომარეობა ოდნავ გაუმჯობესებულა, მაგრამ მცირე ხნით: “…ღმერთმან ყოვლად ძლიერმან, სახიერებითა თვისითა ლმობიერ-ყო გული მიქაელ ქრისტეს-მოყვარისა მეფისა და წყალობად ჩუენდა მოაქცია…”
1039-40 წლებში ბაგრატ IV-მ ზავი დადო ამირასთან. ამ ამბავმა ლიპარიტი დიდად აღაშფოთა. “შეიქმნა ლი პარიტ ქვეგამხედვარად თავის პატრონისაგან”. ბიზანტიამ მყისვე გამოიყენა თავისი ერთგული ლიპარიტის უკმაყოფილება. მდგომარეობა კვლავ დაიძაბა, რის გამოც 1040-41 წლებში მიქაელ V-ის დროს (1041-42) “კვალად აღეტყნეს ჩვენ ზედა ბერძენნი და მთა ყოველი აღძრეს, დიდებულნი ყოველნი განდრიკნეს”, მაგრამ მიქაელ მეფეს ქართველთა მხარე დაუჭერია, შესაძლოა, ლიპარიტის გავლენით.
მემატიანის მიერ თქმული “მთა ყოველი აღძრეს” გულისხმობს იმას, რომ მთელი მთაწმიდის ბერები ქართველთა წინააღმდეგ აღძრულან. ეს გვაფიქრებინებს, რომ ქართველებს, მართლაც, მწვალებლობას, ანუ მართლმადიდებლობისაგან განდრეკას აბრალებდნენ, სხვა შემთხვევაში მთელი მთაწმიდა ერთი მონასტრის საწინააღმდეგოდ არ აღიძვროდა. 1041-42 წლებში ივერთა მონასტრის წინამძღვარია მამა სვიმეონი. მის დროს ივერონი შედარებით დამშვიდებული იყო, მაგრამ გადატანილით შეჭირვებულ ქართველ ბერებს “ჟამთა სვიმეონ მამისათასა”, დაუწერიათ მოსახსენებელი, სადაც წყევლიან ყველა შინაგამცემ ქართველს. მათ ეს საბუთი შუდგენიათ არა მარტო თავისი, არამედ ბიზანტიის იმპერიაში მცხოვრები ყველა ქართველი ბერის სახელითაც. ჩანს, ბიზანტიაში მცხოვრები ყველა ქართველი ბერი ერთ დღეში იყო, ქართველები ყველგან იდევნებოდნენ: “…ერთითა ერთობითა ამას ვიტყვი ვითარცა ერთისა პირითა ყოველთა ქართველთა თანა, რომელნი სადაცა არიან აღმოსავლეთისა და შავისა მთისა და იერუსალემისათა და სადაცა არიან ძმანი ჩუენნი”.
მთელ იმპერიაში ქართული ეკლესია დევნილია; იგი ბიზანტიის იმპერიასთან მებრძოლი ხალხის ეკლესიაა, ამიტომაც მიიჩნევა “მწვალებელთა” ეკლესიად; მისი ავტოკეფალია საეჭვოა, საპატრიარქო ღირსება მიუღებელი, ხოლო ამ ეკლესიის წევრები დევნილი.