V საუკუნის დასაწყისში საქართველო უკვე დახარკული ქვეყანა იყო სპარსელთა მიერ. მართალია, სპარსელებმა ვერ შეძლეს ქართული სახელმწიფოებრიობის გაუქმება, მაგრამ დაუფარავად ცდილობდნენ ქართველების ასიმილაციას. პირველ რიგში, მათ სურდათ ქართველებს მიეღოთ სპარსული სარწმუნოება – ცეცხლთაყვანისმცემლობა. ისინი ებრძოდნენ და კრძალავდნენ ქართულ ეროვნულ წეს-ჩვეულებებს და ტრადიციებს. ქრისტიანობა იმ დროისათვის უკვე ქართულ ეროვნულ სარწმუნოებად იყო ქცეული და ქართველებს ქრისტიანული წეს-ჩვეულებები ჰქონდათ. მათი მოშლით სპარსელებს იმედი ჰქონდათ, რომ ქართველების ეროვნულ სახეს მოშლიდნენ და სპარსულს დაუახლოვებდნენ.
გარდა ამისა, სპარსელები ქართულ სახელმწიფოებრიობას, ანუ მეფობას ძირს უთხრიდნენ. მათ V საუკუნეში შეძლეს სომხეთსა და ალბანეთში მეფობის გაუქმება, მაგრამ საქართველოში ეს ვერ მოახერხეს, ცხადია, იმ მიზეზის გამო, რომ ქართული სახელმწიფოებრიობა ძლიერი იყო და მისი მოსპობა ადვილი არ იყო. სპარსელებს იმედი ჰქონდათ, რომ თვით საქართველოში მოძებნიდნენ იმ ძალებს, რომელნიც შეებრძოლებოდნენ ქართველ მეფეებს და მოსპობდნენ მეფობას. ქართველი მთავრები და დიდი აზნაურები სპარსელების დახმარებით საქართველოს მეფეს ებრძოდნენ.1 მართლაც, VI საუკუნის დასაწყისში მეფობის გაუქმება მთავრებისა და დიდი აზნაურების მეოხებით მომხდარა. VI საუკუნეში მეფობის გაუქმების შემდეგ „ქართლის მთავრები და დიდი აზნაურები კი თავს კარგად გრძნობდნენ. მეფობის მოსპობა ქართლში ხომ უმთავრესად მათი საქმე იყო. ძველი ქართველი მემატიანე ამტკიცებს, რომ მას შემდეგ, რაც ვახტანგის შთამომავლობას მეფის უფლება წაართვეს, ქართლში უკვე აზნაურები გაბატონდნენო. მართლაც, დიდი აზნაურები ადვილად შეუხმატკბილდნენ სპარსელებს და ეხმარებოდნენ მათ ქვეყნის მართვა-გამგეობაში. სამაგიეროდ, სპარსელებიც მათ თავის წყალობას არ აკლებდნენ, მსხვილ თანამდებობებსა და ჯილდოებს ურიგებდნენ და ზოგჯერ მემკვიდრეობითაც უმტკიცებდნენ მიცემულ მოხელეობას.“2
თუკი სპარსელები ცბიერებითა და ვერაგობით ცდილობდნენ ქართველთა გატეხას, ბიზანტიის,3 ანუ „ბერძნების“ დამოკიდებულება სრულიად სხვაგვარი იყო საქართველოს მიმართ. ბიზანტიამ IV საუკუნის ბოლოს ჩამოაჭრა ქართულ სახელმწიფოს სამხრეთის ტერიტორიების დიდი ნაწილი, უშუალოდ მიუერთა იმპერიას, ხოლო V საუკუნის პირველ ნახევარში დასავლეთ საქართველოს მნიშვნელოვანი ნაწილი მიიტაცა. თუკი სპარსელები, ასე თუ ისე, ეროვნულ ინსტიტუტებს (მაგ., ქართულ სახელმწიფოს, ქართულ ეკლესიას) ხელს არ ახლებდნენ და მხოლოდ დახარკვით კმაყოფილდებოდნენ, ბიზანტია მიტაცებულ ქართულ მიწებზე საერთოდ აუქმებდა ყოველგვარ ქართულ ინსტიტუტს, ამიტომაც ქართველებისათვის არაქრისტიანი სპარსელების ბატონობა უფრო მოსათმენი იყო, ვიდრე ქრისტიანი ბერძნების მოქმედებაა. სწორედ ამან ჰპოვა ასახვა „ქართლის ცხოვრებაში“, სადაც ნათქვამია, რომ როცა ბიზანტიელებმა დასავლეთ საქართველოს მიწები მიიტაცეს, მთელ საქართველოში დიდი ურვა და წუხილი შეიქმნა და ყოველი ქართველი დიდად გლოვობდაო: „მასვე ჟამსა გამოვიდეს ბერძენნი… და დაიპყრეს ეგრის-წყლითგან ვიდრე ციხე-გოჯადმდე, მაშინ იქმნა გლოვა და წუხილი ყოველთა ზედა ქართველთა და იტყოდეს… სამართლად მოაწია ღმერთმან ჩუენ ზედა ესე რისხვა, რამეთუ მიგუცნა ჩუენ წარტყუენვად უცხოთა ნათესავთა და მიგვიღო ჩუენ საზღვარი ბერძენთაგან, ვითარცა მიუღო ვარაზ-ბაქარს მეფესა კლარჯეთი…“4
ყოველი ქართველის გლოვა, მემატიანეების მიერ აღწერილი, შეიძლება ითქვას, ერთადერთი შემთხვევაა ქართველი ერის მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის მანძილზე. ქართველების საერთო გლოვა იმით იყო გამოწვეული, რომ ბიზანტია მიტაცებულ ქართულ მიწებს სწრაფად რთავდა იმპერიის სისხლსავსე ცხოვრებ-აში და სწრაფადვე კულტურულად „აბერძნებდა“ ქართულ მოსახლეობას. თუკი ქართველებს სპარსელთა წინააღმდეგ ფარად ჰქონდათ ქრისტიანული სარწმუნოება, ბერძნული ასიმილაციისგან მათ არაფერი არ იფარავდა. მიუხედავად ამისა, რადგანაც საქართველოს დიდი და უმთავრესი ნაწილი სპარსთა გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა, მთავარი საფრთხე მაინც სპარსელებისგან მოდიოდა. ამ დროს კი, როგორც აღვნიშნეთ, ქართველთა დამცველი სწორედ ბერძნული ორიენტაცია და ქრისტიანობის ის სახე იყო, რომელსაც იმ დროს ბიზანტიაში აღიარებდნენ. ვახტანგ გორგასალი ბერძნული ორიენტაციისა იყო და სიკვდილის წინ ანდერძიც დატოვა, რომ ქართველებს „ბერძენთა სიყვარული“ არ მიეტოვებინათ, თუმცა „ბერძნებს“ შეებრძოლა კიდეც და საქართველოს დაუბრუნა მათგან მიტაცებული ტერიტორიები.
აღსანიშნავია, რომ იმ დროს, V საუკუნეში, არსებობდა ორი განსხვავებული მიმართულება ქრისტიანობაში. ერთ მიმართულებას ბიზანტია მფარველობდა და აღიარებდა, ხოლო მეორე მიმართულებას სპარსეთის სახელმწიფო მფარველობდა. ქრისტიანობის იმ მიმართულებას, რომელსაც სპარსეთი მფარველობდა, ს. ჯანაშია „სპარსულ“ ქრისტიანობას უწოდებს. ასე მაგალითად. ის წერს: „პირველ კათალიკოსად ვახტანგმა დიოფიზიტობის მომხრე პირი დანიშნა და ამით „სპარსულ“ ქრისტიანობას, მონოფიზიტობას, აშკარა ბრძოლა გამოუცხადა.“5
არ იქნებოდა სწორი, თუ წარმოვიდგენდით, რომ სპარსეთი ქრისტიანობის ყოველ მიმართულებას ებრძოდა. სპარსეთი მხოლოდ იმ მიმართულებას, ქრისტიანობის იმ ფრთას ებრძოდა, რომელიც იმ მომენტში რომის (ბიზანტიის) იმპერიაში იყო აღიარებული. თვითონ სპარსეთში მრავალი ქრისტიანი ცხოვრობდა და სპარსელების არცთუ მცირე ნაწილი ქრისტიანი იყო, მათ ჰქონდათ თავიანთი ეკლესია და თავიანთი საეკლესიო იერარქია, ხოლო სპარსეთის იმპერიაში მცხოვრები ხალხები, მაგალითად, სირიელები და სომხები ქრისტიანები იყვნენ, რომელთა ეკლესიებიც სპარსეთისათვის მისაღები იყო.
სპარსეთის სამეფო კარმა, როცა მიხვდა, რომ მაზდეანობის გავრცელება არცთუ ადვილი იყო და ქრისტიანი ხალხები არ დათმობდნენ თავიანთ სარწმუნოებას, შეცვალა სარწმუნოებრივი პოლიტიკა. იმ მიზნით, რათა მის იმპერიაში მცხოვრები ქრისტიანები ბიზანტიური გავლენის ქვეშ არ ყოფილიყვნენ, სპარსეთმა ინება, რომ ისინი მოქცეულიყვნენ ირანოფილურად განწყობილი ქრისტიანული ეკლესიების გავლენისა და კონტროლის სფეროში. ასეთები იყვნენ ანტიბიზანტიურად განწყობილი სირიული და სპარსული ეკლესიები. „მის შემდეგ, რაც დაეცა სომეხ მეფეთა ტახტი (428 წ.), სომხეთში სპარსთა ხელისუფლებამ ფეხი მტკიცედ მოიკიდა, ბიზანტიის იმპერიისადმი დაპირისპირებული ირანის შაჰის კარი იმ ხანებში მხარს უჭერდა სირიული კულტურის გავლენის გავრცელებას ბერძნულის საწინააღმდეგოდ, სირიულ კულტურას სომხეთში, ისედაც ღრმად ჰქონდა ფესვები გამდგარი და მთავრობის მფარველობის პირობებში მას კიდევ უფრო გაეშალა ფრთები“.6 სპარსელნი სირიულ ქრისტიანობას მფარველობდნენ ბიზანტიელთა საპირისპიროდ. აღსანიშნავია, რომ ამ დროისათვის სირიული ქრისტიანობის ცენტრი ანტიოქია იყო. V საუკუნის შემდეგ, კი სირიული ეკლესია ორად გაიყო: დასავლეთი სირიული ეკლესია, რომელიც სირია ლიბანს მოიცავდა, და აღმოსავლეთი სირიული ეკლესია, რომელიც ჩრდილო მესოპოტამიას და ირანს მოიცავდა.7
სპარსეთის (ქალდეური) ქრისტიანები (მოგვიანებით ნესტორიანები) ოდესღაც თავის თავს ნესტორიანებს არ უწოდებდნენ. ეს სახელი მათ უწოდეს ბერძნებმა და მონოფიზიტებმა. მოხერხებული ეროვნული ბაზა ბერძნული ეკლესიისაგან განშორებისათვის სირიულენოვანი ერეტიკოსებისათვის იყო სპარსეთი. მათი განმანათლებელი იყო სასაზღვრო ედესის სკოლა.
სპარსეთის ქრისტიანებმა 410 წლის კრებაზე გამოაცხადეს თავიანთი ავტოკეფალია თავისი კათალიკოსის მეთაურობით. ადრე ისინი ცდილობდნენ ანტიოქიის გათავისუფლებას ბერძენი პატრიარქისაგან. 423 წლის კრებამ აუკრძალა ამ ეკლესიის წევრებს ყოველგვარი კავშირი ანტიოქიის პატრიარქთან“8 (ისინი ანტიოქიის მართლმადიდებლურ ეკლესიას „მელქიტურს“ უწოდებდნენ, რაც ქართულად „სამეფოს“ ნიშნავს).
სირიული ეკლესიის (რომელიც შემდეგ იაკობიტებად და ნესტორიანებად გაიყო) ცენტრი ანტიოქია იყო. ანტიოქიაში უამრავი ქრისტიანული სარწმუნოებრივი მიმართულება არსებობდა. V საუკუნეში ანტიოქიის ეკლესია დაყოფილი იყო მრავალ იურისდიქციად. IV საუკუნის ბოლოს, ა. კარტაშევის თანახმად, კიდევ ახალი იურისდიქცია წარმოქმნილა: `ანტიოქია ამ დროს უკვე დაყოფილი იყო სამ იურისდიქციად, ახლა წარმოიქმნა მეოთხე. აქ არსებობდა: 1. მელეტის იურისდიქცია. 2. ევზოის იურისდიქცია (არიანულის მაგვარი). 3. პავლინის იურისდიქცია. 4. აპოლინარის (375 წლისათვის) იურისდიქცია“.9
ასე რომ, V საუკუნისათვის ქრისტიანობაში არსებობდა სპარსოფილური ფრთა, რომელიც მკვეთრად გამოხატული ანტიბერძნული მიმართულებისა იყო. თვით სპარსეთშიც კი ავტოკეფალური ეკლესია არსებობდა, რომელსაც კათალიკოსი მართავდა. თუ V საუკუნის დასაწყისში სპარსოფილური იყო სირიისა და სპარსეთის ეკლესიები, ამ საუკუნის ბოლოსთვის სომხეთის ეკლესიაც ძირითადად სპარსოფილური და სპარსეთის სახელმწიფოსთვის მისაღები ეკლესია იყო.
ცხადია, ასეთი მდგომარეობა გავლენას მოახდენდა სპარსეთის გავლენის სფეროში არსებულ საქართველოს საზოგადოებაზე. საქართველოში V საუკუნისათვის უთუოდ არსებობდნენ როგორც ბერძნული (ელინოფილური), ასევე სპარსოფილური ქრისტიანული საეკლესიო დაჯგუფებანი. სწორედ ამიტომ საქართველოს მეფე საგანგებო და ძალზე დაძაბულ მდგომარეობაში იმყოფებოდა. როგორც აღვნიშნეთ, სპარსეთის სურვილი იყო საერთოდ მოესპო ქართული სახელმწიფოებრიობა, ამიტომაც მთავრებსა და დიდ აზნაურებს ხელს უწყობდა ამაში. გარდა ამისა, ქვეყანაში არსებული სპარსოფილური საეკლესიო წრეები, სპარსთაგან დახმარების მოიმედენი, ალბათ, სწორედ სპარსეთის პოლიტიკის განხორციელებისათვის ზრუნავდნენ. თავის მხრივ, ბიზანტიაც აქტიურად ერეოდა საქართველოს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში და დაუსჯელად არ ტოვებდა სპარსოფილების გავლენის გაფართოებას. მაგალითად, როცა მეფე ვარაზ-ბაქარის დროს ბიზანტიამ მიიტაცა კლარჯეთი და ვახტანგის დროს ეგრისის ნაწილი, ქართველები ამბობდნენ: „…არა კეთილად ვიპყართ სჯული ქრისტესი და წესი იოვანეს მცნებისა, სამართლად მოაწია ღმერთმან ჩუენ ზედა ესე რისხვა, რამეთუ მიგუცნა ჩუენ წარტყუენვად უცხოთა ნათესავთა და მიგვეღო ჩუენ საზღვარი ბერძენთაგან, ვითარცა მიუღო ვარაზ-ბაქარს მეფესა კლარჯეთი და იგი ცოდვითა ვარაზ-ბაქარისითა მოიწია, რამეთუ ვერ კეთილად ეპყრა სჯული ქრისტესი“.10
ქართველი მეფეები, „ქართლის ცხოვრების“ თანახმად, ერთდროულად ან ორივე დამპყრობელს – სპარსეთსა და საბერძნეთს – ებრძოდნენ, ანდა ბრძნულად იყენებდნენ წინააღმდეგობას ამ სახელმწიფოთა შორის და ხან ბერძნებს ებრძოდნენ სპარსელთა ძალით, ხან კი სპარსელებს ბერძენთა ძალით.
398-400 წლებში მეფობდა ფარსმანი. „მეფეთა ამბავის“ თანახმად, ფარსმანს ხარკის გადახდაც კი შეუწყვეტია ირანელებისათვის, მეორე მხრივ, თითქოსდა ბიზანტიელებსაც ებრძოდა.11
შემდგომი მეფე მირდატი „მტერ ექმნა ბერძენთა და სპარსთა. ბერძენთაგან ეძიებდა კლარჯეთს, საზღვარსა ქართლისასა, ხოლო სპარსთა არა მისცემდა ხარკსა“.12 სპარსელებმა ის დაამარცხეს.
V საუკუნის 20-იან წლებში გამეფდა არჩილი. ჯუანშერის თანახმად, ამ არჩილმა „მოირთო ძალი საბერძნეთით და წარძღუანებითა ჯუარისათა იწყო ბრძოლად სპარსთა“. ცეცხლის მსახურნი განუდევნია, ეკლესიები მოუკაზმია, სინამდვილეში კი, ნ. ჯანაშიას აზრით, ქართლი ამ დროს ირანს ემორჩილებოდა.
V საუკუნის 40-იანი წლებიდან ირანმა დაიწყო ახალი, მეტად აქტიური და აგრესიული პოლიტიკის გატარება, რომლის მიზანი იყო მოესპო ქართლის შინაგანი დამოუკიდებლობა და გადაექცია ის (და ამიერკავკასია) ირანის პროვინციად.
ირანელებმა გადაწყვიტეს ქართლის (და ამიერკავკასიის) იზოლაცია არაირანული (ბერძნულ-რომაული) სამყაროსაგან.13
„საინტერესოა, რომ ირანელებს კავშირის გაბმა მოუხერხებიათ ქრისტიანულ ეკლესიასთანაც კი, რომელსაც ისინი საერთოდ ებრძოდნენ. ამას უადვილებდათ ის გარემოება, რომ ამ დროს ქრისტიანულ ეკლესიაში უამრავი სხვადასხვა მიმდინარეობა არსებობდა, რომლებიც ერთმანეთის მიმართ უაღრესად მტრულად იყვნენ განწყობილნი. ორთოდოქსალურ ეკლესიას კონსტანტინოპოლი მფარველობდა, მაგრამ მას უძლიერესი ოპოზიცია ჰყავდა ძირითადად აღმოსავლეთში. ირანელები მხარს უჭერდნენ ოპოზიციონერებს, რომლებსაც ორთოდოქსებისა და მაშასადამე, მათ უკან მდგომი სახელმწიფოს წინააღმდეგ იყენებდნენ.14
„ამ პერიოდში ქართლსა და ამიერკავკასიის სხვა ქვეყნებში მიმდინარეობს ფეოდალიზაციის პროცესი, რომელიც გულისხმობს გააფთრებულ ბრძოლას ცენტრალურ ხელისუფლებასა (მეფეს) და ცენტრიდანულ ძალებს (ფეოდალებს) შორის. ფეოდალთა მიზანი იყო მემკვიდრეობით დაემტკიცებინათ ის მიწები და თანამდებობები, რომლებიც მათ ეჭირათ. ამასთან, ისინი ცდილობდნენ მაქსიმალურად შეეზღუდათ მეფის უფლებები მათ ხელქვეით არსებულ მიწებზე. მეფე კი იმისთვის იბრძოდა, რომ თავისი გამგებლობიდან არ გაეშვა ეს მიწები, სრული ძალაუფლება შეენარჩუნებინა მთელი სამეფოს მიწა-წყალზე და ყოველ თანამდებობაზე დანიშვნა მხოლოდ მისი სურვილით მომხდარიყო. ირანელები იყენებდნენ ამ წინააღმდეგობას და ფეოდალებს ჰპირდებოდნენ მათთვის სასურველი პრივილეგიების დამტკიცებას. ყოველივე ზემოაღნიშნული საშუალებას აძლევდა ირანელებს ამიერკავკასიის ქვეყნების საეკლესიო ცხოვრებაშიც ჩარეულიყვნენ. პირველწყაროებში კარგად არის ასახული, თუ როგორ ერეოდნენ ისინი სომხური ეკლესიის საქმეებში (მაგალითად, V საუკუნის 20-იანი წლებიდან სომხეთის ეკლესიის მეთაურს, კათალიკოსს შაჰი ნიშნავდა თავისი სურვილის მიხედვით). ჩანს, ირანელებს ქართლშიც დაუმყარებიათ კავშირი გარკვეულ საეკლესიო წრეებთან. ამ მხრივ ყურადღებას იპყრობს „მოქცევაი ქართლისაის“ მატიანის ცნობა, რომლის თანახმადაც, არჩილის ძის, მირდატის დროს ქართლის მთავარეპისკოპოსი გლონოქორი „ერისთვადცა“ იყო ბარაზბოდ პიტიახშისაგან ქართლს და ჰერეთს“.15 ბუნებრივი იქნებოდა, რომ გლონოქორისთვის ირანელებს დაეკისრებინათ არა მარტო ერისთავობა, არამედ რომელიმე სხვა მნიშვნელოვანი საერო ფუნქცია. მაგალითად, ჩვენ ვიცით, რომ სწორედ ამ პერიოდში ირანელების მიერ დანიშნული სომხეთის კათალიკოსები ცხოველ მონაწილეობას იღებდნენ ირანელებისათვის ხარკის აკრეფაში. ასეა, თუ ისე, როგორც ნ. ჯანაშია აღნიშნავს, „ირანელების მიერ ქართლის ეკლესიასთან კავშირის გაბმა არსებითად ნიშნავდა ადგილობრივი აზნაურების გარკვეულ ფენასთან კავშირის დამყარებას“.16
„როცა ზოგი აზნაური გამდიდრდა და გაძლიერდა, მას უკვე მეფის მორჩილება აღარ სურდა. გარდა ამისა, აზნაურებს მეფისგან მამულები ჰქონდათ მიღებული სამსახურის პირობით. მეფე ამ მამულებს თავის საკუთრებად თვლიდა. აზნაურებს კი მათი დათმობა ენანებოდათ და საბოლოოდ მიჩემება სურდათ. გაჩაღდა ბრძოლა მეფესა და დიდ აზნაურ-მთავრებს შორის. ამით ისარგებლეს სპარსელებმა, მეფის უკმაყოფილო აზნაურებთან კავშირი გააბეს და ისინი თავის მხარეზე გადაიბირეს“.17 ქართული ეკლესია V საუკუნეში უდიდეს მიწისმფლობელად გადაიქცა და ისეთივე ინტერესები გაუჩნდა, როგორც სხვა მიწისმფლობელებს, ეს ჩანს როგორც „ქართლის ცხოვრებიდან“, ისე `მოქცევაი ქართლისაიდან“.
„ეპისკოპოსებად ამ დროს უკვე წარჩინებულებს, აზნაურებს ვხედავთ. ამ ეპისკოპოსებს ახლა თავისი მეფე ისევე მოძულებული ჰყავდათ, როგორც მთავრებსა და სხვა დიდ აზნაურებს. ეკლესიას V საუკუნეში უკვე დიდი მამულები ჰქონდა. ამ მამულების გამო ქართლის მეფესა და სამღვდელოებას შორის ისეთივე ბრძოლა გაჩაღდა, როგორიც მეფესა და სხვა დიდ აზნაურებს შორის იყო. ამიტომ დაუახლოვდა ერთმანეთს სპარსელები და ქართლის სამღვდელოება. თანდათან ქართლის მთავარეპისკოპოსი და ეპისკოპოსების უმრავლესობა სპარსელების მხარეს გადავიდა ისევე, როგორც მეზობელ სომხეთში. სამაგიეროდ სპარსელები თავის მომხრე ეპისკოპოსებს უხვად აჯილდოებდნენ. იყო ისეთი შემთხვევაც, როცა ქართლის მთავარეპისკოპოსი ერისთავადაც კი იყო დანიშნული სპარსელების მიერ. ასე დაიწყო ქართლის მთავრებისა და ეპისკოპოსების ბრძოლა სპარსელებთან ხელიხელ ჩაკიდებით ქართლის მეფის წინააღმდეგ“.18
„ქართლის ცხოვრებისა“ და სხვა წყაროებში გადმოცემული მიქაელ მთავარეპისკოპოსისა და ვახტანგ მეფის ბრძოლა უთუოდ ადასტურებს ს. ჯანაშიასა და ნ. ჯანაშიას ზემოთ მოყვანილ თვალსაზრისს. „ქართლის ცხოვრების“ თანახმად, ვახტანგ გორგასალი პირდაპირ ეუბნება მიქაელს, რომ მას საეკლესიო სიმდიდრე აქვს დაგროვილი და ამ სიმდიდრის დაკარგვისა ეშინია,- „ვეცხლისმოყუარე ხარ შენ, რამეთუ შენცა მეგუადრუცე ხარ ქრისტესი“.19
„მეგუადრუცე“ ნიშნავს მოლარეს, სიმდიდრის დამგროვებელსა და შემნახველს. სწორედ ამ დაგროვილი სიმდიდრის დაკარგვის ეშინოდა მიქაელს. უმთავრეს სიმდიდრედ იმ დროს მიწა ითვლებოდა. მიწა აზნაურებსა და სხვა ფეოდალებს, როგორც აღნიშნული იყო, მეფისგან ჰქონდათ მიღებული. მიწის საბოლოოდ მისაკუთრების სურვილი იყო მიზეზი მეფესა და აზნაურთა შორის გაჩაღებული ომისა. სომხეთში 428 წელს ადგილობრივი ფეოდალების შემწეობით სპარსელებმა მეფობა გააუქმეს. ასევე მომხდარა ქართლშიც VI საუკუნის დასაწყისში. აქაც დიდმა აზნაურებმა სპარსელთა დახმარებით მეფობა გააუქმეს. ქართული მატიანე აღნიშნავს კიდეც ამას: „ხოლო ვინაითგან მოაკლდა მეფობა შვილთა გორგასლისათა, მით ჟამითგან ეპყრა უფლება ქართლისა აზნაურთა ვიდრე ამათადმდე, არამედ დაესრულა უფლება ქართლისა აზნაურთა ბოროტთა საქმეთა მათგან“.20 სპარსმა ხელისუფალმა ქართლში მეფობის გაუქმების შემდეგ. „…უწყო ზრახვად ერისთავთა ქართლისათა: აღუთქუა კეთილი დიდი და დაუწერა საერისთაოთა მათთა მამულობა შვილითი-შვილამდე, და ესრეთ წარიბირნა ლიქნითა და განდგეს ერისთავნი და თვის-თვისად ხარკსა მისცემდეს ქასრე ამბარვეზსა“.21
არა მარტო სპარსელები ემხრობოდნენ ქართველ დიდაზნაურ-ერისთავებს ქართველ მეფეთა წინააღმდეგ ომში, არამედ ბერძნებიც. ისინი ერისთავებს სახელოებს და მამულებს უტოვებდნენ მემკვიდრეობის უფლებით, მაშინ როცა ქართველ მეფეთა დროს მათ თანამდებობები და მიწები სამსახურის პირობით ჰქონდათ მიცემული და თანამდებობიდან გადაყენების დროს მიწებსაც კარგავდნენ. ახლა კი მათი თანამდებობა მემკვიდრეობით შვილებსა და შვილიშვილებს გადაეცემოდა:
„ესრეთ რა უცალო იქმნეს სპარსნი, მაშინ შეითქუნეს ყოველნი ერისთავნი ქართლისანი, ზემონი და ქვემონი, და წარგზავნეს მოციქული წინაშე ბერძენთა მეფისა და ითხოვეს, რათა …იყვნენ ერისთავნი იგი თვის-თვისსა საერისთაოსა შეუცვალებელად“.22
თუ აქამდე, ქართველ მეფეთა დროს, ქართული ეკლესიის მეთაური მეფის მიერ `ისმებოდა~ და კათალიკოსის სიკვდილის შემდეგ მის ადგილს სულ სხვა გვარის ადამიანი იჭერდა, ამის შემდეგ კათალიკოსის თანამდებობაც მემკვიდრეობითი გახდა. მცხეთაში VI საუკუნეში ორ ოჯახს კათალიკოსის თანამდებობა მემკვიდრეობით მიუღია და კათალიკოსობას ამ ოჯახის წევრები იღებდნენ. ამის შესახებ „მოქცევაი ქართლისაი“ წერს: – შემდგომად მეფობდა ფარსმან სხუა და კათალიკოზი იყო დასაბია. მკვიდრი მცხეთელი. და აქაითგან ორთა სახლთა აღიღეს კათალიკოზობა მცხეთელთა მკვიდრთა“.23
როგორც ჩანს, ზემომოყვანილი გვაძლევს უფლებას ითქვას, რომ ეკლესია იყო მდიდარი მიწისმფლობელი, რომლის მეთაურებსაც ერისთავ-აზნაურთა მსგავსად სურდათ (და მიაღწიეს კიდეც) მიეღოთ მემკვიდრეობითი თანამდებობები. გააფთრებული ბრძოლები ცენტრალურ ხელისუფლებასა (მეფესა) და ცენტრიდანულ ძალებს (ფეოდალებს) შორის, რომელიც მიმდინარეობდა V საუკუნის მანძილზე, დამთავრდა ცენტრალური ხელისუფლების დამარცხებითა და მეფობის მოსპობით.
უთუოდ, ზემოაღნიშნული იყო მიზეზი ვახტანგ გორგასლისა და მიქაელ მთავარეპისკოპოსის შებრძოლებისა და არა სარწმუნოებრივი განსხვავება. ივ. ჯავახიშვილი ფიქრობდა, რომ ვახტანგ მეფე მონოფიზიტი იყო, ხოლო მიქაელი ქალკედონიტი, რის გამოც კონფლიქტურ ურთიერთდამოკიდებულებაში იმყოფებოდნენ. ეს სწორი არ უნდა იყოს, ვახტანგ გორგასალი მონოფიზიტი არ ყოფილა. ის იყო ქალკედონიტი მართლმადიდებელი, ისე როგორც მიქაელ მთავარეპისკოპოსი. არც საპირისპირო აზრია სწორი – მიქაელი მონოფიზიტი არ ყოფილა, არამედ სამაგალითო ქალკედონიტი იყო.24 მეფესა და მთავარეპისკოპოსს შორის კონფლიქტი არსებობდა სწორედ ზემოაღწერილი წინააღმდეგობის გამო ცენტრალურ ხელისუფლებასა და აზნაურ ერისთავ-ფეოდალებს შორის.
იქამდე, ნახევარი საუკუნით ადრე, V საუკუნის ორმოციანი წლების დასაწყისში შაჰმა იეზდიგერდ II-მ (438-457) თავის ქვეშევრდომ ქვეყნებს, მათ შორის ქართლსაც, უბრძანა ცხენოსანი ჯარი გაეგზავნათ შუა აზიაში, სადაც ირანელები ქუშანებს ებრძოდნენ.
შაჰის ბრძანებით ამიერკავკასიაში ჩატარდა აღწერა: გადამხდელთა კატეგორიაში ირანელებმა ახლა ქრისტიანული ეკლესიაც შეიყვანეს. ამჯერად ირანელებმა გადამწყვეტი ბრძოლა გამოუცხადეს ქრისტიანულ ეკლესიასაც. ამიერკავკასიისა და ბიზანტიის რელიგიის ერთიანობა მიუღებელი იყო ირანისთვის. შაჰი შეეცადა მაზდეანობა გაევრცელებინა. მან სომხეთში გააგზავნა ბრძანება მაზდეანობის მიღების მოთხოვნით. სომხებმა უარი შეუთვალეს. მაშინ შაჰმა ქართლის, სომხეთისა და ალბანეთის თავკაცები სასწრაფოდ თავისთან დაიბარა. V ს-ის სომეხი ისტორიკოსის ლაზარ ფარპეცის სიტყვით, „ქართველთა ქვეყნიდან (წავიდნენ) ბდეშხი აშუშა და ქვეყნის სხვა ტანუტერები“.25 ჩასულებს შაჰმა კატეგორიულად მოსთხოვა მაზდეანობის მიღება. სხვა გამოსავალი რომ არ ჩანდა, სამივე ქვეყნის თავკაცებმა გადაწყვიტეს დათანხმებულიყვნენ შაჰის მოთხოვნას, მაგრამ სამშობლოში დაბრუნებისთანავე ისევ ქრისტიანობა მიეღოთ, რაზედაც ფიცი მისცეს ერთმანეთს… როგორც ეტყობა, შაჰს ეჭვი შეჰპარვია მათ გულწრფელობაში. ქართლის პიტიახში არშუშა და სომხეთის მარზპანის ვასაკ სიუნის ორი ვაჟი მას თავისთან დაუტოვებია. ამიერკავკასიელ დიდებულებს ირანელებმა თან გამოაყოლეს მოგვები, რომელთაც უნდა დაეხურათ ეკლესიები, აღმოეფხვრათ ქრისტიანობა. მხოლოდ სომხებს 700-ზე მეტი მოგვი მიჰყვებოდა. სომხეთში მოგვების მოქმედებამ „გამოიწვია საერთო-სახალხო აჯანყება ირანელების წინააღმდეგ (450 წ.). მალე აჯანყება მოედო ალბანეთსაც. 451 წელს ირანელებმა შეძლეს მისი ჩახშობა… ირანელები მაინც იძულებული გახდნენ აჯანყებულთა წინაშე რიგ დათმობებზე წასულიყვნენ… ირანელებმა უარი თქვეს ამიერკავკასიის ხალხთა ასიმილაციის პოლიტიკაზე, აღადგინეს სარწმუნოებრივი თავისუფლება, შეამსუბუქეს სამხედრო ბეგარა და გადასახადები… მიუხედავად იმისა, რომ ქართლს აჯანყებაში მონაწილეობა არ მიუღია, აჯანყებას გავლენა უნდა მოეხდინა ირანის პოლიტიკაზე ქართლის მიმართაც“.26
უთუოდ ამის შედეგი იყო, რომ ქართველებმა ამის შემდეგ გაბედეს და ქართული ეკლესიის მეთაურად საბერძნეთიდან ჩამოიყვანეს მღვდელი და ის მთავარეპისკოპოსად დასვეს. ვახტანგ გორგასლის დედამ საგდუხტმა „მოიყვანა მღდელი ჭეშმარიტი საბერძნეთით, სახელით მიქაელ და დაადგინა იგი ეპისკოპოსად ზემოსა ეკლესიასა“.27
451 წლის აჯანყებამდე (რომლის შემდეგაც სპარსეთი ეკლესიებისა და ქრისტ-იანობის მიმართ დამთმობი გახდა) შეუძლებელი იყო საბერძნეთიდან მოწვეულ პრობერძნული ორიენტაციის პირს ეკლესია ემართა. მართლაც, 436-448 წლებში ქართულ ეკლესიას მართავდა პროირანელი, სპარსოფილი მობიდანი, რომელსაც ჩვენი მემატიანე „ნათესავით სპარსს“ უწოდებს. „მოქცევაი ქართლისაის“ თანახმად კი, ვახტანგ გორგასლის მამის, მირდატის დროს, V საუკუნის 40-იან წლებში, ქართული ეკლესიის მეთაური იყო სპარსოფილი, სპარსთა მიერ ქართლ-ალბანეთის ერისთავად დანიშნული გლონოქორი.
სომხეთ-ალბანეთის აჯანყების შემდეგ სპარსეთმა ეკლესიის მიმართ პოლიტიკა შეარბილა. ამან კი შესაძლებელი გახადა პრობერძნული ორიენტაციის მიქაელი დაეყენებინათ ქართული ეკლესიის სათავეში.
463 წელს ირანელებმა დაამარცხეს ალბანელები და მეფობა გააუქმეს ალბანეთში. ირანის შაჰის პეროზის (459-484) დროს ირანს ომი ჰქონდა შუა აზიაში. აქ პეროზი დამარცხდა და ტყვედ ჩავარდა. გათავისუფლება მან შეძლო უზარმაზარი გამოსასყიდის გადახდით. 60-იანი წლების შუა ხანებში კავკასიონის ქედი გადმოლახეს ჰუნებმა, დაარბიეს ქართლი და სომხეთი. ჯუანშერი მათ ოსებს უწოდებს, რომელთაც მოაოხრეს ქართლი და მოიტაცეს ვახტანგ მეფის და მირანდუხტი. ვახტანგს მდგომარეობა გართულებული ჰქონდა ქვეყნის შიგნით, ირანელთა გამთიშველი პოლიტიკის წყალობით ზოგიერთი უმაღლესი დიდებული სრულებით არ ეპუებოდა მეფეს,28 მაგალითად, ვარსქენ პიტიახში. ირანელები ხელს უწყობდნენ ბრძოლას თვით სამეფო სახლშიც. სამეფო სახლის ორი შტო – ბაქარისა და რევის შთამომავლები ერთმანეთს ებრძოდნენ. ვახტანგი ბაქარ მირიანის ძის შტოს ეკუთვნოდა. ვახტანგს მნიშვნელოვანი ოპოზიცია ჰყოლია ეკლესიაში. „…ამ პერიოდში მრავლდება სხვადასხვა რელიგიური მიმდინარეობა და სექტა. ბრძოლა მათ შორის შეურიგებელი იყო. გაბატონებული იყვნენ დიოფიზიტები, რომელთა მთავარ მოწინააღმდეგედ მონოფიზიტები გამოდიოდნენ. ქართლში გავრცელება მიუღია ნესტორიანობასაც, რომელსაც ამ პერიოდში მხარს უჭერდნენ ირანელები“.29
ს. ჯანაშია წერს: – „რაკი ქრისტიანობის მოსპობა და მაზდეანობის საყოველთაოდ გავრცელება სპარსელებმა ვერ მოახერხეს, მათ პოლიტიკა გამოცვალეს. ამ დროს ქრისტიანები სხვადასხვა მიმართულებად იყვნენ დაყოფილნი, რომელნიც ერთმანეთს ებრძოდნენ. ეს ბრძოლა საზოგადოებრივსა და ეროვნულ ნიადაგზე იყო წარმომდგარი, მაგრამ გარეგნულად იგი სარწმუნოებრივი საკითხების გარშემო წარმოებდა. საბოლოოდ რომის სახელმწიფოში დიოფიზიტობამ გაიმარჯვა. დიოფიზიტობას მხარს უჭერდა რომის მთავრობა.
ამ გარემოებას ჩაებღაუჭა ახლა სპარსეთის მთავრობა, რომელსაც უნდოდა ესარგებლა ქრისტიანების შინაური შფოთითა და ბრძოლით თავისი საკუთარი ინტერესებისათვის. ახლა სპარსეთის მთავრობა მხარს უჭერდა ისეთ ქრისტიანობას, რომელსაც ებრძოდა სპარსეთის მტერი – რომის მთავრობა. თუ ქრისტიანობის დათმობა არ გსურთ, მაშინ ისეთი ქრისტიანობა მაინც უნდა მიიღოთ, რომელიც რომის მეფის სარწმუნოებისაგან განსხვავდებაო – ასე მოითხოვდა ახლა სპარსეთის შაჰი თავისი ქრისტიანი ქვეშევრდომებისაგან… ამ ხერხით სპარსელებმა თავის მხარეზე გადაიყვანეს უმაღლესი სამღვდელოება და დიდი აზნაურები სომხეთში, ქართლსა და ალბანეთში. ეპისკოპოსებად ამ დროს უკვე წარჩინებულებს, აზნაურებს ვხედავთ. ამ ეპისკოპოსებს ახლა თავისი მეფე ისევე მოძულებული ჰყავდათ, როგორც მთავრებსა და სხვა დიდ აზნაურებს.30 ჯუანშერის მიხედვით, ირანელებს ვახტანგი წაუყვანიათ საომრად შუა აზიაში და ინდოეთში, „ვახტანგის სპარსეთიდან დაბრუნება შეიძლება დაიდოს 60-იანი წლების ბოლოსათვის… ჩანს, სწორედ ამ დროიდან იწყება ვახტანგის ძირითადი საქმიანობა, რომლის მთავარი ხაზები იყო ბრძოლა სახელმწიფოს ცენტრალიზაციისა და ქვეყნის დამოუკიდებლობისათვის. ეს ხაზები მჭიდროდ იყო გადახლართული ერთმანეთთან, რადგან ცენტრალური ძალები თავის ბრძოლაში მნიშვნელოვან წილად იყენებდნენ ირანელებს, რომელნიც თავის მხრივ ეყრდნობოდნენ ამ ძალებს. თავისი საქმიანობა ვახტანგმა, და სავსებით გონივრულადაც, დაიწყო ბრძოლით ქვეყნის შინაგანი სიმტკიცის შექმნისათვის. პირველი იერიში მან მიიტანა ეკლესიაზე, რომლის რეორგანიზაციაც დაუსახავს მიზნად“.31
ივ. ჯავახიშვილი წერს: „ის გარემოება, რომ დაკრულვა და ეკლესიიდან გაძევება ანუ, ალბათ, განკვეთა მეფის გარდა სპასაც ეწია, უეჭველია, იმის მომასწავებელი უნდა იყოს, რომ უთანხმოება მაშინ მარტო მეფის მოქმედების გამო კი არ უნდა იყოს ჩამოვარდნილი, არამედ სპას, ე. ი. მაღალ სამხედრო წრეს და რაინდობასაც ედებოდა ბრალი. მაშასადამე, ვახტანგ გორგასალის გეგმა და მოქმედება მარტო მისი პირადი განზრახვა არ უნდა ყოფილიყო, არამედ, როგორც ეტყობა, ამ მოწინავე სამხედრო წრისაც.
ამგვარად ირკვევა, რომ კათალიკოსების დაწესებასა და ახალ ეპისკოპოსთა დანიშვნასთან დაკავშირებულ უთანხმობაში ორ მოპირდაპირე ბანაკთან უნდა გვქონდეს საქმე. ერთი მხრით, ყოფილა ვახტანგი, „სპა“ და პეტრე და სამუელ ეპისკოპოზები დანარჩენი 12 საეპისკოპოზო პირითურთ, მეორე მხრით, მიქაელ მთავარეპისკოპოზი თავისი თანამოაზრეებითურთ.32
„ერთი კი ცხადია, ამდენი ეპისკოპოსის ერთად კურთხევა აშკარად მიგვითითებს იმაზე, რომ ვახტანგი ქართლის ეკლესიის რაღაც დიდ რეორგანიზაციას ისახავდა მიზნად. ამასთან, როგორც ირკვევა, ეს რეორგანიზაცია უფრო პოლიტიკური ხასიათისა უნდა ყოფილიყო, ვიდრე საეკლესიო.
კათალიკოსობის დაწესებით, სამეფო ხელისუფლება, უეჭველია, მეტ გავლენას იძენდა მღვდელმთავარზე, რომლის არჩევაში მეფეს მეტი ხმა ეძლეოდა. და ბოლოს, ვახტანგმა მოიცილა მთავარეპისკოპოსი, რომელიც, ეტყობა, მის მოწინააღმდეგეთა ბანაკს ეკუთვნოდა. ახლად დანიშნული ეპისკოპოსების სიმრავლე (თორმეტი ეპისკოპოსი) გვიჩვენებს, რომ ვახტანგმა, ერთი მხრივ, შეცვალა ზოგი ეპისკოპოსი, ცხადია, მიქაელის მომხრე და მეორე მხრივ, დააწესა ახალი საეპისკოპოსოები. ყურადღებას იქცევს ის გარემოება, რომ ახალხელდასხმულ ეპისკოპოსთაგან ხუთი კახეთ-ჰერეთ-კუხეთში უნდა მჯდარიყო. როგორც ირკვევა, ვახტანგი განსაკუთრებით ყურადღებას აქცევდა თავისი დომენის, კახეთ-კუხეთ-ჰერეთის განმტკიცებას, რადგან სავსებით გასაგები მიზეზით, მას სურდა სრული ბატონ-პატრონი გამხდარიყო თავის ძირითად დასაყრდენ მიწა-წყალზე“.33
განსაკუთრებით საინტერესოა ნ. ჯანაშიას აზრი იმის შესახებ, რომ ქართულ ეკლესიაში კათალიკოსობის დაწესებამდე ყოფილა არა ერთადერთი საეპისკოპოსო, როგორც ამჟამად ფიქრობს ზოგიერთი ისტორიკოსი, არამედ მრავალი საეპისკოპოსო და უკვე არსებული საეპისკოპოსოს ზოგიერთი მეთაური ვახტანგს შეუცვლია კათალიკოსობის დაწესების დროს. ვახტანგმა შეცვალა მისი პოლიტიკის მოწინააღმდეგე ეპისკოპოსები. „ამავე მიზნით იქნებოდა ახალი ეპისკოპოსი დანიშნული რუსთავში. უნდა ვიფიქროთ, რომ მან შეცვალა ძველი, ვახტანგის მოწინააღმდეგე მღვდელმთავარი. მართლაც, აქ ჩვენ საქმე უნდა გვქონდეს სწორედ ეპისკოპოსის შეცვლასთან და არა საეპისკოპოსოს დაარსებასთან. შეუძლებელია, ასეთ დიდ საერისთავო ცენტრში, სამეფო საგვარეულოს ერთ-ერთი შტოს რეზიდენციაში, რუსთავში, მანამდე ეპისკოპოსი არ მჯდარიყო. ამ დროს ქართლში სულ ოცამდე საეპისკოპოსო ყოფილა: მცხეთის, სამთავისის, რუისის, ნიქოზის, წილკნის, თბილისის, მანგლისის, ბოლნისის, ცურტავის, ჭერემის, რუსთავის, ნინოწმინდის, ხორნაბუჯის, ბოდბის, ჩელთის, აწყვერის, წუნდის, ახიზის, ერუშეთის და სხვა“.34
მაშასადამე, ჯერ კიდევ კათალიკოსობის დაწესებამდე, ქართულ ეკლესიაში მრავალი საეპისკოპოსო ყოფილა. ამ თვალსაზრისის გამოთქმისას ნ. ჯანაშია ეყრდნობოდა ივ. ჯავახიშვილის, ს. ჯანაშიას, ს. კაკაბაძის, კ. კეკელიძის, ზ. ალექსიძის შრომებს.35
„კათალიკოსობის დაწესების თარიღის შესახებ უნდა ითქვას, რომ 472 წელს `შუშანიკის წამებაში~ ჯერ კიდევ იხსენიება ეპისკოპოსთა თავი, მაგრამ უკვე 506 წლის საეკლესიო კრების საბუთებში ქართლის მღვდელმთავარს კათალიკოსი ეწოდება. წყაროების ერთმხრივი მოწმობით კათალიკოსობის დაწესება უშუალოდ მოჰყოლია ვახტანგის დაბრუნებას ირანიდან. ამიტომ საფიქრებელია, რომ ეს უნდა მომხდარიყო V საუკუნის 70-იან წლებში“.36 კათალიკოსობის დაწესებით ვახტანგმა ეკლესია დაუმორჩილა სახელმწიფოს. 482 წელს ვახტანგმა ომი დაიწყო სპარსელების წინააღმდეგ. 484 წელს ვახტანგმა ვარსქენი მოაკვლევინა და ამით თავიდან მოიშორა სპარსელების მომხრე აზნაურთა მეთაური. მანამდე კი ვახტანგმა ააშენა ახალი ქალაქები, ციხე-სიმაგრეები, გაამაგრა ისინი. ხელთ იგდო კავკასიონის გადასასვლელები და გაამაგრა. კავკასიის გადაღმა მცხოვრებ ჰუნებთან გამართა მოლაპარაკება და პირობაც მიიღო მათგან, რომ სპარსელებთან ომის დროს ჯარს მიაშველებდნენ. „ამ ამბავის გაგონებაზე სომხებს გაუხარდათ და იმედი მოეცათ, ქართველები და ჩვენ ერთად სპარსელებს როგორმე ვძლევთო. მაგრამ ერთმა სომეხმა ნახარარმა თავისი თანამოძმეები დააბეზღა და სპარსეთის მარზპანს მათი მოქმედების გეგმა შეატყობინა. ამის შემდეგ სპარსელები მზადებას შეუდგნენ“.37
ირანელებმა ორი დიდი ლაშქარი გამოაგზავნეს. ქართველებს ჰუნების მაშველი ჯარი არ მოუვიდათ, ასევე სომხებიც. ვაჰან მამიკონიანის სიტყვით „…სომხებს შორის არ იყო ერთიანობა და მოსალოდნელი იყო ღალატი“,38 როგორც შემდგომში აღმოჩნდა, ვაჰანის შიში არ იყო მოკლებული რეალურ საფუძველს.39
„…მოღალატეებმა თავისი დანაპირები შეასრულეს, მიატოვეს ბრძოლის ველი, არევ-დარევა შეიტანეს მებრძოლთა რიგებში და ბოლოს, მთელი ლაშქარი შედრკა და გაიქცა. ირანელები დაედევნენ გაქცეულებს, ბევრი დახოცეს, ბევრიც ტყვედ ჩაიგდეს, მაგრამ თავისი გამარჯვება მაინც ვერ მიიყვანეს ბოლომდე…“40
ირანელთა სარდალს მოუვიდა ბრძანება, „ქართლის მეფე ვახტანგი ან შეეპყრა, ან მოეკლა, ანდა ქვეყნიდან განედევნა“.41 ირანელთა სარდალი შევიდა ქართლში, სადაც შეკრიბა ადგილობრივი დიდებულები, რომლებიც თავიდანვე მხარს არ უჭერდნენ ვახტანგს, მათ შეუერთდნენ ისინიც, ვინც გორგასალს შემდგომში განუდგნენ… ვახტანგმა თავი შეაფარა ეგრისს.
ამ დროს ირანიდან მოვიდა პეროზისა და ირანელთა ჯარის დაღუპვის ამბავი… ირანელები უაღრესად მძიმე ვითარებაში აღმოჩნდნენ, ამან აიძულა ისინი მთელ რიგ მნიშვნელოვან დათმობაზე წასულიყვნენ… აჯანყებულ სომეხთა მოთხოვნით, ირანელებმა პირობა დადეს შეეწყვიტათ ქრისტიანობის დევნა, არ დაერღვიათ ადგილობრივი ტრადიციები… 485 წელს აჯანყებულთა მეთაური ვაჰან მამიკონიანი სომხეთის მარზპანად დანიშნეს. ირანელები ალბანელების მიმართაც წასულან დათმობაზე, კერძოდ, იქ მეფობა აღუდგენიათ“.42 სპარსეთმა შეწყვიტა ქრისტიანთა დევნა მთელ ამიერკავკასიაში. ქართველ მეფეთა ტახტი განმტკიცდა. თუნდაც ის, რომ ალბანეთშიც კი, სადაც მეფობა გაუქმებული იყო, მეფობა აღდგა, მიუთითებს ქართული სამეფო ტახტის განმტკიცებას.
ეს იყო ვახტანგ გორგასლის გამარჯვება. ვახტანგი, ცხადია, ამის შემდეგ შეებრძოლებოდა შინაურ მტრებს და გაიმარჯვებდა მათზეც. მას „სპა“ ედგა მხარში.
ვახტანგმა შეძლო რეფორმების ჩატარება ეკლესიაში. შეცვალა და დანიშნა ახალი ეპისკოპოსები, მაგრამ ყველაზე მნიშვნელოვანი, ალბათ ისაა, რომ ვახტანგმა შეძლო საქართველოს გაერთიანება.
დ. მუსხელიშვილი წერს:
„გორგასლის ეპოქის თანადროული ბიზანტიური და სომხური წყაროების ანალიზის საფუძველზე ჩვენ შევეცადეთ დაგვესაბუთებინა, რომ ლეონტი მროველის მოწმობა შეესაბამება სინამდვილეს და რომ ქართლის მეფემ ვახტანგ გორგასალმა ნამდვილად გააერთიანა დასავლეთი და აღმოსავლეთი საქართველო V საუკუნის 60-70-იან წლებში და ეგრისის ყოფილი მმართველი თავის ერისთავად გახადა… ჩვენ არ გამოვრიცხავთ შესაძლებლობას მსგავსი პოლიტიკური სიტუაციის არსებობისა ფარნავაზის დროს“.43
ვახტანგის დროს შესაძლებელი გახდა ქართველებს დაუბრკოლებლად ეღიარებინათ ქრისტიანობა (სპარსელთაგან ამის გამო შიში აღარ ჰქონდათ) და საქართველოს დაუბრუნდა მტერთაგან მიტაცებული ნაწილები. ეს, ცხადია, ვახტანგს ხალხის უსაყვარლეს გმირად ხდიდა.
„საერთოდ, მერმინდელ ქართველ ისტორიკოსებს ვახტანგ გორგასლის მთელი ცხოვრება-მოღვაწეობა უმთავრესად ასეთი სარწმუნოებისა და ქრისტიანობისათვის წარმოებულ ბრძოლად აქვთ დასურათებული. თვით ვახტანგ გორგასლის სიკვდილსაც კი ჯუანშერი ქრისტიანობისათვის წამებად სთვლიდა. მისი სიტყვით, ქართველი „მორწმუნე ერი ჰნატრიდა მეფესა, რამეთუ ქრისტესთვის მოიკლაო“.44 „არსენი კათალიკოზის სიტყვით, მეფე ვახტანგი მაღალი ტანის კაცი ყოფილა. მეფის სამხედრო იარაღი და სამოსელი, თურმე, არსენის დროსაც კი ინახებოდა. იგი ამბობს: ვახტანგ მეფე იყო „ჰასაკითა უმეტეს ყოველთა კაცთა, რამეთუ ათორმეტი ბრჭალი კაცისა იყო სიმაღლე მისი და აწცა რომელ არს აბჯარი და სამოსელი მისი, მისგან უფროს საცნაურ არს“ მეფის გოლიათური სიმაღლეო“.45
ვახტანგი გარდაიცვალა 502-506 წლებში. ს. გორგაძე ვახტანგის გარდაცვალებას 503 წელზე დებდა, მისივე თანახმად, ვახტანგი უნდა დაბადებულიყო 443 წელს. ივ. ჯავახიშვილი ვახტანგის გარდაცვალებას 502 წლის შემდგომით ათარიღებდა.46
წყაროები
1. ს. ჯანაშია, შრომები, V, გვ. 91;
2. იქვე, გვ. 93;
3. ბიზანტიელებს ქართველები „ბერძნებს“ ანდა „რომიონებს“ უწოდებდნენ. „იონი“ და „იონია“ ძველ საქართველოში ბერძნებსა და საბერძნეთს ერქვათ;
4. ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 146;
5. ს. ჯანაშია, შრომები, V, გვ. 91;
6. მოსე ხორენელი, სომხეთის ისტორია, გვ. 5;
7. კ. წერეთელი, ერთი სირიული წერილის შესახებ. – „მაცნე“, ენისა და ლიტ. სერია, 1987, #1, გვ. 136;
8. А.Карташев, Вселенские соборы, Париж, 1963, с. 575;
9. А.Карташев, Вселенские соборы, Париж, 1963, с. 178;
10. ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 146;
11. ნ. ჯანაშია, ნარკვევები, გვ. 29;
12. ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 138;
13. ნ. ჯანაშია, ნარკვევები, გვ. 30-32;
14. იქვე, გვ. 32;
15. …ს. ჯანაშია, შრომები, I, გვ. 274;
16. ნ. ჯანაშია, ნარკვევები, გვ. 274;
17. ს. ჯანაშია, შრომები, V, გვ. 88;
18. იქვე, გვ. 90;
19. ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 197;
20. ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 373;
21. იქვე, გვ. 217;
22. იქვე, გვ. 217;
23. ძეგლები, I, 94, ა;
24. ზ. ალექსიძე, ვახტანგ გორგასალისა და მიქაელ მთავარეპისკოპოსს შორის კონფლიქტის გამო, ძიებანი საქართველოსა და კავკასიის ისტორიიდან, გვ. 102-106; ვ. გოილაძე, მიქაელი იყო მღვდელი ჭეშმარიტი…, მნათობი, 1987, #4, გვ. 174;
25. ნ. ჯანაშია, ლაზარ ფარპეცის ცნობები, გვ. 218;
26. ნ. ჯანაშია, ნარკვევები, გვ. 35-36;
27. ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 145;
28. ნ. ჯანაშია, ნარკვევები, გვ. 39;
29. იქვე, გვ. 41;
30. ს. ჯანაშია, შრომები, V, გვ. 89-90;
31. ნ. ჯანაშია, ნარკვევები, გვ. 42;
32. ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, I, გვ. 336;
33. ნ. ჯანაშია, ნარკვევები, გვ. 44-45;
34. იქვე, გვ. 45-46;
35. ს. ჯანაშია, შრომები, I, გვ. 20; ეპისტოლეთა წიგნი, გვ. 161;
36. ნ. ჯანაშია, ნარკვევები, გვ. 46;
37. ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, I, გვ. 280;
38. ნ. ჯანაშია, ლაზარ ფარპეცის ცნობები, გვ. 246;
39. იქვე, გვ. 50;
40. იქვე, გვ. 51;
41. იქვე, გვ. 51;
42. იქვე, გვ. 52;
43. დ. მუსხელიშვილი, წყაროთმცოდნეობითი კრიტიკის ზოგიერთი პრობლემები, მაცნე, ისტორიის სერია, 1986, #3, გვ. 69;
44. ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, I, გვ. 287;
45. იქვე, გვ. 241;
იხილეთ წიგნი:
• საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია