ვახტანგ VI-ის რუსული ორიენტაცია და მისი კრახი

ირანის სახელმწიფოს უკიდურესმა დასუსტებამ, ავღანთა მიერ მისი მმართველი დინასტიის ჩამოგდებამ, ქვეყნის უკიდურესმა შინაგანმა კრიზისმა, როგორც ჩანს, ქართველ პოლიტიკოსებს, კერძოდ კი, ვახტანგ VI-ს აფიქრებინა, რომ აღარ იყო საჭირო დამალვა ქართველთა სწრაფვისა მართლმადიდებლური სარწმუნოების აღორძინებისა და მართლმადიდებლური რუსეთისაკენ. 1722 წ. პ. ბუტკოვის ცნობითაც, ვახტანგ VI-მ საჯაროდ მიიღო ქრისტიანობა – „Принял вновь публично христианскую веру, в сугубое доказательство преданности своему российскому престолу“. მანამდე ვახტანგი უმკაცრესად იცავდა ქრისტიანული ქვეყნებისაკენ თავისი სწრაფვის საიდუმლოს. მაგალითად, 1714 წელს საფრანგეთის მინისტრს „სიფრთხილისათვის ვახტანგი არც ქართულად სწერს და არც თავის ხელს აწერს პასუხზე, რათა პასუხი მის მტრებს, სპარსელებს არ ჩავარდნოდათ ხელში და უარესად არ გადამტერებოდნენ“. თვით თავის გამზრდელს, სულხან-საბა ორბელიანსაც კი, ვახტანგმა იტალიურ ენაზე დაწერილი წერილი გაუგზავნა, რათა ქართული ხელში არ ჩაეგდოთ და არ წაეკითხათ. კერძოდ, იგი წერდა: „ვერ ვბედავ და ჩემის ხელით ვერაფერსა ვწერ, რადგან მეშინია ჩემი ძმის არტილერიის გენერლის იესესი, რომელიც, როგორც მუდამ განდგომილი მტერი და ეშმაკი, ისე დამტრიალებს გარს, რათა ჩამთქას“.
სპარსეთის სახელმწიფოს დასუსტებისა და იმ დიდი იმედების გამო, რომელსაც რუსეთის სახელმწიფო და სახელდობრ პეტრე I იძლეოდა, ვახტანგმა საჭიროდ აღარ ჩათვალა დაფარვა თავისი ქრისტიანულ-მართლმადიდებლური ანუ ოსმალ-სპარსთა აზრით, რუსული ორიენტაციისა; მან საქვეყნოდ გაამჟღავნა თავისი გადაწყვეტილება რუსეთთან სამხედრო კავშირის შეკვრისაკენ, კერძოდ, იგი მზად იყო ხელი შეეწყო რუსთა ჯარის შემოსვლისათვის ამიერკავკასიისა და ირანის ტერიტორიებზე. ამან ძალზე შეაშფოთა მაჰმადიანური ქვეყნები და ჩრდილოკავკასიელი ტომები. სამწუხაროდ, ჩაფიქრებული გეგმა ვერ განხორციელდა. სამაგიეროდ, თურქეთმა მიზეზი იშოვა და საქართველოში შემოვიდა, თარეშს უმატეს ლეკებმაც, ხოლო ბოლოს ოსმალობას ქვეყანაში ყიზილბაშობა შეენაცვლა. „ვფიქრობთ, ვახტანგ VI-ის გამოაშკარავებულმა დიპლომატიურმა რუსულმა ორიენტაციამ და ლეკთა თარეშის გაძლიერებამ, შინაფეოდალურმა შეუნელებელმა ბრძოლებმა შექმნა წინაპირობა იმისათვის, რომ აღმოსავლეთ საქართველოში იმდროინდელი სახელმწიფოებრივი (ეკონომიკური, კულტურული და სოციალური) წყობა ორი ათეული წლით მოშლილიყო. საქართველოში ჯერ „ოსმალობა“ და მერე „ყიზილბაშობა“ დამკვიდრდა“.
რუსეთს სპარსეთში განსაკუთრებული ეკონომიკური ინტერესები ჰქონდა. „პეტრე დიდს უნდოდა, რომ სპარსეთის ვაჭრობა რუს ვაჭრებს ჩაეგდოთ ხელში… სპარსეთის ეკონომიკურად ხელში ჩაჭერა რომ უფრო გაადვილებულიყო, პეტრე I-მა გადაწყვიტა კასპიის ზღვის მიდამოები ამიერკავკასიაში ჯერ თავისი მფარველობის ქვეშ მოექცია, შემდეგ ქვეყანა დაეპყრო და შიგ რუსი ჯარისკაცები ჩაესახლებინა… ამ იდუმალი გეგმის ასასრულებლად რუსეთისათვის საქართველოს სამეფოს სამხედრო დახმარება იყო საჭირო. ამიტომ პეტრე დიდმა გადაწყვიტა საქართველო და მეფე ვახტანგი ჩაერია ამ საქმეში და რუსეთის სასარგებლოდ გამოეყენებინა“. ამ მისიით პეტრე I-ს ვახტანგთან საგანგებო ელჩი გაუგზავნია:
„რუსეთის ელჩმა ისე ოსტატურად მოაწყო და მოაჩვენა საქმე ქართველებს, თითქოს პეტრე I-ს შეეტყოს ვახტანგ VI-ის გაჭირვებული მდგომარეობა, მისი შველა და დახსნა სდომოდეს სპარს-ოსმალთა კლანჭებისაგან და სწორედ ამიტომ აპირებდეს იგი სპარსეთის წინააღმდეგ ამხედრებას. მეფე ვახტანგმა და ქართლის სამეფოს გავლენიანმა წრეებმა ეს დიპლომატიური ხრიკები სინამდვილედ მიიჩნიეს, მათ ვერ წარმოედგინათ, რომ ძლიერ ქრისტიან ხელმწიფეს გულში სხვა რამე იდუმალი ზრახვა ექნებოდა“.
ვახტანგს, როგორც ცნობილია, ჰქონდა თავისი გეგმა საქართველოს „გამოხსნისა და აღდგომისა“. პეტრე I-მა მას ამ გეგმის განხორციელების იმედი დაუსახა, ამიტომაც მიენდო მას. „ქართლის მეფეს ვახტანგ VI-ს, თავის მხრივ, ფართო ზოგადი გეგმები ამოძრავებდა, როდესაც რუსეთის მოკავშირეობას უპირატესობას ანიჭებდა: საქართველო უნდა განთავისუფლებულიყო ირანის ჩაგვრისაგან, თურქთა მხრიდან თავდასხმები აეცდინა, მოეხერხებინა ქვეყნის პოლიტიკური გაერთიანება, შეენელებინა დინასტიური შუღლი, მოესპო ქრისტიანული რელიგიის დევნა და შედარებით უკეთესი პირობა შეექმნა ეროვნული ეკონომიკის განვითარებისათვის“.
ამიტომაც, ვახტანგი რუსთა მეფის წინადადებამ გაიტაცა, თუმცა კი სახელმწიფოს დარბაისელთა ერთი ჯგუფი მეფეს სიფრთხილეს ურჩევდა. სპარსთა და ოსმალთა იძულებითი მორჩილებისას რუსთა მეფესთან აშკარა კავშირის დაჭერის გამო ქართლის სამეფო კარზე მოღვაწეთაგან ზოგიერთნი: „მეფეს სძრახავდნენ, იტყოდნენ ეგე ვითარსა გმობასა, სამს დიდს ხელმწიფეს პირს აძლევს, სამგან იკეთებს ყმობასა, ყეენის სპასალარია, თავს ირქვამს რაყამობასა, რუსთ ხელმწიფესთან მამაობს, ხვანთქართან ჩემობს ძმობასა“, – წერდა დავით გურამიშვილი. რუს ხელმწიფეს ვახტანგისათვის მიუწერია – „მოდი მიგიჩნევ მამადო… გიჯობს მე ზურგი მომყუდო, გულზედა გული მამადო“… რაც ვახტანგს სიხარულით დაუჯერებია. ამიტომაც უთქვამთ: „მესამე კიდევ მოიბა, ორი საბელი თავს ება, სამი ვეშაპი ერთ ლომსა აწ ვითარ მოეთვისება“.
ვახტანგისა და რუსეთის კავშირმა შეაშფოთა, ააღელვა და აამოძრავა მთელი ახლო აღმოსავლეთი, შეშფოთების ხმამ თვით ევროპაშიც მიაღწია. ევროპელი დიპლომატები ამტკიცებდნენ, რომ რუსეთი ვახტანგთან კავშირის შემწეობით აპირებდა ჯერ ირანის დაპყრობას, ხოლო შემდეგ კონსტანტინეპოლზე გალაშქრებას. ამის გამო „კონსტანტინეპოლში რამდენჯერმე შეიკრიბა სახელმწიფო დივანი, სადაც საკითხი დაისვა პეტრე I-სა და ვახტანგ VI-ის საომარ მოქმედებათა წინააღმდეგ აქტიური ზომების მიღების შესახებ“.
ირანი, ოსმალეთი და დაღესტანი უდიდესმა შეშფოთებამ მოიცვა, ყოველი მხრიდან რუსთა მოგერიებისათვის და ქართლის სამაგალითოდ დასჯისათვის მოემზადნენ.
მ. ქიქოძე წერს: „ჩვენი ვარაუდით, ვახტანგის დიპლომატიური სისუსტე სწორედ იმაში მდგომარეობდა, რომ მან თავისი პოლიტიკური პოზიცია არ დამალა და რუსეთის საიმპერატორო კარისადმი ნდობა ირანისა და თურქეთისათვის სააშკარაო გახდა“.
პეტრეს მიერ დაიმედებული ვახტანგი თავისი 30-40-ათასიანი ჯარით სპარსეთის სახელმწიფოს საზღვრებში შევიდა, სადაც მისი აზრით, რუსთა ჯარი მეორე მხრიდან უნდა შემოსულიყო. ცნობილია, რომ რუსეთის ჯარი სპარსეთში არ შევიდა, ვახტანგი მარტო აღმოჩნდა გაშმაგებული მტრების წინაშე.
ს. ჯანაშია წერს: „არა ვახტანგმა მიმართა დახმარებისათვის პეტრე I-ს, არამედ პეტრემ ჩაითრია ვახტანგი სპარსეთის ლაშქრობაში. არ არის სწორი მტკიცება, რომ თითქოს საქართველოს რუსული ჯარის დახმარების მიღება ვერ მოუხერხდა. პეტრე I-მა უმოწყალოდ დასტოვა თავისი კავკასიელი მოკავშირეები ბედის ანაბარა“.
პეტრეს დარუბანდში მიუვიდა ამბავი, რომ ვახტანგი 40 000-იანი ჯარით შესულიყო სპარსეთის იმპერიის საზღვრებში და პეტრეს ელოდა. ამბის მიღების მეორე დღესვე 1723 წლის „7 ენკენისთვეს, ის დაიძრა და წავიდა, მაგრამ საქართველოს ჯართან შესაერთებლად კი არა, არამედ შინ, ასტრახანისაკენ“.
„მეფე ვახტანგი 40 000-იანი ქართული ჯარითურთ იდგა და უცდიდა „ქრისტეს მოყვარე“ ხელმწიფეს და ვერ გაეგო, თუ რატომ „შეიქმნა დაყოვნება ხელმწიფისა“12. როცა შეიტყო, რაც მოხდა, „მაშინ კი დარწმუნდა ვახტანგ მეფე, რომ ლაშქრობის მოწინააღმდეგე დარბაისელნი მართალნი იყვნენ. „შეექმნა მეფეს ჭმუნვა დიდი“, მაგრამ რაღა დროს. საქმე გაცილებით უფრო ცუდად დატრიალდა, ვიდრე ომის მოწინააღმდეგე დარბაისლებს გათვალისწინებული ჰქონდათ, მათ ფიქრადაც კი არ მოსვლიათ, რომ რუსთა ხელმწიფე თავის სიტყვას არ აასრულებდა და საქართველოს განრისხებულს მტერს უმწეოდ მიუტოვებდა. სანამ პეტრე I ვახტანგ მეფეს შეაცდენდა და საბედისწერო ნაბიჯს გადაადგმევინებდა, ოსმალეთი არზრუმის ფაშის პირით ვახტანგ VI-ს მფარველობას ჰპირდებოდა, მას რომ სპარსეთის წინააღმდეგ რუსეთის ომში მონაწილეობა არ მიეღო და რუსეთს ცხადად არ მომხრობოდა. მაგრამ რაკი ოსმალეთმა დაინახა, რომ რუსეთი სპარსეთის დაპყრობას ლამობდა და ქართველებიც მათი მოკავშირენი იყვნენ, რუსეთის შიშით დაიძრა და ჯერ ერევნიდან თავრიზამდის მთელი ქვეყანა დაიჭირა, ხოლო შემდეგ თვით საქართველოს წინააღმდეგაც გაილაშქრა… მეორე მხრით, განა სპარსეთს კი შეეძლო საქართველოსათვის მისი მოქმედება ეპატიებინა? სპარსეთის შაჰს ვახტანგ მეფეზე მოახსენეს: ის იმდენად „არის მტერი შენი“, რომ „ეყმო ხელმწიფესა რუსეთისასა“ და „ამოწყვიტა რჯულისა შენისა მოსავნიო“, საქართველო განმტკიცებისა და გაძლიერების მაგიერ მტრის სათარეშოდ იქცა: ქართლი აოხრდა და ოსმალებს ჩაუვარდა ხელში, ლეკებმა ხალხს ძარცვა-გლეჯა დაუწყეს, ვახტანგ მეფეს, რომელსაც საქართველოს სახელმწიფოებრივი, კულტურული და ეკონომიკური აღორძინებისათვის დაუღალავი შრომა ჰქონდა გაწეული და ქვეყნის აღმშენებლობითი მუშაობით იყო გატაცებული, პეტრე I-საგან ასე მოტყუებულსა და ყოვლად უმწეოდ მიტოვებულს, საქართველოდან გახიზვნის მეტი აღარაფერი დარჩენოდა. ქართლში ოსმალები გაბატონდნენ, მაგრამ საქმე ამით არ დამთავრებულა. როდესაც პეტრე პირველმა დაინახა, რუსთა სამხედრო მოქმედებით სპარსეთში ოსმალეთი იმდენად განრისხდა, რომ რუსეთისათვის ომის გამოცხადებას აპირებდა, 1724 წ-ის 12 ივნისს მასთან სწრაფად შეკრა ზავი, რომლის პირველ მუხლში რუსთა ხელმწიფემ მთელი აღმოსავლეთი საქართველო ოსმალეთს დაუთმო, თუმცა იგი მას სრულებითაც არ ეკუთვნოდა. ქართლი ახალი დამპყრობლის – ოსმალეთის ხელში აღმოჩნდა. ვახტანგ VI უზარმაზარი ამალით რუსეთში გადავიდა, მას საქართველოდან 1200 კაცი გაჰყოლია, ხოლო რუსეთში შეჰმატებიან იქ ადრე ჩასული ქართველები, საბოლოოდ ამალაში 1885 კაცი აღმოჩნდა.
1724 წლის ივლისში მეფემ ქართლის საზღვრები დატოვა, ერთი თვით ადრე დომენტი კათალიკოსმა ოფიციალური წერილი გაუგზავნა პეტრე I-ს, რომელშიც თურქთა გამო ქვეყანაში შექმნილ სავალალო მდგომარეობას ატყობინებდა, კერძოდ, იგი წერდა: „ვინ იცის, გზა ვიშოვოთ და მანდ გიახლოთ, რათა ხელმწიფემ შეგვიწყალოს…“ ამ წერილიდან კარგად ჩანს, რომ ქართლის კათალიკოსის თხოვნა ქვეყანაში დარჩენილი თავკაცების საერთო გადაწყვეტილება იყო; ვერ გაართვეს რა თავი შექმნილ სიტუაციას, ერთი მხრივ, ლეკების შემოსევებს და მეორე მხრივ, ოსმალთა დამკვიდრებას, ქართლის თავკაცებმა გადაწყვიტეს რუსეთს შეკედლებოდნენ“. ისეთი ვითარება შეიქმნა, რომ ქართველს საქართველოში აღარ ედგომებოდა, ვისაც შეძლება ჰქონდა და მართლმადიდებლობის შენარჩუნება სურდა, მზად იყო საქართველო მიეტოვებინა და რუსეთში გახიზნულიყო. სხვა დიდებულებთან ერთად თავიანთი, გასაჭირში მყოფი, სამწყსო მიატოვეს და გაიხიზნენ „არქიეპისკოპოსი ქრისტეფორე, მიტროპოლიტი პავლე თბილელი, ეპისკოპოსები: ნიკოლოზ მროველი, მანგლელი არსენი…“. ამის გამო, ალბათ, შესაბამისი საეპისკოპოსოებიც გაუქმდა, მაგალითად თეიმურაზ II-ისა და ერეკლე II-ის მეფობის დასაწყისის ერთი საბუთიდან ჩანს, რომ მროველის კათედრა გაუქმებული იყო და მათ აღდგენა სურდათ. მიუხედავად შექმნილი ვითარებისა, ქართულ ეკლესიას უდიდესი ძალა და გავლენა ჰქონდა საქართველოში, რასაც ანგარიშს რუსეთის საიმპერატორო კარიც უწევდა. მაგალითად, რუსეთის მთავრობა ცდილობდა ვახტანგ VI-ს რაიმე კავშირი არ დაემყარებინა კათალიკოს დომენტისთან, მიუხედავად იმისა, რომ თურქთაგან შევიწროებული კათალიკოზი იმალებოდა კიდეც.
„1725 წ-ის ზაფხულში დომენტი კათალიკოსი, რომელიც ჯერ კიდევ ქსნის ხეობაში იმალებოდა, შემდეგ იძულებული შეიქმნა კონსტანტინეპოლისათვის შეეფარებინა თავი. რუსეთის მთავრობას მაინც შიში ჰქონდა, რომ ვახტანგს და დომენტის რაიმე საიდუმლო კავშირი არ გაებათ ერთმანეთთან და ამით თურქეთი არ გაეღიზიანებინათ რუსეთის წინააღმდეგ“.
აქედან ჩანს, რომ როგორც რუსეთში, ისე თურქეთში ქართველთა კათალიკოსი მთელი საქართველოს განპიროვნებულ სახედ ჰყავდათ მიჩნეული, კათალიკოსი საქართველოს პიროვნული გამოხატულებაა. ამიტომაც იმის შემდეგ, რაც თურქებმა კათალიკოსი კონსტანტინეპოლიდან, ვითარცა პატიმარი, ერთ კუნძულზე გაგზავნეს, „ვახტანგი რუსეთს სთხოვდა 1731 წ-ს ეხსნა დომენტი კათალიკოსი თურქთა ტყვეობისაგან“.
მალე ყველასათვის ცხადი გახდა, რომ რუსეთის მთავრობა თავს არ იწუხებდა საქართველოსათვის, ხოლო საქართველოში ოსმალობამ და ყიზილბაშობამ საშინელი სახე მიიღო.
„…მისი (ვახტანგის) დაუფარავი დამოკიდებულება და ერთგულება რუსეთისადმი, ყოველთვის არა მარტო ყურადღებას აძაბვინებდა ოსმალეთს და ირანს, არამედ აქტიური ბრძოლისაკენ უბიძგებდა აღმოსავლელ დამპყრობელთ“.
ვახტანგის იმედი, რომ რუსეთის დახმარებით ირანის ვასალური დამოკიდებულებისაგან გათავისუფლდებოდა, კრახით დამთავრდა. პირიქით, ოსმალების, მერე ყიზილბაშების დროს ოსებმა ჯერ ქართლის მთიანეთი დაიჭირეს, შემდეგ ოსების ტომები ქართლის ბარისაკენ დაიძრნენ. თუკი აქამდე ვახტანგი (1711 წელს) იმორჩილებდა დვალეთს, რომელიც ტერიტორიულად ჩრდილო კავკასიაში მდებარეობდა, ყიზილბაშობის შემდეგ თეიმურაზ II და ერეკლე II 1740-იან წლებში უკვე საქართველოს მთიანეთში ჩამოწოლილ ოსებს ებრძვიან. რაც შეეხება ლეკებს, მათ ამ პერიოდში საბოლოოდ დაიჭირეს აღმოსავლეთ კახეთი. ოსებისა და ლეკების მიერ ქართლისა და კახეთის მიწების მიტაცება სხვა მარცხთან ერთად დიდი მარცხი იყო.