უძველესი ქართული წყარო, რომელიც მოგვითხრობს ქართლის მოქცევის შესახებ, არის “მოქცევაჲ ქართლისაჲ”. სპეციალისტებს არა აქვთ ერთიანი აზრი ამ თხზულების შედგენილობისა და დაწერის თარიღზე.
“მოქცევაჲ ქართლისაჲ” შედგება ორი ნაწილისაგან. პირველი ნაწილი არის ისტორიული ქრონიკების ნაკრები. ამ ნაწილში შესაძლებელია გამოიყოს ფენები, რაც ადასტურებს, რომ ის საუკუნეთა მანძილზე ივსებოდა. მასში შედარებით კარგად აღწერილია ამბები VII საუკუნის ბოლომდე, უფრო ზუსტად 681 წლამდე — VI მსოფლიო საეკლესიო კრებამდე, რადგანაც კათალიკოსები ორივე რედაქციის (ა, ბ, რედაქციები)65 თანახმად, ცოლოსნები არიან, ხოლო VI კრებამ ეპისკოპოსთა ცოლოსნობა აკრძალა.
“მოქცევაჲ ქართლისაჲს” მეორე ნაწილი არის წმიდა ნინოს ცხოვრების საეკლესიო საკითხავი. ეს ცხოვრება იკითხებოდა ეკლესიაში და განკუთვნილი იყო მრევლისთვის (ან მონასტრის ბერებისთვის) ხმამაღლა საკითხავად. ამიტომაც მას წინ უძღვის წიგნის მკითხველის (მედავითნის) თხოვნა მღვდლისადმი: _ “გვაკურთხენ მამაო”.
როგორც აღნიშნული იყო, “მოქცევაჲს” პირველი ნაწილი — ისტორიული ქრონიკები, დაწერილია სხვადასხვა დროს და შეკრებილია ამ წიგნში ერთად. მის “მეფეთა სიაში” მეფეთა საქმიანობა ქრისტემდე III-I საუკუნეებში და I-II საუკუნეებში შედარებით დაწვრილებით არის აღწერილი, იმ გაგებით, რომ ამ დროის მეფეების საქმიანობაცა და ქვეყანაში მათ დროს მომხდარი ამბებიც არის ჩამოთვლილი, ხოლო II საუკუნის ნაწილისა და III საუკუნის მეფეთა მხოლოდ სახელებია ჩამოწერილი, უფრო სწორად, მიწერილია წინა ქრონიკაზე. ეს უჩვენებს, რომ მართალი იყო პავლე ინგოროყვა, როცა “მოქცევაჲს” ამ ნაწილს ქართველთა გაქრისტიანებამდე შედგენილად თვლიდა.
წარმართ მეფეთა სიას მოსდევს პირველი ქრისტიანი მეფის ცხოვრების დაწვრილებითი აღწერა და წმიდა ნინოს მოღვაწეობა მის დროს. შემდეგ ერთვის IV-V საუკუნის მეფეთა ქრონიკები. VI საუკუნის ამბები და VII საუკუნის დასაწყისი (ჰერაკლე კეისრის მოქმედება სპარსეთსა და საქართველოში) შედარებით სრულია. ამის შემდეგ მხოლოდ ჩამოთვლილია სახელები კათალიკოსთა და ზოგიერთი ერისთავისა (VIII-IX საუკუნეები, აშოტ კურაპალატის ჩათვლით), მათი ცხოვრების მოვლენების ყოველგვარი აღნიშვნის გარეშე. ჩამოწერილია კათალიკოსების მხოლოდ სახელები. მწერალს სათქმელი მრავლად ექნებოდა, თუნდაც აშოტ კურაპალატის ცხოვრების შესახებ, მაგრამ “მოქცევაჲს” ძირითადი ნაწილის ავტორი არ
არის აშოტის თანამედროვე. “მოქცევაჲს” ძირითადი ნაწილი დაწერილია VII საუკუნის 30-იან წლებამდე დროდადრო, “ჟამითი-ჟამად”. როგორც ვთქვით, ამ და წინა საუკუნეთა მთავარეპისკოპოსებისა და კათალიკოსების ცხოვრება შედარებით აღნუსხულია, ხოლო VIII-IX საუკუნეების კათალიკოსები კი მხოლოდ ჩამოთვლილია. საერთოდ “მოქცევაჲ ქართლისაჲ” ქრონიკა რომ არის, ეს დასტურდება იმით, რომ იგი მთავრდება სიტყვებით: “ხოლო ამისა შემდგომად ვინცა შეიცვალებოდის კათალიკოზთაგანი, იწერებოდის”.
“მოქცევაჲს” II ნაწილი (“თავი ბ”), როგორც ვთქვით, ეკლესიაში ხმამაღლა საკითხავი წმინდა ნინოს ცხოვრებაა. ის შეიძლება დაწერილი იყოს ნებისმიერ დროს, დამოუკიდებლად წინა ნაწილისაგან. IV საუკუნიდან IX საუკუნემდე. “წმინდა ნინოს ცხოვრების” ამ ტექსტს ისტორიკოსი მ. ჩხარტიშვილი უწოდებს “ვრცელ რედაქციას”, ხოლო “მოქცევაჲს” I ნაწილში (ქრონიკებში) მოთავსებულ წმინდა ნინოს ამბავს “მცირე რედაქციას”. მ. ჩხარტიშვილი წერს _ “…ვრცელ “ნინოს ცხოვრებას” მოგონებათა კრებულის სახე აქვს. ნინოს ბიოგრაფიის სხვადასხვა მომენტს იგონებენ თვით ნინო და მისი მოწაფეები თუ თანამოღვაწენი (ებრაელი ქალი სიდონია, მამამისი აბიათარი, საბერძნეთიდან ჩამოსული მღვდელი იაკობი, მეფე მირიანი)… ვრცელ “ნინოს ცხოვრებაში”, როგორც წესი, ყველა ფაქტს თავისი მხილველი და მთხრობელი ჰყავს. ერთადერთ გამონაკლისს წარმოადგენს შესავალი,
რომლითაც იხსნება კრებული. აქ აღწერილი მოვლენების გადმომცემი პიროვნება დასახელებული არ არის. კრებულის გაგებისათვის ეს ნაწილი უმნიშვნელოვანესია. სწორედ აქედან ვიცით, რომ ჩვენს ხელთ არსებული ძეგლი ქართველთა განმანათლებლის შესახებ თვითმხილველთა მოგონებების ჩანაწერების კრებულია. ქართლის ისტორიაში ნინოს როლის ლაკონურად განსაზღვრის შემდეგ აქ ყურადღება აქვს მიქცეული იმ ხალხმრავალ თავყრილობას, რომელიც სასიკვდილოდ დასნეულებულ ნინოსთან გამოსათხოვრად შემდგარა დაბა ბოდში. ამ დროს უთხოვიათ ნინოსთვის მოეთხრო თავისი ცხოვრების შესახებ. ნინოს ნაამბობი ჩაუწერიათ სალომესა და პეროჟავრს.
როგორც ვხედავთ, შესავალი კრებულის მასალებით იგი აშკარად სხვა არაფერია, თუ არა ავტორის მოგონება, შემდგენლის წინათქმა… მაგრამ “მოქცევაჲ ქართლისაჲს” შექმნისას ვრცელი “ნინოს ცხოვრების” ისტორიულ ქრონიკასთან მიერთებამ გამოიწვია ამ დასაწყისის მოკვეცა და ავტორის შესახებ პირდაპირი ცნობაც ამიტომ დაიკარგა… ავტორი ჯერ გვამცნობს, რომ ნინოს ნაამბობი ერთდროულად ორმა პირმა ჩაიწერა, ხოლო შემდეგ, თავების სათაურში მარტოოდენ სალომეს აღნიშვნით, გვიზუსტებს, თუ კონკრეტულად რომელია შემქმნელი წარმოდგენილი ორი ვარიანტიდან… მითითებული გარემოება სწორედ სალომეს ავტორობას მიგვანიშნებს… სალომეს ავტორობა არ ჩანს მოულოდნელ, კონტექსტიდან ამოვარდნილ ფაქტად… თუ ზემოთ მოხსენებულ გამოსათხოვარ თავყრილობაზე შევაჩერებთ ყურადღებას, არ შეიძლება თვალში არ მოგვხვდეს, რომ ნინოს პირველ რიგში ეკითხება ხოლმე, დანარჩენები კი მის ნათქვამს იმეორებენ. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ კრება მას მიჰყავს, მისი ასეთი აქტიურობა კი ლოგიკურია: აღნიშნული ღონისძიება ხომ უჟარმელი დედოფლის სამფლობელოში — ბოდში მიმდინარეობს. აქ უფლისწულის მეუღლეა დიასახლისი, მას შეჰფერის უმასპინძლოს ქალ განმანათლებელს… ქართლის პირველი ქრისტიანი მეფის ძის ცოლი (სალომე) IV საუკუნის მოღვაწეა, ხოლო ძველი ქართული მწერლობის სამი დიდი სპეციალისტი _ ნ. მარი, ივ. ჯავახიშვილი, კ. კეკელიძე “ნინოს ცხოვრების” აღნიშნულ
რედაქციას გვიანი ხანით ათარიღებდნენ… შესაძლებელია, “ნინოს ცხოვრების” ვრცელი რედაქცია იყოს IV საუკუნის ძეგლი?
1897 წელს ნ. მარმა გამოთქვა ვარაუდი იმის შესახებ, რომ “ნინოს ცხოვრების” ვრცელი რედაქცია არ უნდა იყოს IX საუკუნეზე ადრინდელი ძეგლი. ნ. მარს ეს არგუმენტაცია აშკარად საკმარისად არ ეჩვენებოდა. ეს ჩანს არა მარტო იქიდან, რომ ზემოთ მოტანილ დასკვნას ვარაუდის ფორმა აქვს, არამედ იქიდანაც, რომ 1906 წელს გამოქვეყნებულ სხვა ნაშრომში “ნინოს ცხოვრების” ვრცელი რედაქციის თარიღთან დაკავშირებით მან მიუთითა არა საკუთარი ზემოთ აღნიშნული შრომა, არამედ 1900 წელს გამოსული ივ. ჯავახიშვილის “ანდრია მოციქულისა და წმინდა ნინოს მოღვაწეობა საქართველოში”… რაც შეეხება ივ. ჯავახიშვილს, მას ზემოთ დასახელებულ წერილში არავითარი საგანგებო მსჯელობა იმის შესახებ, თუ რატომ მაინცდამაინც აღნიშნულ საუკუნეებს უნდა განეკუთვნებოდეს ეს ძეგლი, მოცემული არა აქვს. თავის “ძველ ქართულ საისტორიო მწერლობაში” კი
“ნინოს ცხოვრების” ვრცელი რედაქციის თარიღზე საუბრისას ნ. მარის ნაშრომი და ის არგუმენტი აქვს მითითებული, რომელიც თავის დროზე ნ. მარმა საკმარისად არ მიიჩნია და არც მოიშველია ამის გამო. ვრცელი “ნინოს ცხოვრების” გვიანი ხანით დამათარიღებელ ერთ-ერთ საბუთად კ. კეკელიძეს მიაჩნია ის გარემოება, რომ თხზულებაში ნახმარია მარტის წელიწადი, რომელიც მისი მითითებით, IX საუკუნის ნახევარში შემოვიდა ჩვენში… კ. კეკელიძის სხვა ნაშრომიდან კი ვიგებთ, რომ თურმე, იმის გარკვევას, თუ როდის შემოვიდა ჩვენში მარტის წელიწადი, მკვლევარი ახდენს თვით ვრცელი “ნინოს ცხოვრების” საშუალებით, იმის დაშვებით, რომ იგი IX საუკუნის ძეგლია… ზემოთ თქმულიც აშკარას ხდის, რომ ქართული წყაროების მიმართ ჰი პერკრიტიკული დამოკიდებულების პირობებში “ნინოს ცხოვრების” ვრცელი რედაქციის გვიანი საუკუნეებით დათარიღება ხდებოდა ფაქტებზე ძალდატანებით. როგორც მსჯელობაში ლოგიკური წრის შემცვლელნი ნ. მარის, ივ. ჯავახიშვილის, კ. კეკელიძის მტკიცებანი არ შეიძლება მიღებულ იქნას არგუმენტებად განსახილველი ძეგლის თარიღის გარკვევისას. დღეს სპეციალისტთა ნაწილის მიერ ვრცელი “ნინოს ცხოვრების” გვიან ხანაში შექმნის შესახებ თვალსაზრისის გაზიარება ემყარება მხოლოდ და მხოლოდ დასახელებულ მკვლევართა ავტორიტეტს და არა რაიმე გამტკიცებულ საბუთს.
ამგვარად, არა გვაქვს არავითარი საფუძველი არ დავუჯეროთ თხზულებისვე მითითებას იმის შესახებ, რომ იგი მეოთხე საუკუნის ძეგლია. აქედან გამომდინარე, სალომე უჟარმელის ავტორობასაც არაფერი ეღობება წინ. წყაროთმცოდნეობაში მიღებული წყაროს “უდანაშაულობის პრეზუმფციის” პრინციპის თანახმად, ჩვენი ძიება აქ უნდა შეწყდეს. წყაროს “არ ევალება” გვიმტკიცოს, რომ სწორია. თუ ვერ ვამჩნევთ, რომ მისი მონაცემი ყალბია, მაშასადამე, იგი მიღებულ უნდა იქნას, როგორც ჭეშმარიტი… თხზულების ავტორია ქართლის პირველი ქრისტიანი მეფის მირიანის ძის მეუღლე სალომე უჟარმელი… IV ს-ის II ნახევარში ბიზანტიაში იმყოფებოდა სალომეს შვილიშვილი, მაშინ ჯერ კიდევ უფლისწული, შემდგომში
ქართლის მეფე ბაკურ თრდატის ძე. მან ცნობილ ბიზანტიელ ისტორიკოსებს — გელასი კესარიელსა და რუფინუსს უამბო ქართველთა გაქრისტიანების ისტორია. ეს მონათხრობი “ნინოს ცხოვრების” თავისებური მოდიფიკაციაა… ის გარემოება, რომ ბაკურის მიერ გადმოცემულ ისტორიას ლიტერატურულად დახვეწილი ფორმა აქვს და აგრეთვე ის, რომ ორივე ისტორიკოსთან საუბარში მან არსებითად ერთისა და იმავეს განმეორება შეძლო, მიგვანიშნებს, ბაკური სახელდახელოდ კი არ თხზავს იბერთა მოქცევის ისტორიას, არამედ წინასწარ მოფიქრებულ საგანგებოდ შემუშავებულ ამბავს ჰყვება… ქართლის გაქრისტიანება, როგორც ეს უკვე ნაჩვენებია სპეციალურ ლიტერატურაში, იყო არა სტიქიური მოვლენა, არამედ
პოლიტიკური აქტი. წერილობითი ფიქსაციის გარეშე მას არ ჰქონდა არავითარი მნიშვნელობა, შეიძლება ითქვას, რომ არც არსებობდა, ამიტომ შეუძლებელია ვაღიარებდეთ იმას, რომ ქართლში ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებას IV საუკუნეში ჰქონდა ადგილი და ამავე დროს ვამტკიცებდეთ, რომ ცნობები ამ ფაქტის შესახებ მხოლოდ IX საუკუნეში ჩაიწერეს. ესეც რომ არა, როგორ შეიძლება წარმოვიდგინოთ, რომ V საუკუნეში “რიგით” წმინდანს შუშანიკს საქართველოში ეძღვნებოდა სპეციალური თხზულება, ქართველთა განმანათლებლის “მოციქულთა სწორის” ნინოს ცხოვრება კი აღწერილი არ იყო!.. როცა ასეთი ნდობით ეკიდებიან გელასი და რუფინუსი ბაკურის ნაამბობს ქართველთა გაქრისტიანების
შესახებ, ხომ არ ითვალისწინებენ იმას, რომ ქართველი უფლისწული ემყარება დიდედის ჩანაწერს, რომელიც ქართველთა მოქცევის ისტორიის საკითხებში მართლაც “მეცნიერ იყო ყოველსავე ჭეშმარიტად”, “ფრიადსარწმუნოც” ამიტომ ხომ არ არის ბაკური?”
“უძველესი წყარო, რომელშიც მოხსენებული ყოფილა ქართველთა მოქცევის ამბავი, არის IV ს-ის ბერძენი ისტორიკოსის (გარდაიცვალა 395 წ.) გელასი კესარიელის “საეკლესიო ისტორია”, სამწუხაროდ, ეს თხზულება დღესდღეობით დაკარგულად ითვლება და ჩვენთვის ცნობილი არ არის. მაგრამ მერმინდელ ავტორებს შემოუნახავთ თავიანთ შრომებში მისი ცნობები. მათ შორის უძველესია რომაელი საეკლესიო ისტორიკოსი რუფინუსი. რუფინუსი გელასი კესარიელის უმცროსი თანამედროვე იყო (გარდაიცვალა 410 წ.). მას უთარგმნია და თავის თხზულებაში შეუტანია გელასი კესარიელის ცნობა ქართველთა მოქცევის შესახებ. რუფინუსზე დაყრდნობით მოთხრობილი აქვს იბერთა გაქრისტიანების ამბავი
V საუკ. ბერძენ ისტორიკოსს სოკრატეს (დაბ. 380 წ.) თავის “საეკლესიო ისტორიაში”. იბერთა გაქრისტიანების ამბავი გადმოცემული აქვს V ს-ის მეორე ბერძენ ისტორიკოსს თეოდორიტე კვირელს (დაიბ. 390 წ.) “საეკლესიო ისტორიაში”, რომელიც მას დაუწერია დაახლოებით 449 წელს… ქართლის მოქცევის ამბავი ასევე აქვს გადმოცემული კიდევ ერთ ბერძენ საეკლესიო ისტორიკოსს სოზომენს. სოზომენს თავისი წიგნი დაუწერია 444 წლის მახლობლად… სოზომენს უშუალოდ რუფინუსით უსარგებლია. V საუკუნის ბერძენი ისტორიკოსი გელასი კვიზიკელიც გელასი კესარიელით სარგებლობდა.
გელასი კესარიელის ისტორია, რომლითაც სარგებლობდნენ შემდეგში ბერძენრომაელი ისტორიკოსები, დაიწერა IV საუკუნის ბოლოს, სულ რაღაც ნახევარი საუკუნის შემდეგ ქართლის გაქრისტიანებიდან. უაღრესად საყურადღებოა გელასი კესარიელის ცნობა, რომ მას ქართველთა გაქრისტიანების ამბავი გაუგია იბერთა სამეფო სახლის ერთ-ერთი წარმომადგენლის, ბაკურისაგან.
ბაკურ უფლისწულს გელასისათვის გადაუცია შემდეგი: “იბერებთან მოხვდა ვინმე ქრისტიანი ტყვე ქალი. იგი ქადაგებდა ქრისტიანობას და ქრისტეს ძალის დახმარებით კურნავდა ავადმყოფებს. ასე განუკურნავს მას მძიმედ დაავადებული იბერთა დედოფალიც. ამას დიდი შთაბეჭდილება მოუხდენია იბერთა მეფეზე, მაგრამ მას ჯერ კიდევ ვერ გადაუწყვეტია ქრისტიანობის მიღება. ცოტა ხნის შემდეგ მეფე სანადიროდ წასულა, უეცრად ისეთი ბურუსი ჩამოწოლილა, რომ მეფე თავის მხლებლებს დაშორებია და მარტოდ დარჩენილს გზა ვეღარ გაუგნია. შეშინებულ მეფეს დახმარებისათვის მიუმართავს ტყვე ქალის ღმერთისათვის. ბურუსი მაშინვე გაფანტულა და ისევ ნათელი დღე დამდგარა. შინ დაბრუნებულმა
მეფემ თავისთან იხმო ტყვე ქალი და დაწვრილებით გამოჰკითხა ყოველივე მისი სარწმუნოების შესახებ. ამის შემდეგ დაუწყიათ ეკლესიის მშენებლობა. მშენებლობის დროს ხალხში რწმენის განსამტკიცებლად ღმერთმა სასწაული მოავლინა: ერთერთი სვეტი მშენებლებმა ვერაფრით ვერ დააყენეს თავის ადგილას. ღამით ტყვე ქალის ვედრების შემდეგ ეს სვეტი შვეულად გაჩერდა ჰაერში თავისი ადგილის ზემოთ. როდესაც დილით ხალხი ისევ შეგროვდა, სვეტი თავისით დაეშვა საფუძველზე. ეკლესიის აშენების შემდეგ იმპერატორ კონსტანტინეს გაუგზავნეს ელჩობა თხოვნით: გამოეგზავნა მღვდელმსახურები ეკლესიის კურთხევისა და ხალხის მოსანათლავად. კონსტანტინეს ეს თხოვნა სიხარულით აუსრულებია”.
როგორც ზემოთ მოყვანილი ტექსტიდან ჩანს, გელასი გადმოგვცემს “მოქცევაჲ ქართლისაჲში” შესული წმიდა ნინოს ცხოვრების რამდენადმე შემოკლებულ შინაარსს. ამიტომაც მ. ჩხარტიშვილი მართალია, როცა ფიქრობს, რომ ბაკურმა გელასის გადასცა სალომე უჯარმელის მიერ დაწერილი “ცხოვრების” არსი.
აღსანიშნავია ისიც, რომ V საუკუნეში თითქმის ყვლა ცნობილი ისტორიკოსი _ რუფინუსი, სოკრატე, თეოდორიტე კვირელი, სოზომენი, გელასი კვიზიკელი და აგრეთვე მოსე ხორენელი წერენ წმიდა ნინოსა და ქართველთა გაქრისტიანების შესახებ, ხოლო ჩვენი თანამედროვე ქართველი ისტორიკოსები, რომლებიც “ქართული წყაროების მიმართ ჰიპერკრიტიკულად არიან განწყობილნი,” ამტკიცებენ, რომ ქართველებმა წმიდა ნინოს შესახებ ცნობები მხოლოდ IX საუკუნეში შეაგროვეს, “ლეგენდაც წმიდა ნინოს შესახებ” სწორედ მაშინ შეთხზეს. მართლაც, როგორც უკვე ითქვა ზემოთ, V საუკუნეში ქართველებმა წმიდა შუშანიკის ღვაწლი აღწერეს და ნუთუ წმიდა ნინოს ცხოვრებას არ აღწერდნენ იმ დროს, როცა ყველა მეზობელი ხალხის ისტორიკოსები წმიდა ნინოს ცხოვრებას აღწერდნენ?
უნდა დავასკვნათ, რომ უძველესი ქართული წყარო, რომელიც მოგვითხრობს ქართველთა გაქრისტიანებას, დაწერილია IV საუკუნეში სალომე უჯარმელის მიერ. ეს გაარკვია მ. ჩხარტიშვილმა.
“მოქცევაჲ ქართლისაჲს” ქრონიკებში (I ნაწილში) არის ცნობები ქართული ეკლესიის მეთაურების შესახებ IV საუკუნიდან IX საუკუნემდე. ჩვენ მოვიყვანთ ამონაწერებს მათ შესახებ წიგნიდან: “ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები,” I, 1964, გვ. 81-97.
იხილეთ წიგნი:
• საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია