ტაოს, იბერიის თემისა და ლაზიკის საეპისკოპოსოთა იურისდიქცია ერთმანეთთანაა დაკავშირებული, კერძოდ, ტაოს სამეფოს გაუქმების შემდგომ დაარსებული „იბერიის თემისა“ და მიმდებარე რეგიონების ქართული საეპისკოპოსოები ბიზანტიის იმპერიამ მე-11 საუკუნეში შეიყვანა ლაზიკის ეპარქიაში.
დაახლოებით მე-11 საუკუნის 20-იან წლებში ბიზანტიის იმპერიამ ყოფილი ტაოს სამეფოს მიწა-წყალზე დააარსა თავისი სამხედრო-ადმინისტრაციული ერთეული – „იბერიის თემი“, ამავე საუკუნეების 40-იან წლებში მას შეუერთა გაუქმებული ანისის სამეფოს მიწა-წყალი.
ამ ვრცელ ოლქს საქართველოში ზოგჯერ „აღმოსავლეთს“ უწოდებდნენ, რომელზეც უამრავი ქართული საეპისკოპოსო არსებობდა, მათ შორის იბერიის თემის დედაქალაქებში – თეოდოსოპოლისსა (არზრუმი) და ანისში.
ბიზანტიის მიერ ამ ტერიტორიის დაპყრობისა და იბერიის თემის დაარსების შემდეგ ქართველი მღვდელმთავრები, მათ შორის კი განსაკუთრებით ზაქარია ვალაშკერტელი, ძალზე ცდილობდნენ როგორმე ქართულენოვნება შეენარჩუნებინათ აქაურ ეკლესიებში, მაგრამ თანდათანობით ბიზანტიამ ისინი შეიყვანა ლაზიკის ეპარქიაში და მათთვის დაინერგა ბერძნულენოვანი ღვთისმსახურება.
იბერიის თემის ამ საეპისკოპოსოთა მრევლს ამჟამად სომეხ-ქალკედონიტებს უწოდებენ, მაგრამ ნაშრომში ვცდილობთ დავამტკიცოთ, რომ ისინი (ე.წ. „სომეხი ქალკედონიტები“) ეთნიკურად იყვნენ არა სომხები, არამედ ქართველები, რომლებიც ე.წ. „დიდ არმენიაში“ მკვიდრ მოსახლეობას წარმოადგენდნენ უძველესი ეპოქებიდანვე.
ამ მხარეებში, რომელთაც სტარბონი უწოდებს პარიადრეს კალთებს, ხორძენასა და გოგარენას, ჯერ კიდევ არმენიელების შემოსვლამდე ქართველობა მკვიდრ მოსახლეობას წარმოადგენდა, ხოლო უფრო ადრე, აქემენიდების ეპოქაში, ისინი (ქართული ტომები), მე-18 და მე-19 სატრაპიებში ცხოვრობდნენ.
სტრაბონი აღნიშნავს, რომ მას შემდეგ, რაც ძვ.წ. მე-2 საუკუნეში არმენიის მეფეებმა დაიპყრეს იბერების ოლქები, ქართული ტომების მიწა-წყალი (აღნიშნული პარიადრეს კალთები, ხორძენა და გოგარენა, ასევე კარენიტიდა და ქსერქსენე) დაიწყო მკვიდრი მოსახლეობის არმენიზაცია (სტრაბონი, 11,14,5).
შემდეგ, კერძოდ, I-II საუკუნეებში ეს ოლქები უკანვე დაუბრუნებია იბერიის სამეფოს, მაგრამ შემდგომ კვლავაც სომხეთის შემადგენლობაში აღმოჩენილა, რაც გრძელდებოდა შემდეგაც, ამის გამო უკვე არმენიის შემადგენლობაში აღმოჩენილ ქართველთა ამ ქვეყნებში, განსაკუთრებით არზრუმის ოლქში (სტრაბონის კარენიტიდა), ტაოსა და ბასიანსა და მიმდგომ უკვე „არმენიულ“ მხარეებში მკვიდრი ქართული ანუ იბერიული მოსახლეობა უმრავლესობას შეადგენდა. არმენიზაციის პროცესმა სტარაბონის მიერ ნახსენები დაპყრობილი იბერიული და ზოგადად ქართული ოლქების მოსახლეობის უმეტეს ნაწილს მთლიანად შეუცვალა ეთნიკურ-ეროვნული თვითშემეცნება (მაგ., არმენოხალიბები), მხოლოდ მცირე ნაწილი ტაოს და ბასიანსა და მომიჯნავე ოლქებში (თეოდოსიპოლის-ავანამდე) გარკვეულწილად შედარებით ინარჩუნებდნენ ხსოვნას თავიანთი ქართული წარმოშობის შესახებ, მაგრამ იყო დიდი გამონაკლისი, მაგალითად, ტაოსა და აღნიშნულ ე.წ. არმენიის იბერიული ზოლის (აღნიშნული თეოდოსიოპოლისიდან ვიდრე ავანამდე) მკვიდრი მოსახლეობა, განსაკუთრებით ტაოში, არა თუ მკაფიოდ ინარჩუნებდა ქართულ თვითშემეცნებას, პირიქით, ელოდა პოლიტიკურ-რელიგიური შესაბამისი მომენტის დადგომას, რათა დაუფარავად განეცხადებინა ეროვნულ-ქართული ვინაობის თვითგამორკვევა და რელიგიური გათავისუფლება სომხური ეკლესიის იურისდიქციისაგან.
როგორც ითქვა, არმენიის იბერიის ხალხის ქვეყნების დაპყრობის გამო არმენიზაციის პროცესში შესული იბერების ადმინისტრაციული და საეკლესიო ენა სომხური იყო მე-8 საუკუნის შუა წლებამდე.
არმენიის იბერი სასულიერო პირების განათლების ენაც, ცხადია, სომხური იყო, ანუ აქაური, ეთნიკურად ქართველი, სასულიერო პირები სომხურად იღებდნენ სასულიერო განათლებას და ეკლესიებშიც სომხურ ენაზე აღავლენდნენ წირვა-ლოცვას (მაგალითად, კირიონ I კათალიკოსი მცხეთის ტახტზე ასვლამდე, არმენიის მთავარ ტაძრებში, სომხურ ენაზე აღავლენდა ლოცვებს).
ასე გაგრძელდა მე-8 საუკუნის შუა წლებამდე, მათი ანუ არმენიაში მცხოვრები იბერების ეროვნული გამოფხიზლბის ნიშანსვეტად იქცა 726 წლის სომხური ეკლესიის მანასკერტის საეკლესიო კრება.
ამ სომხურმა კრებამ ანათემას გადასცა და მკაცრი წყევლითა და სხვადასხვა ამკრძალავი ადმინისტაცული სასჯელებით დასაჯა არმენიაში მცხოვრები ქალკედონიტები და სომხური ეკლესიისა და სომეხი ხალხის ერთადერთ სარწმუნოებად მონოფიზიტობა გამოაცხადა, რომელსაც ამჟამად მიაფიზიტობას უწოდებენ.
სინამდვილეში კი ეს იყო იგივე წყევლა ქართველთა მიმართ, რაც ერთი საუკუნით ადრე იკადრა სომეხთა პატრიარქმა აბრაამმა, დაახლოებით 608 წელს, როდესაც მან სომხებს აუკრძალა ქალკედონურ ქართულ ეკლესიებში ლოცვა და აკრძალა ქართველებთან სომხების რაიმე ურთიერთობა ვაჭრობის გარდა.
ახლა, უკვე, ერთი საუკუნის შემდეგ, 726 წელს ანათემას გადაცემული ქალკედონიტები რეალურად ნიშნავდა ტაოელებისა და მიმდგომი ოლქების იბერების დაწყევლასა და მათ მიმართ სხვადასხვა აკრძალვას, რადგანაც ტაოელები და მიმდგომი ოლქების ქართველები მტკიცე ქალკედონიტები
იყვნენ.
ამ პროცესმა, როგორც ითქვა, გამოაფხიზლა არმენიის იბერები, მათი უკმაყოფილების ცენტრად გადაიქცა ტაო, სადაც მათი დიდი ნაწილი ცხოვრობდა.
ამის გამო არმენიის ქართველმა ქრისტიანებმა გადაწყვიტეს ეკლესიურად გამოყოფოდნენ უკვე მონოფიზიტურ სომხურ ეკლესიას და საეკლესიო კავშირი დაემყარებინათ ქალკედონურ ანტიოქიის ეკლესიასთან.
საქმე ის იყო, რომ ამ მხარეებში იქამდეც ანტიოქიას გააჩნდა თავისი საეპისკოპოსოები, რაც განხილულია ქვემოთ. ასევე აღსანიშნავია, რომ მათ (ტაოელ ქართველებს) იმჟამად არ შეეძლოთ იერარქიული კავშირი დაემყარებინათ მცხეთის საკათალიკოსოსთან, რადგანაც არაბობის გამო, როგორც მემატიანე ამბობს, „გარყვნილ იყო საყოფელად მცხეთა“ ანუ მცხეთა საცხოვრებლად უვარგისი იყო, რადგანაც არაბებმა დაანგრიეს.
ამის გამო ქართლის მეფე-მთავრებმა სტეფანოზმა და მისმა ძეებმა არჩილმა და მირმა თავი ეგრისს შეაფარეს, ჩანს, მცხეთელმა კათალიკოსმაც დატოვა მცხეთა და თავი ჯავახეთს შეაფარა, ყოველ შემთხვევაში, მოღწეული დოკუმენტებიდან ჩანს, რომ ამ დროს ქართველთა საეკლესიო კრებები ტარდებოდა არა მცხეთაში, არამედ ჯავახეთში, ღრტილასა და სხვა პუნქტებში, გრიგოლ ხანძთელის დროსაც ასეთი კრება ჯავახეთში შედგა, რომელსაც თვითონ ესწრებოდა ეს წმიდა მამა.
მეორე მხრივ, მოღწეულია საბუთი, ე.წ. ანტიოქიური ქრონოგრაფი, რომლიდანაც ჩანს, რომ მე-8 საუკუნის შუა წლებში ანტიოქიაში ჩავიდნენ იბერიელი ბერები, რომელნიც ენობრივ საკითხს შეეხნენ, რომ იდევნებოდა მათი მშობლიური ენა (იკრძალებოდა ეკლესიებში მათი მშობლიური ანუ ქართული ენა) და ითხოვეს ივერიის (ტაოს ეკლესიის) ანტიოქიურ საეკლესიო იურისდიქციაში შეყვანა, ანუ ანტიოქიის მიერ დამტკიცება მათი თხოვნისა, რომ გამოსულიყვნენ სომხური ეკლესიის იურისდიქციიდან და მის ნაცვლად შესულიყვნენ ანტიოქიურში ავტოკეფალიის ნიშნით. მართლაც, მოღწეული საბუთებით, რომელნიც ქვემოთაა განხილული, ანტიოქიის პატრიარქმა ხელი დაასხა ივერიის ანუ ტაოს კათალიკოსს სომეხი პატრიარქის ნაცვლად, ანუ ტაო ეკლესიურად ოფიციალურად გამოვიდა სომხური ეკლესიის წიაღიდან და დაუბრუნდა მსოფლიო ეკლესიის წიაღს.
ისინი (ანუ არმენიის მკვიდრი ქართველობა), თავდაპირველად, IV-VII საუკუნეებში სომხური საკათალიკოსოს იურისდიქციაში შეიყვანეს, მაგრამ შეძლეს მისგან გათავისუფლება ანტიოქიის საპტრიარქოს დახმარებით მე-8 ს. შუა წლებში.
მას შეიძლება ვუწოდოთ ტაოს „იბერთა საკათალიკოსო“. ტაოს იბერთა საკათალიკოსო ჩამოყალიბდა VIII ს. შუა წლებში (750-იანი წლებისათვის) და გაუქმდა ბასილი II-ის ივერიაში შეჭრის გამო დაახლოებით 1025 წლისათვის.
სომხურ იურისდიქციაში ყოფნისას IV-VII სს. მიმდინარეობდა ტაოს ძლიერი არმენიზაცია, მაგრამ ტაოელებმა შეძლეს ეროვნული ვინაობის შენარჩუნება, რაც საბოლოოდ გადაიქცა მათი გათავისუფლების საფუძვლად სომხური ეკლესიის იურისდიქციიდან და ასევე სომხური პოლიტიკური სფეროდან, რაც ეროვნული „ქართველთა სამეფოს“ დაარსებით დასრულდა. ამ სამეფოს ცენტრი ტაო იყო.
ტაოს სამეფოში სხვადასხვა წყარო (ასოღიკი, იაჰია ანტიოქიელი) ტაოს მეფის კარზე ასახელებს ადგილობრივ კათალიკოსსა და პატრიარქს. მოღწეულია კიდეც პარხლის ეკლესიის წარწერა, რომელშიც მოხსენიებული არის იოანე ქართლისა და ყოვლისა აღმოსავლეთისა პატრიარქი. როგორც ცნობილია, ტაოს სამეფოს „ქართველთა სამეფო“ ერქვა, ხოლო ქვეყანას – ქართლი.
ჯერ კიდევ 1906 წელს პეტერბურგში გამართულ საეკლესიო კრების წინამოსამზადებელ თათბირზე ქართველმა მღდელმთავარმა კირიონმა წარადგინა მოხსენება, რომელშიც გამოკვლეული იყო, რომ ჩვენთვის საინტრესო ეპოქაში, ანუ მე-8 – მე-11 საუკუნეებში „ქართლი“ (ივერია) ეწოდებოდა არა მხოლოდ მცხეთის ქვეყანას, არამედ ასევე ტაოს სამეფოს მიწა-წყალს,
ტერმინით „ივერია“ უცხოელები მოიხსენებდნენ არა მხოლოდ მცხეთის ქვეყანას, არამედ ტაოს ქვეყანასა და მის რეგიონს.
ანუ კავკასიაში არსებობდა ორი ივერია. პირობითად მათ შეიძლება ვუწოდოთ მცხეთის ივერია და ტაოს ივერია.
წმ. კირიონის მტკიცებით ამ ორივე ივერიას გააჩნდათ საკუთარი ავტკეფალური ეკლესიები პირველიერარქებით, კათალიკოსებითა და პატრიარქებით.
ორივე ამ ივერიის ეკლესიათა ავტოკეფალობის დამადასტურებელი დოკუმენტები ერთმანეთში აირია დროთა განმავლობაში, რამაც მკლევართა დაბნეულობა გამოიწვია.
კირიონის მოსაზრებით მცხეთის ივერიის ეკლესია თავდაპირველადვე იყო ავტოკეფალური და მირონიც ძველთაგანვე საკუთარი გააჩნდა, ხოლო ტაოს ივერიის ეკლესიამ ავტოკეფალია მოიპოვა მე-8 საუკუნეში ანტიოქიის საპატრიარქოს სინოდის დადგენილებით, რომლის შესახებაც ცნობები აქვს ეფრემ მცირეს, ნიკონ შავმთელს და სხვებს.
ანტიოქიის მიერ ტაოს ივერიის ეკლესიისათვის მინიჭებული ავტოკეფალია სრული არ ყოფილა. კერძოდ, ტაოს ივერიის ეკლესია ვალდებული იყო წმინდა მირონი შეეძინა ანტიოქიასა და იერუსალიმში, შემდგომ, გრიგოლ ხანძთელის მოწაფეს ეფრემს მირონის კურთხევის უფლება მოუპოვებია ადგილზევე (ანუ ტაოს ივერიაში, ტაოს ქართლში), მცხეთის ივერიაში კი წმიდა მირონი სვეტიცხოვლის ფესოდან გამოედინებოდა, რომელსაც ურევდნენ მე-5 საუკუნეშივე არჩილ I მეფის მიერ დაწესებულ მირონის კურთხევის ცერემონიალის დროს მოხარშულ მირონში.
მირონის კურთხევის დოკუმენტში ნათქვამია:
„დიდნი შფოთნი და ამბოხნი იქმნებოდეს ეფისკოპოსთა ცილობისაგან და ღმრთივ-გვირგვინოსანმა მეფემან არჩილ არა სათნო იჩინა ამათ შფოთთა ქმნად. და გვიბრძანა გაჩენად, ვითა ნიშანთა შეეტყუებოდა, და ხელ-ვყავით მე, გლახაკმან მიქაელ ქართლისა კათალიკოზმან და ვაკურთხეთ წმიდაი მირონი…“
დოკუმენტში მოხსენებულია მეფე არჩილი და კათალიკოსი მიქაელი. პატრიარქ კალისტრატე ცინცაძის მიერ გამოცემული სიის თანახმად, საქართველოს XV საუკუნემდე სულ ორი არჩილი ჰყავდა მეფედ – არჩილ I (410-434), პაპა ვახტანგ გორგასლისა და არჩილ II (668-718 წწ.). ამ პერიოდში ჩნდება ორი კათალიკოსი ერთი და იგივე სახელით მიქაელი: მიქაელ I (459-467 წწ.), რომელმაც ვახტანგ გორგასალს კბილები ჩაუმტვრია და მიქაელ II (774-780 წწ.). მართალია, აღნიშნულ სიაში დადასტურებული მეფობის თარიღები მიახლოებითია, მაგრამ სავსებით ნათელია, რომ ჯერ არჩილ I მეფობს, შემდეგ კათალიკოსობს მიქაელ I, ასევე არჩილ II-ის მოღვაწეობის წლები უსწრებს მიქაელ II-ის კათალიკოსობის თარიღს. დოკუმენტში, რომელსაც ეწოდება „მირონის კურთხევის წესი“, მეფე არჩილი დავალებას აძლევს საეკლესიო პირს მიქაელს, შეადგინოს მირონის კურთხევის განგება, რასაც მიქაელი გარკვეული დროის შემდეგ ასრულებს. ის იძიებს, ირკვევს მირონის კურთხევის წესს და ადგენს განგებას მირონის კურთხევის ძველი „ნიშნის“ შესაბამისად, ხოლო დოკუმენტის გამოცემის დროს ის უკვე კათალიკოსია.
ამ დოკუმენტის მიხედვით, საქართველოში მირონის კურთხევა სახელმწიფო ცერემონიათა რიგს განეკუთვნებოდა უკვე მე-5 საუკუნის დასაწყისიდან, ამიტომაც მცხეთის კათალიკოსს აღარ ესაჭიროებოდა სხვა ეკლესიებისაგან ნებართვის მიღება, არამედ, მირონის კურთხევის ნებართვა მოიპოვა სომხური ეკლესიის იურისდიქციისაგან თავდახსნილმა ტაო-ბასიანის კათალიკოსმა.
ბუნებრივია, რადგანაც ტაოს ივერიაში არსებობდა ადგილობრივი საკათალიკოსო მე-8 ს. შუა წლებიდან, შესაბამისად, მას მრავალი ქართული საეპისკოპოსო ჰყავდა თავის იურისდიქციაში, კერძოდ, ვალაშკერტის საეპისკოპოსო, ანისის საეპისკოპოსო, კარის საეპისკოპოსო, დადაშენის საეპისკოპოსო, იშხანის საეპისკოპოსო, ბანას საეპისკოპოსო, არზრუმის საეპისკოპოსო და სხვანი.
ყოველივე აღნიშნული საკითხი შეეხებოდა ტაოს. მაგრამ სულ სხვაა კლარჯეთის საეკლესიო საკითხი, რადგანაც კლარჯეთი ქართული სახელმწიფოებრივი სისტემის ნაწილად რჩებოდა რთულ პერიოდებშიც, ტაო კი, რამდენიმე საუკუნის მანძილზე, სომხური სახელმწიფოებრივი სისტემის ნაწილი გახდა მე-8 ს. შუა წლებამდე.
ტაო თვით ვახტანგ გორგასლის დროსაც მის სამეფოში არ შედიოდა, რადგანაც მის საერისთავოთა ჩამონათვალში არ შედის ტაო, ხოლო კლარჯეთი მუდამ ქართლის სამეფოს შემადგენელ ნაწილად მიიჩნეოდა, მაშასადამე, კლარჯეთი მცხეთის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში შემავალ ქვეყნად რჩებოდა, ტაო კი სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა, ვიდრე მე-8 ს. შუა წლებამდე.
ამ საუკუნეში მან (ტაოს ივერიის ეკლესიამ) ავტოკეფალია მე-8 ს. შუა წლებში მოიპოვა ანტიოქიისაგან, ამას აღნიშნავს ეფრემ მცირეს წყარო.
ტაოს ერქვა ოფციალური სახელი – „ივერია“. ისაა ე.წ. არმენიის ივერია, რომელიც ტაოს გარდა ზოგიერთ მეზობელ ოლქსაც მოიცავდა.
კიდევ ერთხელ რომ ვთქვათ, მცხეთის ივერიის ეკლესია ავტოკეფალური იყო თავდაპირველადვე, ანუ მოციქულთა ეპოქიდანვე, და მირონიც ადგილობრივ ჰქონდა ყოველგვარი ნებართვის გარეშე, ხოლო ტაოს ივერიის ეკლესიამ ავტოკეფალია მოიპოვა მე-8 საუკუნის შუა წლებში ანტიოქიისაგან და ვალდებული იყო, მირონიც იქვე შეეძინა, ანტიოქია-იერუსალიმში, რისთვისაც 1000 კომლის გადასახადს იხდიდა. შემდგომში მისი ავტოკეფალია უფრო სრული გახდა.
რაც შეეხება კლარჯეთს, ეს ქვეყანა მე-9 საუკუნემდე მიიჩნეოდა არა „ტაოს ივერიის“ ნაწილად, არამედ „მცხეთის ივერიის (ქართლის)“ ნაწილად.
კლარჯეთში ჯერ კიდევ ვახტანგ გორგასალს დაუარსებია საეპისკოპოსო ცენტრი რამდენიმე მონასტერთან ერთად. კერძოდ, მის საეპისკოპოსოთა სიაში პირველ ნომრადაა ჩაწერილი „ახიზის საეპიკოპოსო კლარჯეთში“, ხოლო ტაოში ვახტანგი საეპისკოპოსოს ვერ დააარსებდა შექმნილი პოლიტიკური მდგომარეობის გამო.
ეს იმას ნიშნავს, ვითარცა სომხურ და ბერძნულ ეკლესიებს ჰქონდათ რამდენიმე დამოუკიდებელი საკათალიკოსო (საპატრიარქო) ერთეული, მსგავსადვე საქართველოს ეკლესიასაც გააჩნდა რამდენიმე საკათალიკოსო, კერძოდ, ქართული ეკლესიის საეკლესიო-ადმინისტრაციული ოლქები იყო – 1. მცხეთის საკათალიკოსო, 2. აფხაზეთის საკათალიკოსო, 3. ტაოს ივერიის საკათალიკოსო, რომელიც მე-11 ს. დასაწყისში გაუქმდა ბასილი კეისრის მიერ ტაოს „ქართველთა სამეფოს“ მიწა-წყლის დაპყრობის შემდეგ. ხოლო ქართველთა სამეფოს ადგილზე ჩამოყალიბებული იბერიის თემის სამრევლოები კონსტანტინოპოლმა დაუქვემდებარა ლაზიკის ეპარქიას, 4. ხუნძეთის საკათალიკოსო, რომელიც თემურ ლენგის ლაშქრობამდე არსებობდა.
ზოგადად ტაოს ივერიას ჯერ კიდევ იბერიის თემის დაარსებამდე უწოდებდნენ „აღმოსავლეთს“ (ანუ ბიზანტიის იმჟამინდელი იმპერიის აღმოსავლური მიწა-წყალი, მოიაზრებოდა ანატოლიის ნაწილად). აქ უფრო იგულისხმებოდა ის მიწა-წყალი რომელიც შემდგომ მოიცვა იბერიის თემმა, კერძოდ, როგორც ცნობილია, ტაოს სამეფო ვანის ტბამდე აღწევდა, ხოლო იბერიის თემი უფრო აღმოსავლეთით იყო განფენილი ანისის მიმართულებით, იბერიის თემსაც ზოგჯერ უწოდებდნენ აღმოსავლეთს.
როგორც აღინიშნა, ეს ქართული საეპისკოპოსოები იბერიის თემის დაარსების შემდეგ აღმოჩნდა კოსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ ისინი შეიყვანა ლაზიკის ეპარქიის შემადგენლობაში.
ნაშრომში მრავალი პარაგრაფი ეძღვნება მტკიცებას იმისა, თუ როგორ ცდილობდა ქართველი ეპისკოპოსი ზაქარია ვალაშკერტელი როგორმე შეენარჩუნებინა ბიზანტიურ იურისდიქციაში გადასულ ქართულ ეკლესია-მონასტრებში ქართულენოვანი წირვა-ლოცვის უფლება, მაგრამ ამაოდ. იბერიის თემის ყველა ყოფილ ქართულ ეკლესია-მონასტერში XI ს-ის 30-50-იანი წლებიდან დაინერგა ბერძნულენოვანი ღვთისმსახურება, გარდა ერთეული ლავრებისა, მაგალითად, ოშკში ქართულენოვნება არ შეუზღუდავთ.
მათ გარდა დაარსებულ იქნა სხვა ბერძნულენოვანი საეპისკოპოსო ცენტრები (ივერიის თემში), რომელნიც ჩამოთვლილნი არიან იმ ნოტიციებში, რომელიც შეეხება ლაზიკის ეპარქიას, მათი რიცხვი იყო საკმაოდ დიდი და მრავალი და მათ ახლა ამჟამად არასწორად უწოდებენ „სომხურ ქალკედონურ კათედრებს“, ამის მიზეზი არის შემდეგი:
გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების რუსულ ენაზე გამოცემის დროს ნიკო მარმა გაავრცელა არასწორი თეორია, რომლის მიხედვით, ტაო თავდაპირველად დასახლებული იყო სომხური მოსახლეობით და მხოლოდ არაბობის დროს თითქოს ტაოში ჩასახლდა ქართული მოსახლეობა ქართლიდან მე-9 საუკუნიდან.
ამ არასწორ თეორიაზე დაყრდნობით შემუშავდა მეორე ასევე არასწორი თეორია, რომლის მიხედვითაც, თითქოსდა, ტაოს მკვიდრი სომხური მოსახლეობა „გაქართველდა“ იქ მე-9 საუკუნიდან ჩასახლებული ქართველების სარწმუნოების (ქალკედონიტობის) გათავისების შემდეგ. ამ თეორიით ტაოელები თითქოსდა არიან „ქალკედონიტი სომხები“.
ანუ, თითქოსდა, ქართული მოსახლეობისა და საქართველოს ეკლესიის ძალისხმევით მოხდა ტაოელი სომხების გაქართველება.
შესაბამისად, მიიჩნევა, რომ იქაური ეკლესია-მონასტრები აგებულია ეთნიკური სომხების მიერ, ხოლო იქაური მოსახლეობის კულტურა არის ეთნიკური სომხების კულტურა. ხოლო მათი საეპისკოპოსოები იწოდებიან „სომხურ ქალკედონურ კათედრებად“.
ჩვენი კვლევით კი, ტაოში ქართული მოსახლეობა არ ჩასახლებულა არც მე-9 საუკუნიდან და არც იქამდე, რადგანაც ტაოელები იყვნენ იქაური მკვიდრი ქართველები იქ მცხოვრებნი ჯერ კიდევ ტაოხების ეპოქიდან. მართალია, ტაო მე-6 და მე-7 საუკუნეებში, ჩვენთვის საინტერესო საეპისკოპოსათა ჩამოყალიბების პერიოდში, შედიოდა არმენიის შემადგენლობაში, მაგრამ, ამ დროსაც, როგორც ითქვა, უძველესი ხანიდან, ის დასახლებულია ეთნიკური ქართველებით, რომელთა ქვეყანა დაპყრობილი იყო არმენიის მიერ.
სტარბონის ცნობიდან გამომდინარე, არმენიის მიერ დაპყრობილი იყო არა მხოლოდ ტაო (მას კარენიტიდას უწოდებს სტრაბონი), არამედ მისი მეზობელი სხვა იბერიული ოლქები, ისინი დაპყრობის შემდეგ შეიყვანეს ე.წ. დიდი და მცირე არმენიების შემადგენლობაში.
ჩვენ მრავალჯერ ვიმეორებთ სტრაბონის ამ ცნობას, რადგანაც მე-19 და მე-20 საუკუნეებში მიზანმიმართულად ხდებოდა ამ შესანიშნავი ცნობის უგულებელყოფა და მიფუჩეჩება, დაინტერესებული სომეხი და რუსი მკვლევრები გაცილებით ენერგიულნი, შრომისმოყვარენი და გავლენიანები იყვნენ საერთაშორისო ასპარეზზე, ვიდრე ქართველები, რომელთა ხმა არც ისმოდა და არც ისმის.
ე. წ. დიდ არმენიაში მკვიდრი იბერიული მოსახლეობის საცხოვრის მიწა-წყალს სტრაბონი, როგორც მრავალჯერ აღინიშნა, უწოდებს „პარიადრეს კალთები, ხორძენა, გოგარენა, კარენიტიდა და ქსერქსენე“.
ეს ოლქები არმენიზებული ქართველების განსახლების მიწა-წყალს შეადგენდა ე.წ. დიდ და მცირე არემნიებში. მათ შორის საინტერესოა კარენიტიდა, მის მთავარ ქალაქს ქართული წყაროები „კარნუ ქალაქს“ უწოდებდნენ, ეს იყო შემდგომი ბიზანტიური თეოდოლიოპოლისი, ანუ არზრუმი. იმპერატორი კონსტანტინე პორფიროგენეტი საგანგებოდ რამდენჯერმე აღნიშნავს, რომ ეს ქალაქი (თეოდოსიოპოლი), მისი ქვეყანა და იქაური ხალხი, ძლიერ უყვარდათ ქართველებს და მუდამ იცავდნენ ბიზანტიელთა აგრესიისაგან (იხ. ქვემოთ), ეს იყო სიყვარული საკუთარი ხალხის მიმართ.
კარენიტიდა, როგორც ითქვა, სტრაბონის ცნობით იყო ქალდების მიწა-წყალი, შესაბამისად, დასახლებული ქალდებით, ანუ ქალდუელებით, ქართუელებით. ეტიმოლოგიურად სიტყვა „ქართუელი“ მომდინარეობს სიტყვა „ქალდუელისაგან“.
ტაო ნაწილი იყო კარენიტიდას ქვეყნისა. ის, მომიჯნავე იბერიულ ოლქებთან ერთად, სტრაბონისავე ცნობით დაიპყრეს არმენიის მეფეებმა არტაქსიამ და ზარიადრემ ქრისტეს შობამდე მე-2 საუკუნეში, კერძოდ, ეს დაპყრობილი ივერიული ოლქები – პარიადრეს კალთები, ხორძენა და გოგარენა კარენიტიდასთან ერთად შეიყვანეს დიდი არმენიის შემადგენლობაში, სადაც თვით სტრაბონისავე სიტყვით, მიმდინარეობდა მკვიდრი მოსახლეობის არმენიზაცია. ეს ნიშნავს რომ იქაური მკვიდრი ქართველობა იდგა დენაციონალიზაციის ანუ არმენიზაციის გზაზე, იმდენად, რომ სტრაბონის დროს მთელ ამ ოლქებში სომხურენოვნება იყო გავრცელებული.
როგორც მრავალჯერ აღინიშნა, არმენიის მიერ დაპყრობილი ყოფილი ქართული მიწა-წყალი განფენილი იყო ტრაპეზუნტის სამხრეთით მდებარე პარიადრეს მთიანეთიდან ვიდრე გოგარენას ჩათვლით (ამჟამად მიიჩნევა, რომ სტრაბონის მიერ ნახსენები გოგარენა არის გუგარქი ანუ პროვინცია სევანის ტბიდან თითქმის ამჟამინდელ ერევნამდე და მტკვრამდე). ეს არის ეგრეთ წოდებული დიდი არმენიის ჩრდილოეთი და ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილი. ცნობილი მეცნიერი ნიკოლოზ ადონცი დიდი არმენიის ამ ნაწილს უწოდებდა „არმენიის იბერიულ ზოლს“ და მიიჩნევდა, რომ ეს იყო არმენიზებული იბერების საცხოვრისი, ესე იგი, ესაა არმენიის მთიანი მხარეები, სადაც ამ გეოგრაფიული გარემოს სირთულის გამო ქართველთა არმენიზაციის პროცესი შედარებით შენელებული იყო.
კვლავ გავიმეოროთ, რომ არმენიის გაქრისტიანების შემდგომ არმენიის იბერიული ზოლის მოსახლეობა, იგულისხმება ტაოსა და მიმდებარე ქართული მოსახლეობა შეიყვანეს სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში. ასე გრძელდებოდა ვიდრე მერვე საუკუნემდე.
მე-6 საუკუნეში არმენიის იბერიული ზოლის მოსახლეობა, ანუ მკვიდრი ქართველობა, მიემხრო ქალკედონურ აღმსარებლობას, ხოლო სომხეთის ძირითადი მოსახლეობა, ანუ ეთნიკური სომხები, უმეტესად იყვნენ მონოფიზიტები ანუ მიაფიზიტები.
726 წელს შედგა მანასკერტის სომხური საეკლესიო კრება, რომელმაც მიიღო დადგენილება, რომ არმენიაში ერთადერთი სარწმუნოება მონოფიზიტობა უნდა ყოფილიყო. ამ დროს, როგორც ითქვა, ქართველი ქალკედონიტებით მასობრივად დასახლებული ტაო და სხვა ქართული ოლქები იმჟამად არმენიაში შედიოდა.
726 წლის ამ კრების ძალით არმენიაში იგმობოდა ქალკედონიტობა, უფრო მეტიც, კრებამ ანათემას გადასცა ქალკედონიტები, რაც ტაოელებმა მიიღეს როგორც მათი დაწყევლა, მსგავსი 608 წლის წყევლისა (საუკუნით ადრე არმენიის პატრიარქმა აბრაამმა 608 წელს საჯაროდ დაწყევლა ქართველები და თავის მრგვლადმოსავლელ ეპისტოლეებით გამოაქვეყნა).
726 წლის დადგენილებამ ძალიან გააღიზიანა სომხეთის იბერული ზოლის ქართველობა, რადგანაც ისინი მტკიცე ქალკედონიტები იყვნენ, არ გაიზიარეს, არ მიიღეს და არ აღასრულეს 726 წლის სომხური ეკლესიის დადგენილება, რომ არმენიის ყველა ქრისტიანი მონოფიზიტი უნდა ყოფილიყო, პირიქით, მათში (ტაოელებში და არმენიის მკვიდრ ქართველებში) დაიწყო სარწმუნოებრივი დუღილი, რომელიც გაგრძელდა მრავალი ათეული წელი. ტაოელმა ქართველებმა გადაწყვიტეს საერთოდ გამოყოფოდნენ მათთვის უკვე მწვალებლურ სომხურ მონოფიზიტურ ეკლესიას ანტიოქიის საპატრიარქოს დახმარებით. ამისათვის ტაოს იბერიიდან ანტიოქიაში გაიგზავნა სასულიერო პირთა დელეგაცია, რომელმაც საჩივრით მიმართა ანტიოქიის საპატრიარქოს წმიდა სინოდს. ამ უკანასკნელმა მიიღო დადგენილება ეცნო იბერიის (ანუ ტაოს იბერიის) საეკლესიო თავისთავადობა და იქ გაბატონებული სომხურ ენის ნაცლად ღვთისმსახურება აღევლინათ მშობლიურ ენაზე. ამ ცნობას იძლევა მიქაელ ბრეკი, ანტიოქიური ქრონოგრაფი, ეფრემ მცირე, ნიკონ შავმთელი და სხვა წყაროები. ანუ ანტიოქიამ 750-იან წლებში ცნო არა მცხეთის იბერიის ეკლესიის ავტოკეფალია, არამედ არასრული ავტოკეფალია მიანიჭა ტაოს ეკლესიას, ეს უკანასკნელი დაავალდებულა, რომ წმიდა მირონი ეყიდა ანტიოქია-იერუსალიმში და ამავე დროს მოეხსენებინა ლოცვების დროს ანტიოქიის პატრიარქის სახელი, ასევე მიეღო სასულიერო ზედამხედველი განსაკუთრებულ შემთხვევაში. რაც შეეხება მცხეთის ივერიის ეკლესიას, ის თავისთავადი და ავტოკეფალური იყო უკვე მოციქულთა დროიდან და წმიდა მირონიც საკუთრად გააჩნდა.
ჩვენი ვარაუდით, 780 წელს ტაოში შედგა კრება, რომელმაც დაადგინა, რათა არმენიის ქართველობა სრულიად გაშორებოდა სომხური ეკლესიის წიაღს და ეკლესიებში სომხური ენის ნაცვლად ქართულენოვანი ღვთისმსახურება დაენერგა, შესაბამისად, ეს წელი მიღებულ იქნა ქართული წელთაღრიცხვის დასაწყისად.
ამის შემდგომ არმენიის იბერიული ზოლის ქართველობა განშორდა სომხური ეკლესიის წიაღს. როგორც ითქვა, იქამდე მათ გააგზავნეს კიდეც ანტიოქიაში თავიანთი წარმომადგენლები, მოითხოვეს აღიარება თავიანთი ეკლესიის ავტოკეფალიისა და ანუ აღიარება სომხური ეკლესიისაგან განთავისუფლებისა.
ასე რომ, ამჟამინდელი მტკიცება, თითქოსდა ტაოში გრიგოლ ხანძთელის ეპოქაში ჩასახლდნენ ქართველები არ შეესაბამება სტრაბონის ცნობებს და სხვა მონაცემებს. იქაური ქართველობა იყო არა ე.წ. „სომეხი ქალკედონიტები“, არამედ ის ეთნიკური ქართველები, რომლებიც აქ უხსოვარი დროიდან ცხოვრობდნენ.
ამჟამად წერენ კიდეც, რომ აღნიშნული ეგრეთწოდებული სომეხი ქალკედონიტები თავიანთ თავს არასდროს უწოდებდნენ „სომხებს“, მათი თვითსახელწოდება იყო „ივერი“ ან „ქართველი“, რადგანაც ისინი სინამდვილეში ეთნიკური ქართველები იყვნენ.
ტაოს ქართველობა, მაშინაც კი, როდესაც მათი სამრევლოები სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა მე-8 საუკუნის შუა წლებამდე, სარწმუნოებრივად მუდამ ქალკედონიტი და ეთნიკურად იბერი იყო და ელოდნენ თავიანთი სამშობლოს განთავისუფლებას და სულიერ გამოღვიძებას, ანუ ეროვნულ-ეკლესიური სუვერენიტეტის დაბრუნებას.
სუვერენიტეტის დაკარგვის IV-VII საუკუნეებში მრავალათასობით აქაური (ტაო-თეოდოსიოპოლისელ-ბასიანელი და სხვა) ქართველი გახდა სომხური ეკლესიის წევრი და გადაგვარდა, ისევე, როგორც ალბანელი ხალხის ნაწილი სომხური ეკლესიის იურისდიქციის ქვეშ გასომხდა. ყველას მათ „სარწმუნოებით სომეხს“ უწოდებდნენ.
ტაოს ეროვნული გამოღვიძების შემდგომ ანუ მე-8 საუკუნიდან თითქმის მე-11 საუკუნემდე მრავალი ასეთი ეთნიკური ქართველი, ხოლო სარწმუნოებით სომეხი უბრუნდებოდა ქართული ეკლესიის წიაღს ხელახალი მონათვლის შედეგად. ერთი ასეთი ყოფილა მაგალითად წყაროებში ცნობილი გვირპელი, რომელიც „სარწმუნოებით სომეხი“, ანუ მონოფიზიტი იყო და მოინათლა, რადგანაც ეთნიკური ქართველი იყო და დაუბრუნდა მშობლიური ეკლესიის წიაღს.
როგორც ითქვა, XI ს-ში იბერიის თემის დაარსების შემდეგ მთელი მოსახლეობა შეიყვანეს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში, კერძოდ კი ლაზიკის ეპარქიაში.
ეგრეთ წოდებულ „აღმოსავლეთის“ მკვიდრ მოსახლებას რთული ბედი ჰქონდა, ეკლესიურად ისინი შემდგომში სხვადასხვა იურისდიქციაში აღმოჩნდნენ. მე-11 ს-დან საქართველოს გაერთიანების შემდგომ მათი ერთი ნაწილი მცხეთის იურისდიქციას დაუბრუნდა, ხოლო მეორე ნაწილი, მე-12 ს-დან თამარ მეფემ ჩააბარა ზაქარია მხარგრძელს, ამის გამო ანისის ოლქის ქართველობა კვლავ მიიდრიკა მონოფიზიტობისაკენ.
XIV ს.-ში სამცხე-საათაბაგოს სამთავროს დაარსების შემდეგ ამ ოლქის მოსახლეობის დიდი ნაწილი ქართულ იურისდიქციაში დარჩა, მაგრამ ოსმალების დაპყრობის შემდგომ ქართული ეკლესია, ქართული სასულიერო წოდება აკრძალეს. ამ ოლქის ანუ არზრუმის, ტაოსა და მიმდებარე ოლქების ქართველობა ოსმალეთმა გადაანაწილა სხვადასხვა სარწმუნოებრივ მილეთებში, XVI ს-დან. კერძოდ, ქართველობის დიდი ნაწილი აღმოჩნდა კონსტანტინოპოლის სომხური საპატრიარქოს იურისდიქციაში, ხოლო ზღვისპირეთის ქართველობა – კონსტანტინოპოლის ბერძნული საპატრიარქოს იურისდიქციაში. ამან გამოიწვია დენაციონალიზაცია.
კერძოდ, სომხურ მილეთში შემავალი არზრუმის, ტაოს, ახალციხისა და მიმდებარე ოლქების ქართველები გასომხდნენ, ხოლო პონტოსპირეთის, ლაზიკისა და სხვა მიმდებარე ოლქების ქართველები, რომლებიც შეიყვანეს ბერძნულ მილეთში, გაბერძნდნენ.
მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი, რა თქმა უნდა, გამაჰმადიანდა. ჯერ კიდევ ვახუშტი წერდა, რომ ოსმალეთის იმპერიის ყოფილი სამცხე-საათაბაგოს ქართველები „როგორც პირუტყვები უმწყესოდ არიან დარჩენილებიო“ ანუ ქართულ ეკლესიას აქ მუშაობის უფლება არ გააჩნდა, ხოლო უცხო ეკლესიებში გადასული ქართველები გაუცხოვდნენ, ტაო, შავშეთი, კლარჯეთი, კოლა, არტაანი, კარნიფორი (კარნისხევი), კარის (ყარსის) რეგიონი და სპერი, ვიდრე არზრუმამდე და ზღვამდე. ქართულ იდენტობას მხოლოდ მუსლიმი ქართველებიღა ინარჩუნებდნენ.
მე-17 საუკუნეში ეს მხარეები, თვით ოსმალო ისტორიკოსების ცნობით, კვლავ ქართული იყო, მაგალითად, ჩელები კარის ქვეყანას „ქართველთა მხარეს“ უწოდებს. ოსმალეთის იმპერიის კანონებით აქაური ქრისტიანები გადაუნაწილდათ კონსტანტინოპოლის სომეხ და ბერძენ პატრიარქებს, ვინც არ გამაჰმადიანდა და ქრისტიანობა შეინაჩუნა, აღმოჩნდნენ სომეხი ანდა ბერძენი სამღვდელოების ხელში.
ოსმალეთის სომეხი და ბერძენი სამღვდელოება თავიანთ მილეთებში (სახელმწიფო კანონის შესაბამისად) იყვნენ არა მხოლოდ რელიგიური ლიდერები, არამედ სამოქალაქო მოხელე-მმართველები და მოსამართლეები.
მკვლევარი წერს – „თავდაპირველად ოსმალეთის იმპერიაში სამი ძირითადი არამუსლიმი მილეთი არსებობდა – ესენი იყვნენ
- 1. მართლმადიდებელი ქრისტიანები, რომელთაც კონსტანტინოპოლის პატრიარქი მეთაურობდა და იმპერიის ყველა მართლმადიდებელ ქვეშევრდომს აერთიანებდა ეთნიკური კუთვნილების მიუხედავად,
2.ებრაელები, რომელთაც ხახამბაში მეთაურობდა და
- 3. სომხები, რომელთაც კონსტანტინოპოლის სომეხი პატრიარქი ედგათ სათავეში.
მილეთის სისტემა საშინაო საქმეებში რელიგიურ ჯგუფებს ფართო ავტონომიას ანიჭებდა; ისეთი საკითხები როგორიც იყო ქორწინება, მემკვიდრეობის გადანაწილება და სხვა…
ჩამოყალიბდა „ბერძნული მილეთი“ და „სომხურ მილეთი“, რომელთაც გადაუნაწილეს ისმალეთის იმპერიის მიერ დაპყრობილი ტერიტორიების ქართული მრევლი, რადგანაც, საუბედუროდ, „ქართული მილეთი“ ოსმალეთის იმპერიაში არ ჩამოყალიბებულა.
ოსმალებმა თავიანთ მილეთებში ბერძენ და სომეხ სასულიერო პირებს დაუქვემდებარეს სოფლებისა და ქალაქების მოსახლეობის როგორც სულიერი, ისე საერო მმართველობა, ამის გამო თითქმის 300 წლის მანძილზე, კონსტანტინოპოლის სომხური საპატრიარქოს დაარსებიდან, 1461 წლიდან, ვიდრე მე-19 საუკუნემდე და შემდეგაც, აქაური ქართველები მთლიანად გასომხდნენ. მათ სალაპარაკო ენად გადაიქცა ამ დროს ჩამოყალიბებული ე.წ. „სომხური დიალექტი“ , რომელიც, ნ. მარის თანახმად, უფრო კავკასიურ-ქართველურ ენათა ჯგუფს უახლოვდებოდა, ვიდრე ინდოევროპულად წოდებულ სომხურს, ნ. მარი მას არაინდოევროპულს უწოდებდა. ჩანს, რაღაც ნაზავი იყო უმეტესად ქართული, ასევე, თურქული და სომხური ენებისა.
როგორც ითქვა, ოსმალური ოკუპაციის შემდეგ ამ რეგიონის (ტაო, შავშეთი, კლარჯეთი, კოლა, არტაანი, კარნიფორი, კარის რეგიონი და სპერი, ვიდრე არზრუმამდე და ზღვამდე) ქართული მოსახლეობა შეიყვანეს ოსმალეთის იმპერიის ე.წ. „სომხურ მილეთში“ ანუ სტამბოლის სომეხი პატრიარქის იურისდიქციაში, რამაც დაასრულა აქაურ ქართველთა არმენიზაციის პროცესი. აღსანიშნავია, რომ იქამდე უკვე არსებული სომხური საპატრიარქოებისა და საკათალიკოსოების იურისდიქცია თითქმის ფარავდა მთელ ოსმალეთს, ამიტომ თავდაპირველად გაჭირდა ახლად შექმნილი კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსათვის სამრევლოების მოძებნა, რომელზეც ის თავის იურისდიქციას განახორციელებდა, ამიტომაც მას (სტამბულის სომხურ საპატრიარქოს) ოსმალეთის მთავრობამ იურისდიქციისათვის გადასცა მის მიერ ახალდაპყრობილი ქართული მიწები ანუ ტაო, შავშეთი, კლარჯეთი, კოლა, არტაანი, კარნიფორი, ყარსის რეგიონი და სპერი , ვიდრე არზრუმამდე და ზღვამდე.
აქ დაწყებული ქართველობის ისლამიზაცია და არმენიზაცია საუკუნეები გრძელდებოდა.
ქართულენოვნების შენარჩუნება მხოლოდ აქაურმა გამუსლიმანებულმა ქართველებმა შეძლეს.
იგივე დენაციონალიზაციის პროცესი მიმდინარეობდა ლაზიკა-პონტო-შავი ზღვისპირეთის იმ ნაწილში, რომელიც ბერძენი პატრიარქის იურისდიქციაში შედიოდა. შედეგად, აქაური ქართველური წარმოშობის მოსახლეობა ბერძნულენოვანი გახდა, უფრო ზუსტად, ამ დროისათვის ჩამოყალიბდა ე.წ. პონტოური დიალექტი ბერძნული ენისა, სინამდვილეში კი ის „განცალკევებულია ბერძნულისგან. პონტოური ბერძნულისა და ტიპური ბერძნულის მოლაპარაკეებს, როგორც წესი, არ ესმით ერთმანეთის“.
მას ზოგჯერ მიიჩნევენ არა ბერძნული ენის დიალექტად, არამედ ცალკე ენად. რადგანაც, ჩვენი აზრით, ამ ენის ბირთვი ქართველური დიალექტებია.
рассматривается либо как диалект греческого языка, либо как отдельный язык.
აქაც, პონტო-ლაზისტანში, ლაზური ენის შენარჩუნება მხოლოდ გამუსლიმანებულმა ლაზებმა შეძლეს, ბერძნული ეკლესიის იურისდიქციაში შეყვანილი აქაური ქართველები (მათ შორის ლაზები) ე.წ. „პონტოელ ბერძნებად“ ჩამოყალიბდნენ.
აღსანიშნავია, რომ ლაზიკის ზოგიერთ ნაწილში სომხური ეკლესიაც მუშაობდა, კერძოდ, ერთ პერიოდში გუმუშხანელი ლაზები სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდნენ, შემდეგ ისინიც გამუსლიმანდნენ, ამჟამად „მუსლიმან სომხებსაც“ უწოდებენ.
ჩემი ფიქრით, ისინი (პასკევიჩის მიერ ჩასახლებული სომხები სამცხესა და ჯავახეთში) იყვნენ ის არმენიზებული ქართველები ტაო-არზრუმის მიწა-წყლიდან, რომელნიც იქამდე ოსმალეთის იმპერიამ შეიყვანა ე.წ. „სომხურ მილეთში“, რის გამოც მათი თვითშემეცნება კარდინალურად შეცვალა სომხურმა ეკლესიამ. ეს იქიდანაც ჩანს, რომ მათ არ იცოდნენ სომხური ენა, უმეტესად ოსმალურ თურქულ დიალექტზე საუბრობდნენ, მათ სომხური ენა საბჭოთა ოკუპაციის დროს ისწავლეს (მე-20 საუკუნეში) საბჭოთა სკოლებში სამცხესა და ჯავახეთში. მათი ქართული ფუძეები იქიდანც ჩანს, რომ, როდესაც ჯავახეთის ერთმა ნაწილმა (ბავრა, ტურცხი, კარტიკამი და სხვა სოფლები) მე-19 ს-ში მიიღო კათოლიკური აღმსარებლობა, მათი გვარების ნაწილი ჯერ კიდევ ქართული იყო, ოქროპირიძე და სხვა, ხოლო შემდეგ, როდესაც ეთნოთვითშემეცნების ელემენტები განუვითარდათ, მთავრობისადმი გაგზავნილ თხოვნებში ისინი თვითონვე უთითებდნენ, რომ ყოფილი ქართველები იყვნენ. ეს საკითხი კარგად აქვს გამოკვლეული ისტორიკოს შოთა ლომსაძეს თავის წიგნში „სამცხე ჯავახეთი“. ოსმალეთიდან ამ დროს გადმოსახლებულთა შორის იყვნენ ასევე ე. წ. ბერძნები, რომელნიც უმეტესად წალკის რაიონში ცხოვრობდნენ. ისინი ძირითადად გუმუშხანეს ქალდეადან იყვნენ თრიალეთში ჩამოსახლებულნი. ბოლო დრომდე წალკის რაიონში მდებარეობდა გადასახლებულთა მთელი სოფლები. როგორც თვითონ დაბეჯითებით ამტკიცებდნენ, მათი ერთი ნაწილი იყვნენ ლაზები. მათაც არ იცოდნენ ბერძნული ენა და თურქულად საუბრობდნენ, ისინი რომ იდესღაც ქართველები და საქართველოს ეკლესიის წევრები იყვნენ, შეიძლება იქიდანაც ჩანდეს, რომ ოსმალეთიდან ჩამოიტანეს ქართული სახარება, რომელიც ჯავახეთის სოფელ იმირაში ინახებოდა (ასეთი სახელის სოფელი გუმუშხანესთანაც არის), ჩანს, ეს ლაზი-ქალდები ოსმალთა ბატონობის დროს ე.წ. ოსმალეთის „ბერძნულ მილეთში“ შეიყვანეს, რამაც მათში ბერძნული თვითშემეცნება დაბადა. სამცხე-ჯავახეთში ჩასახლებული სომხების რაოდენობა განსაკუთრებით გაზრდილა 1877-1878 წლებში, რუსეთ-ოსმალეთის ომის დროს. ზოგიერთი კვლევით ამ დროს ოსმალეთიდან კავკასიაში ჩამოსახლდა 400000 სომეხი, მათი ნახევარი საქართველოში, ახალციხე-ახალქალაქის რიონებში. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ქართულ რაიონებს რატომღაც ზოგიერთი მკვლევარი ამჟამად აზერბაიჯანელთა მიწა-წყლად მიჩნევს, თითქოსდა, სომხების აქ ჩასახლებამდე სამცხე-ჯავახეთის მკვიდრი მოსახლეობა აზერბაიჯანული იყო, სინამდვილეში კი იყვნენ მუსლიმანი ქართველები – მათ შორის, მაგალითად, ჯაყელები, მაჩაბლები თუ ხერხეულიძეები, აღნიშნული მკვლევრები წერენ – „Переселенные в Грузию армяне в основном были размешены в регионах, населенными азербайджанцами“.
საბოლოოდ, შეიძლება ითქვას, რომ სამხრეთ საქართველოში, რომლის უდიდესი ნაწილი ამჟამად თურქეთის რესპუბლიკაშია, უკვე ქსენოფონტეს ეპოქაშიც, ძვ. წ. მე-5 საუკუნეში, წყაროების მიხედვით ქართველებით იყო დასახლებული, ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდე, ძვ. წ. მე-2 ს-ში მათი მიწა-წყალი – პარიადრე, ხორძენა, გოგარენა, კარენიტიდა და სხვა დაიპყრეს და შეიყვანეს ე.წ. დიდი და მცირე არმენიების შემადგენლობაში, რის შემდეგაც დაიწყო იქაური ქართველების არმენიზაციის პროცესი, მაგრამ მათმა ერთმა ნაწილმა, უმეტესად ტაოსა და არზრუმის ოლქში მცხოვრებმა, შეძლო ქართული თვითშემეცნების შენარჩუნება, რაც გამოიხატა იმით, რომ მათ გაითავისუფლეს თავი სომხური ეკლესიის იურისდიქციისაგან მე-8 საუკუნის შუა წლებში, ხოლო მე-9 საუკუნეში დააარსეს საკუთარი სახელმწიფო, რომელსაც ისინივე უწოდებდნენ „ქართველთა სამეფოს“ (და არა ტაო-კლარჯეთის სამეფოს). ამჟამად, განსაკუთრებით რუსულ ლიტერატურაში, მათ სამეფოს არა თავის სახელს „ქართველთა სამეფოს“, არამედ ტაო-კლარჯეთის სამეფოს უწოდებენ და მის მოსახლეობას კი – „სომეხ-ქალკედონიტებს“, სინამდვილეში კი ისინი, როგორც ითქვა, იყო იქაური მკვიდრი ქართული მოსახლეობა. მათი ეროვნული კუთვნილების შესახებ პირველად ნიკო მარმა მოიფიქრა და გაავრცელა თეორია, თითქოსდა, ტაოში, არაბთა შემოსევებამდე, მხოლოდ ეთნიკური სომხები ცხოვრობდნენ და არა ქართველები. თითქოსდა, ქართველები ტაოში მხოლოდ გრიგოლ ხანძთელის ეპოქაში ჩასახლდნენ. ეს თეორია ამჟამად საყოველთაოდაა აღიარებული უცხოეთში და ნაწილობრივ საქართველოშიც. ამასთანავე, ამ არასწორი მტკიცების წყაროდ უთითებენ „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებას“ მაშინ, როცა ამ შესანიშნავ წყაროში მსგავსი ცნობა არ არსებობს.
სამხრეთელ ქართველთა ბედი კვლავ შეიცვალა ოსმალთა ბატონობისას. ოსმალებმა დაპყრობის შემდეგ აქაური ქართველები შეიყვანეს ე.წ. „სომხურ მილეთში“, ხოლო ლაზები „ბერძნულ მილეთში“. საუკუნეთა მანძილზე მე-16-მე-18 საუკუნეებში ხდებოდა მათი გასომხება და გაბერძნება, მილეთებში მათ დაივიწყეს მშობლიური ენა, კერძოდ, სომხურ მილეთში მოქცეულმა გასომხებულმა ქართველებმა თითქმის მთლიანად დაივიწყეს ქართული ენა, ხოლო ბერძნულ მილეთში გაბერძნებულმა ლაზებმა – ლაზური ენა.
ოსმალეთში მშობლიური ქართული ენის შენარჩუნება მხოლოდ მუსლიმანმა ქართველებმა შეძლეს, მათი მცირე რაოდენობა, უფლის შეწევნით, ამჟამად კვლავ ცხოვრობს მშობლიურ მიწაზე ტაოსა და ართვინში, ხოლო ისტორიული სამხრეთ ქართული რეგიონებიდან (არზრუმიდან და სხვა) საქართველოში ჩამოსახლებულთ, მე-19 და მე-20 საუკუნეებში სკოლებში შეასწავლეს სომხური და რუსული ენები. საქართველოში ცხოვრებისას მათ საბოლოოდ დაივიწყეს მცირეოდენი შემორჩენილი ცოდნა ქართული ენისა. ამის მიზეზი ისიც იყო, რომ საქართველოში თვით ქართველებს არ გააჩნდათ ცოდნა ჩამოსახლებულთა ქართული ფესვების შესახებ და მათ, ბერძნებს ანდა სომხებს უწოდებდნენ.
ნაშრომი შედგება 3 კარისაგან (I კარი – ტაო, IIკარი – ლაზიკა, III კარი – წყაროებისა და ლიტერატურის მიმოხილვა) და მრავალი თავისაგან. თან ერთვის წიგნის საბოლოო დასკვნა.