ტაოს იბერთა მოკლე ისტორია

 

ანტიოქიის  პატრიარქის ამჟამინდელი ტიტულატურა ასეთია:

„მათი ღვთაებრივი უნეტარესობა, უნეტარესი იოანე მე-10, პატრიარქი დიდისა ღმრთისა ქალაქისა ანტიოქიისა, სირიისა, არაბეთისა, კილიკიისა, ივერიისა, შუამდინარეთისა და სრულიად აღმოსავლეთისა“.

ანტიოქიის პატრიარქის ტიტულატურაში  ტერმინით „ივერია“ მოიხსენიება არა მცხეთის ქართლის ქვეყანა ანუ თანამედროვე საქართველო, არამედ ტაოს ქართლის ანუ ტაოს ივერიის ქვეყანა, რომელიც ვრცლად იყო განფენილი არზუმიდან ვიდრე ვანის ტბამდე და ბასიანიდან ანისამდე.

ეს  „ივერია“ იყო ისტორიული ამიერ და იმიერტაო, შემდეგ კი „იბერიის თემი“ სრულად, ანუ მიწა-წყალი არზრუმიდან  ავანამდე. ამ მიწა-წყალს სასანიდების ბატონობისას და შემდეგაც „არმენიის ივერია“ ერქვა.

სასანიდური სპარსეთის ბატონობისას ტაო-ავანის ივერია სომხური ეკლესიის ბატონობის ქვეშ აღმოჩნდა, ასევე გაგრძელდა მე-7 ს.-ში ბიზანტიის იმპერატორ ჰერაკლეს უნიის, ანუ სომხურ ეკლესიასთან გაფორმებული შეთანხმების წყალობით, და ასევე არაბთა ბატონობის პირველ საუკუნეებში.

მსგავსად, ამავე მიზეზების გამო ალბანეთის დიდი ქვეყნის მოსახლეობა, ანუ ალბანური ეკლესია სომხური ეკლესიის ბატონობის ქვეშ მოექცა.

ამ ტერმინს „სომხური ეკლესიის ბატონობა“, ანდა „მათზე გაბატონებული სომხური ეკლესია“, ივერებთან (ტაოს ივერებთან) დაკავშირებით მიქაელ ბრეკის ცნობით ხმარობდა კედრენე.

ვითარება მკვეთრად შეიცვალა მე-8 საუკუნეში, აქაური მონოფიზიტებისა და ქალკედონიტების მკვეთრი გამიჯვნის შემდეგ, ამას ხელი შეუწყო სომხური ეკლესიიის მანასკერტის 726 წლის საეკლესიო კრებამ, მისმა ანათემებმა, რომლითაც სომხეთის ქალკედონიტები დაიწყევლა და ქალკედონური აღმსარებლობა უკანონობად გამოცხადდა,  კრებამ მოითხოვა, რომ სომხეთში მცხოვრები ყველა ქრისტიანი მონოფიზიტი ყოფილიყო.

ამ ანათემებმა ძლიერ გააღიზიანა ტაოს ივერიის ქართული მოსახლეობა, რომელიც მტკიცედ იცავდა ქალკედონურ აღმსარებლობას.

როგორც ითქვა, მათ გადწყვიტეს დაკავშირებოდნენ ანტიოქიის საპატრაიარქოს და მისი დახმარებით გათავისუფლებულიყვნენ სომხური ეკლესიის ბატონობისაგან და თავიანთ ეკლესიებში სომხური ენა ჩაენაცვლებინათ მათთვის მშობლიური ქართული ენით.

ეს მოხდა მე-8 ს. შუა წლებში, მაგრამ აქაური ანუ სომხეთის ივერები წინა საუკუნეებშიც ცდილობდნენ სომხური ეკლესიის ბატონობისაგან გათავისუფლებას,

ცოტა ადრე, კერძოდ მე-6 ს. ბოლოს, არმენიის ივერების სარწმუნოებრივი ცენტრი მდებარეობდა ავანში, მათი კათალიკოსი მე-6 ს. ბოლოს იყო იოანე ბაგარანელი, რომელიც, ჩვენი აღნიშნული კვლევით, პირადად ჩავიდა თავისი დელეგაციით ანტიოქიის საპატრიარქოში, წარდგა პატრიარქ ანასტასი მღვდელმოწამის წმიდა სინოდში და ითხოვა დახმარება სომხური ეკლესიისაგან გასათავისუფლებლად.

ავანელმა ანუ იბერმა იოანემ მიიღო კათალიკოსის სტატუსი და ეკლესიური თავისუფლება, მაგრამ სასანიდურმა ირანმა ის სასტიკად დასაჯა სომხური ეკლესიის მოთხოვნით, ხოლო, რაც შეეხება ავანის ივერიის საეკლესიო ცენტრს, ის სრულად განადგურდა. ამის შემდეგ არმენიის ივერების საეკლესიო ცენტრებმა გადაინაცვლა ტაოს ივერიის ქვეყანაში. აქედანაც, ოღონდ მე-8 ს-ში, ანტიოქიაში კვლავ გაიგზავნა საეკლესიო დელეგაცია იმავე საჩივრითა და თხოვნით.

მაშასადამე, ასეთი დელეგაციები ანტიოქიაში ტაო-ავანის ივერიიდან ორჯერ ჩავიდა აღნიშნული მოთხოვნით, პირველად ანტიოქიის პატრიარქის ანასტასის დროს, მე-6 ს. ბოლოსა და მე-7 ს. დასწყისში, ხოლო მეორედ მე-8 ს. შუა წლებში.

ავანის ივერიის ეკლესიას  ანტიოქიის პატრიარქმა ანასტასიმ მე-6 საუკუნის ბოლოს მიანიჭა ავტოკეფალია, კერძოდ კი  ავანის ივერიის საკათალიკოსო (რომელსაც ამჟამად „სომხურ-ქალკედონური ავანის საკათალიკოსო“ ეწოდება), როგორც ითქვა, მე-7 ს. დასაწყისში გააუქმა სპარსეთმა სომხური ეკლესიის მოთხოვნით.

მისი გაუქმების შემდეგ ტაო-ავანის ივერიის ქართველობას აღარ გააჩნდათ თავიანთი ეროვნული ეკლესია და სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში ჩარჩნენ, ანუ სომხურენოვანი წირვა-ლოცვა და ღვთისმსახურება ჰქონდათ, ასევე სომხურენოვანი განათლების სისტემა, რაც მოუთმენელი იყო.

ამის გამო მე-8 ს. შუა წლებში ტაოს ივერიიდან ანტიოქიაში კვლავ ჩავიდა დელეგაცია ენობრივი ჩაგვრის აღმოფხვრის სურვილითა და ავტოკეფალიის მოთხოვნით.

ამ დროსაც, მე-8 ს. 50-იან წლებში კვლავ მიანიჭა ანტიოქიამ ივერიის ეკლესიას (ანუ ტაოს ივერიის ეკლესიას)  ავტოკეფალია და გაათავისუფლა სომხური ეკლესიის ენობრივი ბატონობისაგან. ამჟამად შეცდომით მიიჩნევა, თითქოსდა, მე-8 ს-ში ანტიოქიის პატრიარქმა ავტოკეფალია მიანიჭა მცხეთის იბერიის ეკლესიას. სინამდვილეში, ანტიოქიურ ქრონოგრაფსა და სხვა წყაროებში იგულისხმება ტაოს ივერია (იბერია).

ამის შემდეგ, ანუ მე-8 ს. შუა წლებიდან, ტაოს ივერიის ეკლესიებში აიკრძალა სომხურენოვნება და აღორძინდა ქართულენოვანი ღვთისმსხაურება განსაკუთრებით მე-8 ს. შუა წლებიდან და  მე-9 ს. დასაწყისიდან.

ანტიოქიის საპატრიარქოს ეს გადაწყვეტილებები იყო  ანტიოქიის უფლება, რადგანაც ეს მხარეები, ანუ ეს „ივერია“ (მიწა-წყალი არზრუმამდე და კალმახის ციხემდე) ანტიოქიის იურისდიქციაში შედიოდა.

როგორც მრავალჯერ აღინიშნა, ტაო-ავანის ივერიის ვრცელი ქვეყნები ჯერ კიდევ ძვ. წ. მე-2 საუკუნეში მიიტაცა არმენიამ, იქაური ივერები არმენიზაციის პროცესში შევიდნენ, მაგრამ მთიან ოლქებში (იგულისხმება ტაო-ბასიანი და მიმდებარე ოლქები) ეს პროცესი ივერების ასიმილაციისა შედარებით შენელებული იყო, მით უფრო, რომ ეს რეგიონი თავისუფალი იბერიის ანუ მცხეთის ივერიის სახელმწიფოს საზღვარზე მდებარეობდა.

I-II საუკუნეებში ის დაიბრუნა ქართლის სამეფომ, მაგრამ არმენიის გაქრისტიანების შემდეგ  ტაოს ივერია სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში აღმოჩნდა. აქაურ ივერთა შორის თანდათანობით დაინერგა სომხურენოვანი ღვთისმსახურება, განსაკუთრებით მე-6 ს. დასაწყისიდან, სხვა ვითარება იყო მე-5 საუკუნეში.

მაშტოცის ეპოქაში (სომხური ანბანის შექმნის დროს) არმენიის იბერიის  ეთნიკურ განსხვავებულობას ეგუებოდა სომხური ეკლესია და პირიქით, ცდილობდა კიდეც ქართულენოვანი ანბანის განვრცობას და ქართულად განათლებული ღვთისმსახურების სასულიერო პირებად დანიშვნას არმენიის ქართველთა შორის, ამ შემთხვევაში, ტაოს ივერიაში.

ამ ქვეყნის ანუ არმენიიის ივერიის (ტაოს ივერიის) მე-5 საუკუნის შესაძლო ეპისკოპოსი უნდა ყოფილიყო მაშტოცის მოწაფე კორიუნი. ამის შესახებ ის თვითონ წერს, კერძოდ, კორიუნი წერდა, რომ ის ეთნიკური ქართველია, დაბადებული და აღზრდილი ქართლში, შემდეგ კი სასულიერო პირი არმენიაში, ჩვენი აზრით, ტაოს ივერიაში ეპსკოპოსის თანამდებობაზე. ის  ქართლში მიღებული განათლების შესაბამისად იყო შესანიშნავი მცოდნე ქართულენოვანი მწიგნობრობისა.

კორიუნის ქართველი მკვლევარი ნ. გაფრინდაშვილი წერს – „მაშტოცის ცხოვრების“ იმ ვერსიაში, რომელშიც ქართლთან დაკავშირებული ამბებია მოთხრობილი, ვკითხულობთ კორიუნის სიტყვებს, მის ავტობიოგრაფიას. ის იხსენებს, თუ როგორ შეაგროვა ქართლის მეფემ თავის ქვეყნის სხვადასხვა კუთხიდან ქართველი ჭაბუკები ქართულენოვანი განათლების მისაღებად ქართული ანბანის გამოყენებით, კორიუნი წერს, რომ  ქართული დამწერლობის შექმნისა და ქართველ ჭაბუკთა დამოწაფების შემდეგ მაშტოცმა ისინი „ერთი ღვთიური მცნებით ერთ ხალხად შეკრა და ერთი ღმრთის მადიდებლად აქცია, რომელთაგან მეც უღირსს წილად მხვდა ეპისკოპოსობის წოდება…“ (Աբեղյան 1981: 112-113). წერს გაფრინდაშვილი და აგრძელებს –

XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში მეცნიერებმა, რომლებიც კორიუნის ვინაობის საკითხებს არკვევდნენ, ამ ცნობის საფუძველზე სხვადასხვა თეორია ააგეს.

არაერთი გამოკვლევა და პუბლიკაცია დაიწერა კორიუნის პიროვნებისა და შემოქმედების შესახებ.

მკვლევართა ერთი ნაწილი (გ. ტერმკრტჩიანი, გ. ფნტგლიანი, ღ. ალიშანი, ო. თოროსიანი, ა. სარუხანი, ს. ვებერი) კორიუნის ქართველობას ამტკიცებდა, ან უკეთეს შემთხვევაში, იგი საქართველოში დაბადებული და გაზრდილი სომეხი უნდა ყოფილიყო (აფციაური, 1987, 41-54); ადგილიც კი დაასახელეს (ტაო-კლარჯეთის მხარე), სადაც კორიუნი ეპისკოპოსად დაუნიშნავთ, როგორც ადგილობრივი მკვიდრი (Սարուխան1939: 233-245).

სომეხ მეცნიერთა მეორე ნაწილმა არ გაიზიარა კორიუნის ქართული წარმომავლობის შესახებ გამოთქმული მოსაზრებები და სხვადასხვა არგუმენტი წამოაყენა მათ გასაბათილებლად. ამ მხრივ თავი გამოიჩინა  ნორაირ ბიუზანდაციმ, რომელმაც  ეჭვქვეშ დააყენა კორიუნის ავტობიოგრაფიული ცნობის ჭეშმარიტება. მკვლევარმა ეს ადგილი გადამწერთა დამახინჯებად ჩათვალა და შესწორება შეიტანა კორიუნის ტექსტში, წინადადება: «յորոց և իմ անարժանիս եղեալ ի կարգ եպիսկոպոսության վիճակ» [რომელთაგან მეც უღირსს წილად მხვდა ეპისკოპოსობის წოდება…“] ამგვარად გაასწორა: «յորոց և գտան արժանիք ելանել ի կարգ եպիսկոպոսութեան վիճակի» [`მათ შორის მოიძებნენ ღირსეულნიც, რომელთაც წილად ხვდათ ეპისკოპოსობის წოდება…“] (Բիւզանդացի 1900: 385-386). ნ. ბიუზანდაცის ამ შესწორებით, შეიძლება ითქვას, დასრულდა მცდელობა კორიუნის საქართველოსთან დაკავშირებისა.

ამის მიუხედავად, ასეთი დამახინჯების გარეშე თუ წავიკითხავთ კორიუნის ავტობიოგრაფიულ ცნობას, როგორც თვით ზოგიერთმა სომეხმა მკვლევარმა გამოიკვლია, კორიუნი ტაოს ერთ-ერთი პირველი ქართველი ეპიკოპოსი იყო, – წერს გაფრინდაშვილი.

შესაძლოა, არმენიის ივერიის მხარეების მეორე ქართველ ეპისკოპოსად მივიჩნიოთ იოანე ბაგარანელი – ავანის ქალკედონიტი კათალიკოსი.

ამ საკითხს შეეხება ჩვენი სტატია – „იბერიელი“ იოანე ბაგარანელის დელეგაცია ანტიოქიაში და მისი ტაძარი ავანში.

აქ ნათქვამია – „არისტაკეს ლასტივერტეცის ცნობით ივერია მდებარეობდა არა ანისის ჩრდილოეთით, არამედ მის დასავლეთით, რადგანაც, როგორც აღინიშნა, მისი პერიოდის სომხურ საისტორიო გეოგრაფიაში „ივერია“ ძირითადად ერქვა ტაოსა და ბასიანს. VI ს-ში „ივერთა მთავარი“ ტაოს მფლობელს ერქვა. რაც შეეხება შიდა ქართლისა და ანისის ჩრდილოეთის რეგიონს, VII-X სს-ში, არაბთა შემოსევების შემდეგ, ანისის ჩრდილოეთით მდებარე სახელმწიფოებრივ წარმონაქმნებს ოფიციალურად ეწოდებოდა არა „ივერია“, არამედ თბილისის საამირო და ტაშირ-ძორაკერტის სამეფო, ხოლო შიდა ქართლი სადავო ქვეყნად იყო აფხაზეთის, კახეთის, სომხეთისა და თბილისის საამირო-სამთავროთა შორის. ამ დროსაც სახელი „ივერია“ ძველებურადვე ერქვა ტაოს მიწა-წყალს (ბასიანთან ერთად) და ტაოს მომიჯნავე მხარეებსაც, ანისის დასავლეთით. ამ მიზეზის გამო, როგორც აღინიშნა, XI ს-ში, იმიერტაოს სამეფოს მიწა-წყალს ბიზანტიელებმა მისი დაპყრობის შემდეგ, „ივერიის თემი“ უწოდეს და მასში ანისიც შეიყვანეს. ბიზანტიელები „ივერიას“ კონსტანტინე პორფიროგენეტის ეპოქამდეც უწოდებდნენ ტაოს ოლქსა და მის მომიჯნავე მხარეებს. X ს-ში აღნიშნული იმპერატორის ცნობით ივერიელებს არაქსის მარცხენა სანაპიროს ქვეყნები ეკუთვნოდა. კონსტანტინე პორფიროგენეტი ბევრს საუბრობს ამის შესახებ. მაშასადამე, არაქსის დასავლეთ სანაპიროს ქვეყნები, სადაც მდებარეობდა თვით დედაქალაქებიც კი სომხური ადმინისტრაციული ერთეულებისა, მაინც „ივერიად“ იწოდებოდა და ეს წოდება (ივერია) ამ მხარეებისათვის არ იყო უსაფუძვლო: ამის მიზეზი იყო ის, რომ როგორც მრავალგზის აღინიშნა, ისტორიულადაც ივერიელებით დასახლებული მიწები ძვ.წ. II საუკუნისათვის, სტრაბონის ცნობით, არმენიამ მიიტაცა. სტრაბონის ხორძენა სწორედ ამ მხარეებში უნდა ვეძიოთ. სომხური ეკლესიის ჩამოყალიბების შემდეგ აღნიშნული მხარეების არმენიზაციის ხარისხი ჯერ კიდევ არ იყო ყოვლისმომცველი. ჩანს, ამ მიზეზის გამო, ავანის საკათალიკოსო გამოეყო სომხური ეკლესიის მთავარ ცენტრს – დვინს. ამ გამოყოფის მიზეზად მიიჩნევა სარწმუნოებრივი მომენტი, მაგრამ მას უფრო მეტად ეთნიკური საფუძველი უნდა ჰქონოდა. კერძოდ, 588 წლიდან (სხვა აზრით 591 წლიდან) ძველ სოფელ ავანში (თანამედროვე ერევნის ჩრდილო-აღმოსავლეთით) რეზიდენცია დაიდო არმენიის მართლმადიდებელმა (ქალკედონიტმა) პატრიარქმა. მიიჩნევა, რომ ამას საფუძველი დაუდო იმპერატორ მავრიკეს (582-602) საზავო ხელშეკრულებამ სპარსეთთან, რის შედეგადაც ავანი და ტაო ბიზანტიის იმპერიაში მოექცა. ეს ფაქტი უნდა ყოფილიყო საფუძველი (და არა მიზეზი), რამაც გააბედინა ადგილობრივ, მეტწილად ქართული წარმოშობის ტაოელ-ბასიანელ და ავანელ მოსახლეობასა და სამღვდელოებას მიეღოთ იმ სარწმუნოებრივი მიმართულების საპირისპირო აღმსარებლობა, რომელსაც დვინის სომხური საკათალიკოსო აღიარებდა. ცნობილი კანონისტი კარტაშევი, თავის წიგნში „საეკლესიო კრებები“ (პარიზი, 1963, რუს. ენაზე) წერს, რომ VI საუკუნეში ეგვიპტელებმა, სირიელებმა და სომხებმა მონოფიზიტური აღმსარებლობა ძირითადად მიიღეს არა სარწმუნოებრივი, არამედ ეთნიკური ნიშნის გამო. კერძოდ, მათ სურდათ ბიზანტიის ცენტრისაგან თავიანთი ეთნიკური განსხვავებულობის სარწმუნოებრივი სახითაც გამოხატვა. ამიტომაც, როცა ბიზანტიის ცენტრმა მტკიცედ დაუჭირა მხარი ქალკედონიტობას, პერიფერიებმა მის საპირისპიროდ – მონოფიზიტობა აღიარეს. თუ კარტაშევის ამ მოსაზრებას მივუსადაგებთ ეთნიკურად ისეთ რთულ რეგიონს, როგორიც იყო ტაო-ბასიან-ავანის მხარეები, შეიძლება მსგავსი სურათი დავინახოთ. ეთნიკური განსხვავება ედო საფუძვლად სარწმუნოებრივ არჩევანს. ტაო და ბასიანი იყო არასომხური მხარეები, მისი მოსახლეობა „ივერებად“ ძველთაგანვე იწოდებოდა, თუმცა კი სომხური საეკლესიო და ადმინისტრაციული უღელის ქვეშ. აირარატის პროვინციაშიც მრავალი მკვიდრი ქართველი ცხოვრობდა და სომეხთა იქ დამკვიდრებამდე ძველი ტომის – ალაროდიელების სამშობლოდ იწოდება. ქსენოფონტის ცნობით, აქ ცხოვრობდნენ ფასიანები, ხალიბები და ტაოხები, ქართული ტომები, ალაროდიელები ქართველთა ერთ-ერთი ტომი უნდა ყოფილიყო, ყოველ შემთხვევაში, აირარატის პროვინციაშიც VII ს-ის დასწყისში უამრავი ქალკედონიტი ცხოვრობდა, რომელნიც მიემხრნენ ავანის ქალკედონიტ კათალიკოსს. ამის შესახებ მიუთითებს არსენ საფარელიც თავის თხზულებაში „განყოფისათვის სომეხთა და ქართველთა“. ის წერს: „უბრძანა ბერძენთა მეფემ სომხეთის კათალიკოს მოსე ელივარდელს (574-604) და მის ეპისკოპოსებს, რათა მისულიყვნენ კონსტანტინოპოლში და კვლავ გამოწვლილვით გამოეძიათ სარწმუნოებრივი სიმართლე, მართალი კი დაემტკიცებინათ. ხოლო მოსე კათალიკოსი არ დაემორჩილა და არ წავიდა, არამედ უთხრა ბერძენთა მოციქულებს: არ გადავალ მდინარე აზატზე, რომელიც საზღვარია სპარსთა და ბერძენთა შორის, არ შევჭამ ბერძენთა ფურნიდს და არ შევსვამ ბერძენთა თერმონს (ფურნიდს აფუებულ პურს ეწოდებდა, თერმონს, წყლით გაზავებულ ღვინოს), ასევე უპასუხეს ვასპურაგანის ეპისკოპოსებმაც, რომელნიც სპარსთა სახელმწიფოს ემორჩილებოდნენ. არც მათ ინებეს წასვლა. ხოლო ტაოს ეპისკოპოსი და სხვა ბერძენთა მორჩილი სომეხი ეპისკოპოსები სასწრაფოდ ჩავიდნენ კონსტანტინოპოლში. კვლავ გამოიძიეს და მეორედ დაამტკიცეს ქალკედონის კრების სისწორე მავრიკ მეფის წინაშე. ყველამ ერთობით აღიარა ქრისტეს ჭეშმარიტი ორი ბუნება. დაწერეს ფიცი ბერძნებთან ერთობის შესახებ და წამოვიდნენ. როცა სომხეთში მოვიდნენ, მათი სარწმუნოება არ შეიწყნარა მოსე კათალიკოსმა და მისმა სხვა ეპისკოპოსებმა, რომელნიც სპარსთა მიერ დაპყრობილ ნაწილში ცხოვრობდნენ. გაიყო სომხეთი სარწმუნოებრივად. ქალკედონიტებმა დაიდგინეს კათალიკოსად იოანე კოგოვიტელი (590-611). ქართველმა კათალიკოსმა კირიონ მცხეთელმა და ჰერთა კათალიკოსმა აბაზმა იხილეს, რომ სომხური ეკლესია კვლავ დვინის იმ კრების ერთგულია, რომელმაც წმიდა მსოფლიო საყოველთაო კათოლიკე ეკლესიას ჩამოაცილა სომხური ეკლესია. როცა ასეთი პრაქტიკა კვლავ აღორძინებული იხილეს, კირიონ კათალიკოსმა (591-615), ჰერთა კათალიკოსმა აბაზმა (552-596) და სივნიეთის ეპისკოპოსმა გრიგორმა, შეიქნა დიდი დავა სომხეთსა და ქართლს შორის. ამ მხილების შემდეგ სომხებმა ქართლი დააბეზღეს სპარსთა მეფესთან, რომ ქართველებს რომაელთა (საბერძნეთის) სარწმუნოება აქვთო. ასეთივე დავა იყო ქართველთა და სომეხთა შორის ნერსე II-ის დროსაც. ასევე იყო მის საკათალიკოსო ტახტზე მჯდომ აბრაამის დროსაც. ამ დროს განდევნა ქართლის კათალიკოსმა კირიონმა მოსე ცურტავის ეპისკოპოსი თავისი ეპარქიიდან, რომელიც წმიდა შუშანიკის საფლავზე იყო. სთხოვა აბრაამმა კირიონს ეს ეპარქია, ხოლო მან არ მისცა. და გადიდდა მათ შორის ცილობა. მოუხმო აბრაამმა არარატის პროვინციის სამღვდელოებას და უთხრა მათ: ან შეაჩვენეთ ქალკედონის კრება, ან გადით ჩვენი სამკვიდრებელიდან. ზოგიერთი დაემორჩილა და შეაჩვენეს წმიდა კრება, ზოგიერთი კი არ დაემორჩილა და განიდევნენ“ (არსენ საფარელი, გან­­ყოფისათვის…).

არსენ საფარელის თხზულებიდან ჩანს, რომ ავანის კათალი­კოსის იურისდიქციაში ტაოსთან ერთად აირარატიც შედიოდა, ამიტომაც სპარსელთა მხარდაჭერით დვინის კათალიკოსმა აბრაამმა აირარატის ქალკედონიტი სამღვდელოებაც დასაჯა, ამიტომაც მოუხმო აბრაამმა არარატის პროვინციის სამღვდელოებას და უთხრა მათ: „ან შეაჩვენეთ ქალკედონის კრება, ან გადით ჩვენი სამკვიდრებელიდან. ზოგიერთი დაემორჩილა და შეაჩვენეს წმიდა კრება, ზოგიერთი კი არ ­დაემორჩილა და განიდევნენ“. აირარატის პროვინცია, ჩანს, მიუხედავად მისი ღრმა არმენიზაციისა, მაინც განსხვავებულ ოლქად დარჩენილა, ეს უნდა ყოფილიყო ნაკვალევი იმისა, რომ სულ რამდენიმე საუკუნის წინ ის იბერთა მიწას წარმოადგენდა. მას (აირარატს) სტრაბონი ხორძენას უწოდებდა. სტრაბონის ცნობით, ხორძენა, პარიადრესა და გოგარენასთან ერთად, არმენიის მეფეებმა ძვ.წ. II საუკუნეში იბერებს წაართვეს და არმენიას შეუერთეს. რადგანაც გოგარენას სტრაბონი ათავსებდა „მტკვრის იქით“, ანუ მარცხენა სანაპიროზე, ამიტომაც ხორძენა მდებარეობდა პარიადრედან ვიდრე მტკვრამდე, ანუ შემდგომდროინდელი აირარატი სტრაბონის ეპოქაში ხორძენად იწოდებოდა. მისი მოსახლეობა, მიუხედავად თითქმის 500 წლოვანი არმენიზაციისა, ჩანს, კვლავ გრძნობდა თავის თავში იბერიულ საწყისებს, ამიტომაც მის რეალიზებას ცდილობდა სარწმუნოებრივ სფეროში, მიჯნავდა თავისთავს დვინის სომხურნაციონალური ეკლესიიდან და ცდილობდა დაახლოებოდა მცხეთის ქართულ ეკლესიას. ტაო-ბასიან-აირარატმა ხელსაყრელი პოლიტიკური მომენტის დადგომისთანავე, ბიზანტიის იმპერატორის მხარდაჭერით, მყისვე შექმნეს დვინის საწინააღმდეგოდ საეკლესიო ცენტრი ავანში, ქალკედონიტური საკათალიკოსოს სახით, მკვეთრად გამოხატული ქართული არქიტექტურით აგებული ეკლესიებითა და ჩანს, ასევე სხვა მრავალი ქართული ნიშნით. ვ. არუთინოვა-ფიდანიანი, რა თქმა უნდა, ავანის არქიტექტურას არ აკავშირებს ქართულთან და მიიჩნევს, რომ „მას აქვს ეჩმიაძინის, ბიზანტიური მარტირიუმების და კონსტანტინოპოლის სოფიის ტაძრის“ გავლენა („პრავოსლავნაია ენციკლოპედია“, ტ 1. მოსკოვი, 2000, გვ. 74 ). ავანის „არქიტექტურული ანსამბლი სომხური არქიტექტურის ერთ-ერთი პირველი მიღწევაა, მის გვერდით მდებარე სასახლესთან ერთად აგებულია 588-597 წლებში კათოლიკოს იოანეს მიერ“ (იქვე, გვ.74). თითქოსდა, ჯერ ის აუგიათ და შემდეგ მისი გეგმით მცხეთის ჯვარი, მაგრამ, როგორც აღინიშნა, ქართულ წყაროებში ნათლად ჩანს, თუ როგორ მიიღო საუკუნეთა მანძილზე მცხეთის ჯვარმა თავისი ჩამოყალიბებული საბოლოო სახე, ავანის აგების შესახებ ასეთი ცნობები არ არსებობს. კერძოდ, მცხეთის ბორცვზე წმინდა ნინოს მიერ ჯერ აღიმართა დიდი ზომის ჯვარი, შემდეგ კი ეს ჯვარი გუმბათით გადაახურინა რევ მეფემ IV ს-ის ბოლოს, ამავე დროს ჯვარს გარშემო გაუკეთეს „კუბო“. ანუ ის შემოსაზღვრეს კედლებით. ე.ი. მას ჰქონდა კედლებიც და სახურავიც (გუმბათი). ჯვრის ტაძრის გუმბათის სიმაღლე განსაზღვრა იმ ხემ, რომელიც მოკვეთეს წმინდა ნინოს დროს და რომლისგანაც შეამზადეს ჯვარი. მატიანეში მოთხრობილია: „ვითარცა ნათელ იღეს მეფემან და … ყოველმან ერმან, მაშინ დგა ხე ერთი ადგილსა ერთსა… აუწყეს ეპისკოპოსსა ხისა მისთვის, ხოლო ეპისკოპოსმან თქვა… „მის ხისაგან ჯერ არს შექმნად ჯვარი პატიოსანი, რომელსა თაყვანი სცეს ყოველმა სიმრავლემან ქართლისამან… მოჰკვეთეს ხე იგი… მოაქვნდა ათსა ათეულსა კაცსა… სასწაულითა ზეცისათა ჩვენებით ჯვარი პატიოსანი მცხეთას იპყრეს ხელითა კაცობრივითა და მივედით ბორცვსა მას ქვეშე… ხოლო ხვალისა დღე აღვიდეს კლდესა მას ზედა… მუნ აღიმართა ჯვარი იგი დიდებითა მეფეთაგან და მოდრკა ერი იგი ურიცხვი და თაყვანი სცეს ჯვარს… რაოდენისამე დღისა შემდგომად, მარტვილისა უკან, იხილეს სასწაული დიდი… სვეტი ნათლისა, სახედ ჯვარისა დგა ჯვარსა მას ზედა და თორმეტნი იგი ვარსკვლავნი სახედ გვირგვინისა, გარემოს მისა, ხოლო ბორცვი იგი კუმოდა სახედ სულნელად და ხედვიდეს სასწაულსა ამას ყოველნი და მრავალნი უღმრთოთაგანნი მოიქცეს… მერე კუალად იხილნეს სხვა სასწაული ჯვარისა, ვითარცა რა ცეცხლი დგა თავსა ზედა მისა, შვიდ წილად მზისა უბრწყინვალესი ზედა დაადგრა მას და, ვითარცა სახუმილისა ნაბერწყალნი აღავლენ, ეგრესახედ ანგელოზნი ღვთისანი აღვიდოდეს და გარდამოვიდოდეს მას ზედა, ხოლო ბორცვი იგი იძვროდა ძლიერად… იქმნებოდეს სასწაული იგი წლითი წლად და ყოველი ერი… მოვიდოდეს თაყვანისმცემად გულსმოდგინედ. და მას ჟამსა რევის ძესა მეფისასა, ესვა ყმაწვილი მცირე და იყო სნეულ და მიწევნულ იყო სიკვდილად … და მოიღო და დადგა იგი წინაშე ჯვარისა და ცრემლით იტყოდა: „უკუეთუ მიბოძო ყმა ესე ცოცხალი აღვაშენო კუბო საყუდელად შენდა“ და მუნქვესვე განიკურნა ყრმა იგი… მოვიდა (რევი) აღნათქვამისა აღმასრულებლად… და გულმოდგინებით აღაშენა კუბო ჯვარისა მცხეთისა რევ, ძემან მეფისამან… გუარამ კურაპალატი დადგა მორჩილებასა ზედა ბერძენთასა… ამან იწყო ეკლესია ჯვარისა პატიოსნისა და აქამომდე ჯვარი ველსა ზედა იყო და ქმნა ეკლესია წელიამდის ოდენ… გუარამ კურაპალატსა ესხნეს ძენი… სტეფანოზ და დემეტრე. …ძმა სტეფანოზისი სახელით დემეტრე აღაშენებდა ეკლესიასა ჯვარისა პატიოსნისა, რამეთუ სენიცა იყო მის თანა და ვერ შემძლებელ იყო განშორებად კარსა ეკლესიისასა“ (ქ. ც., I, გვ. 120-140). სტეფანოზი და დემეტრე ბაგრატიონები ჰერაკლე კეისარმა პროსპარსული ორიენტაციისათვის ტახტიდან გადააყენა, მის ნაცვლად ქართლის ტახტი მისცა ადარნასე ხოსროიანს „…მაშინ მოუწოდა კეისარმა ძესა ბაკურისასა, ქართველთა მეფისასა ნათესავსა დაჩისასა, ვახტანგის ძისასა, რომელი ერისთაობდა კახეთს, რომელსა ერქვა ადარნასე“. მატიანედან ჩანს, რომ მცხეთის ჯვრის დიდი ტაძრის მშენებლობა დაიწყო IV ს-ის ბოლოს რევ მეფემ, მან „კუბო“ ანუ კედლები და სახურავი (გუმბათი) აუშენა ჯვარს, რომელმაც საბოლოოდ ტეტრაკონქის სახე მიიღო ანუ ტეტრაკონქის მშენებლობა განსაზღვრა ტაძრის ცენტრში აღმართულმა ჯვრის ფორმამ. იმდენად მისაღები ყოფილა ქართული ეკლესიისათვის ჯვრის ტაძრის ფორმა, რომ უკვე VI ს-ის შუა წლებში მის შესაბამისად ააგეს ნინოწმიდის ეკლესია. VI ს-ის ბოლოს კვლავ აღდგა ჯვრის ტაძრის მშენებლობა, მაგრამ არა ნებისმიერი არქიტექტურით, არამედ იმ ფორმით, რომელიც ახსოვდა მოსახლეობას და ბორცვზე აღმართული ამ ჯვრისათვის უკვე ტრადიციული იყო. VII ს-ის ჯვრის ტაძრის არქიტექტურა გაიმეორეს ჭყონდიდში. ასე, რომ, მცხეთის ჯვრის დიდი ტაძარი საუკუნეთა მანძილზე შენდებოდა და მან თავისი არქიტექტურული სახე თანდათანობით მიიღო. აქედან გამომდინარე, IV-VI სს-ში ჩამოყალიბდა ჯვრის ტაძრის არქიტექტურა, რომელიც გაიმეორეს ავანის არქიტექტორებმა, რადგანაც ქართულეთნიკური წარმომავლობის გამო ცდილობდნენ ავანის არქიტექტურაშიც ქართული ელემენტები შეეტანათ. როგორც ითქვა – ტაო-ბასიანს და მის მიმდებარე მიწებს – სომხებიც და ბიზანტიელებიც „ივერიას“ უწოდებდნენ. ამიტომაც უნდა ვიფიქროთ, რომ ამ რეგიონის მომცველი ავანის ქალკედონური საკათალიკოსო – „ივერიის ეკლესიად“ იწოდებოდა საერთაშორისო საეკლესიო წრეებში. ჩანს, ანტიოქიის საპატრიარქო ავანის საკათალიკოსოს და მის მემკვიდრე ქალკედონურ ეპარქიებს – „ივერიის ეკლესიას“ უწოდებდა. საქმე ისაა, რომ თეოდოსიოპოლის-არზრუმის რეგიონში ანტიოქიის იურისდიქციის ქვეშ იყო რამდენიმე ქალკედონური საეპისკოპოსო, საერთოდ, ეს მიწა-წყალი ანტიოქიას თავისი საპატრიარქოს იურისდიქციად მიაჩნდა. ამიტომაც, შესაძლოა, ავანის ანუ „იბერიის საკათალიკოსო“ მას შემდეგ, რაც განშორდა დვინს, თავდაცვის მიზნით შეუერთდა ძლიერი ანტიოქიის საპატრიარქოს იურისდიქციას (ანდა ის რომელიმე სხვა ეკლესიას უნდა მიკედლებოდა ავტოკეფალიის საერთაშორისო დადასტურებამდე). არაბების შემოსევების შემდეგ კავშირი ანტიოქიასა და ავანის მემკვიდრე ქალკედონურ ეპარქიებს შორის გაწყვეტილა, შემდეგ კი, ჩანს, ანტიოქიაში კვლავ განუხილავთ ამ ე.წ. მეორე „ივერიის ეკლესიის“ საკითხი. საქმე ისაა, რომ მართალია, ავანის ერთადერთი კათალიკოსის იოანე ბაგარანელის (+609/10) შემდეგ გაუქმდა ავანის კათედრა, მაგრამ მისი ქალკედონური მემკვიდრეობა მიიღო ტაომ, სადაც VII საუკუნეში ქალკედონური საეპისკოპოსო ცენტრი იშხნისა და სხვა ჩამოყალიბდა. სომხურმა ეკლესიამ VII ს-ში უკანვე შეიერთა ქალკედონური კათედრები, რითიც ჩანს, ანტიოქიაც გაანაწყენა. ანტიოქიას მიწა-წყალი არზრუმამდე თავის იურისდიქციაში შემავალ „იბერიად“ მიაჩნდა. სომხური ეკლესია VII ს-ში თავის საეკლესიო მთლიანობას იმით ინარჩუნებდა, რომ გარკვეულ კომპრომისზე მიდიოდა და სომხურ საეკლესიო ტახტზე ქალკედონიტ კათალიკოსებსაც სვამდა, რჩეული მათ შორის ნერსე III ტაოელი, ჩანს, ეთნიკური ქართველი იყო, ისევე, როგორც, ვთქვით, იქამდე სომხურ ეკლესიაში მოღვაწე აირარატის ქორეპისკოპოსი კირიონი. 726 წელს მანასკერტის მონოფიზიტური კრების შემდეგ ქალკედონური ტაო-ბასიანი განშორდა სომხურ ეკლესიას.

ამ დროს, აქ, ანუ „ივერიაში“, კვლავ გაიხსენეს ანტიოქიის ეკლესია და მისგან მოითხოვეს ავტოკეფალია, საეკლესიო თავისთავადობის საერთაშორისო დასტური. ამ დროს არა მხოლოდ ტაო-ბასიანში, არამედ მის გარეთაც ქართველი ქალკედონიტები აარსებდნენ თავიანთ კათედრებს, მაგალითად, ვალაშკერტში. ვალაშკერტის მღვდელთმთავრის წოდება „მამამთავარი“ შესაძლოა ნიშნავდეს, რომ ის ერთ პერიოდში იქცა „ივერიის ქალკედონური“ ეკლესიის მემკვიდრედ, რომელსაც სათავე, ჩანს, ასევე ქართული წარმოშობის იოანე ბაგარანელმა დაუდო. ე.წ. ანტიოქიური ქრონიკების ნაწყვეტები იძლევა კიდეც ზემოთ აღნიშნული მოსაზრების საფუძველს – „ქართლის ცხოვრების“ ცნობილი ჩანართი უნდა ეხებოდეს ავანის ანუ ივერიელთა (ქართველთა) ქალკედონურ ეკლესიასა და ანტიოქიას შორის ურ­თიერთობას და არა მცხეთისა და ანტიოქიისა: „და წარგზავნეს ანტიოქიას მონაზონი ერთი საკურთხეველად, რამეთუ განწესებულ იყო კურთხევა ანტიოქიით კათალიკოსისა და ვერღარავის ხელეწიფებოდა სვლად გზასა ანტიოქიისასა… ხოლო დღეთა თეოფილაქტე ანტიოქიელ პატრიარქისა წარავლინეს მოციქულნი.. და მიუთხრეს… დიდსა ჭირსა შინა არიან ქრისტიანენი, მკვიდრნი ქართველთა სოფლებისანი, რამეთუ დღითგან ნეტარისა ანასტასი მღვდელმოწამისათა (VII ს-ის დასაწყისი) არა კურთხეულ არს სიძნელისათვის გზათასა. ხოლო მან ჰყო კრება და განაჩინა… რათა შეკრბებოდნენ ეპისკოპოსნი სიმრავლისა მისისანი და აკურთხევდნენ კათალიკოსსა ჟამითი-ჟამად … ხელდასხმულ ჰყო… ერთი მოვლინებულთა მონაზონთაგანი, სახელით იოანე… ამას ანტიოქიის კრებასა შინა გაპატიოსნდა“ (ქ.ც. I, გვ. 226). „ქართლის ცხოვრების“ ამ ჩანართის შესახებ ჯერ კიდევ 1906 წელს გამოთქვა თავისი მოსაზრება კირიონ II კათალიკოსმა, რომ ეს მონათხრობი ეხებოდა სამხრეთ საქართველოს ტაო-ბასიანის მხარეების საეკლესიო მოწყობას, ვ. გოილაძის აზრით კი, აქ გადმოცემულია აფხაზეთის საკათალიკოსოს დაარსების ცნობა. მისგან განსხვავებით, აფხაზეთის საკათალიკოსოს დაარსების შესახებ ცნობას გვაწვდის ქართლის ცხოვრების სხვა ჩანართი – „ამან ბაგრატ განაჩინა კათალიკოსი აფხაზეთს“ (IX ს-ში). ე.ი ზემოთ აღნიშნული პირველი ჩანართი ქართლის ცხოვრების მიხედვით არ უკავშირდება აფხაზეთს, ამიტომაც სწორი უნდა იყოს კირიონ II, რომ ეს ჩანართი უკავშირდებოდა ტაო-ბასიანის (შესაბამისად, ავანის) საეკლესიო მოწყობის საკითხს. ჩანართში ნახსენებია „ქრისტიანენი, მკვიდრნი ქართველთა სოფლებისანი“ (ქ. ც., I, გვ. 226). „ქართველთა“ პროვინცია ერქვა, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ტაო-ბასიანის მხარეებს და მის ირგვლივ ტერიტორიას, რომელიც დროებით, არმენიაში მდებარეობდა. ამ ჩანართში ამიტომაც განმარტავს ანტიოქიის პატრიარქი, რომ საქმე შეეხება „ქართველთა სოფლების მკვიდრთ“. ასეთ შემთხვევაში ქრონოლოგიურადაც უფრო დალაგებულია მსჯელობა – ანასტასი ანტიოქიელი პატრიარქი თითქმის თანამედროვე იყო ავანის ქალკედონიტი კათალიკოსის იოანე ბაგარანელისა, რომელიც 609 თუ 610 წელს გარდაიცვალა. ამის შემდგომ, არაბობის შემოსევების გამო, რთული იქნებოდა ანტიოქიისა და ტაო-ავანის საეკლესიო ურთიერთობა. ავანის კათედრა მართლაც უმღვდელმთავროდ დარჩა და ამიტომ მისი ქალკედონიტი ეპისკოპოსები დასაჯა სომხურმა ეკლესიამ VII ს-ში, მაგრამ ეს მდგომარეობა, ანუ ეთნიკური მღვდელმთავრის გარეშე ყოფნა, არ აკმაყოფილებდა ტაო-ბასიანის ქართული ქალკედონიტური სოფლების მრევლს. მათ, ჩანს, სურდათ საერთაშორისო მხარდაჭერის მოპოვებით გამოეხსნათ თავიანთი თავი სომხური ეკლესიისაგან. მაგალითად, მოღწეულია იშხნის ტაძრის მინაწერი, სადაც ადგილობრივი მღვდელმთავარი ტრაპეზუნტში ჩავიდა, რათა კონსტანტინოპოლის პატრიარქს დაესხა მისთვის ხელი. ამით იშხნის მღვდელმთავარს სურდა თავის დახსნა სომხური იურისდიქციისაგან. არზრუმ-თეოდოსიოპოლი, ტრადიციულად, ანტიოქიელი პატრიარქის სამწყსოს განეკუთვნებოდა და იქვე მდებარეობდა კიდეც ავანის მემკვიდრე ტაო-ბასიანის ქალკედონიტური ვრცელი ქართული სამრევლო. იბერიის ეკლესიის პირველიერარქად ანტიოქიამ დანიშნა ქართველი მონაზონი სახელით იოანე. ასევე, იოანე ერქვა VIII ს-ში აღდგენილ ივერიის ავტოკეფალური პირველი ეკლესიის მეთაურსაც. ეს ნიშნეულია, რადგანაც ავანის პირველ კათალიკოსსაც იოანე ერქვა. ასე რომ, ავანის ქალკედონიტური კათედრის წარმოშობის მთავარი მიზეზი უნდა ყოფილიყო ეთნიკური განსხვავებულობის გამო ქართული მრევლის გამოყოფა სომხური ეკლესიისგან და დამოუკიდებელ საკათალიკოსოდ ჩამოყალიბება. ასეთ თვალსაზრისამდე მივალთ, თუკი აღნიშნულ ჩანართს დავუკავშირებთ სამხრეთ საქართველოს – ტაო-ბასიანის მხარეებს. სამხრეთ ტაოს სამეფო კარზე – დავით III კურაპალატის ეპოქაში, მრავალი უცხოელი ავტორი ახსენებს ქართველ კათალიკოსს თუ ქართველ პატრიარქს. სამხრეთ საქართველოს ამ საეკლესიო ერთეულს მართლაც მიანიჭა ანტიოქიამ ავტოკეფალია, შემდეგ ათასწლეულში ეს ცნობები მცხეთის ეკლესიას დაუკავშირეს და მიიჩნიეს მცხეთის ეკლესიის ავტოკეფალიის დამადასტურებელ დოკუმენტად.

ტაოს (იბერიის) სამეფოს ადგილზე დავით კურაპალატის მემკვიდრეობის დაუფლების შემდეგ, როგორც ითქვა, ბიზანტიამ ჩამოაყალიბა ადმინისტრაციული ერთეული – „იბერიის თემის“ სახელწოდებით – XI ს-ს დასაწყისში. მაშასადამე, შესაძლებელია, ავანის საკათალიკოსო უცხოელთათვის, კერძოდ კი ანტიოქიის ქალკედონიტებისათვის წარ­­მოადგენდა არა სომხურ, არამედ ქართველთა, ანუ „ივერიელთა“ ეკლესიას. მიზეზი ამისა იყო მისი მრევლის უმეტესი ნაწილის (ტაო-ბასიანის) ქართველობა. როგორც ითქვა, იოანე ბაგარანელის დროს, სომხურ მონოფიზიტურ ეკლესიას გამოეყო ქალკედონიტური ფრთა, რომელმაც და­­­მო­უკიდებელი საკათალიკოსო დააარსა. ისმის კითხვა: ეცდებოდა თუ არა ეს ეკლესია თავისი დამოუკიდებლობის აღიარებას, ანდა დაკავშირებას უცხოეთის სხვა მართლმადიდებელ საპატრიარქოებთან, როგორც თავისთავადი ეკლესია? ჩანს, ასეთი ურთიერთობა მათ დაუმყარებიათ ანტიოქიის საპატრიარქოსთან ნეტარი ანასტასი მღვდელმოწამის ზეობისას, მაგრამ შემდეგ ავანის ეკლესიის თავისთავადობა გაუქმდა. ტაო-ბასიანის ივერიელმა მოსახლეობამ მოითხოვა კვლავ ეძებნათ თავისთავადი ეკლესიის ჩამოყალიბების გზები და მისი საერთაშორისო აღიარება. ეს მოუხერხებიათ ანტიოქიის პატრიარქ ნეტარი თეოფილაქტეს დროს. შესაბამისად, ჩამოყალიბდა ტაო-ბასიანის, ანუ დავით კურაპალატის სამეფოს საეკლესიო სამამამთავრო, უკვე ქართული საეკლესიო ერთეული. ამით იქამდე სომხურენოვანმა ავანის საკათალიკოსოს მემკვიდე ეპარქიებმა აღადგინეს ქართულენოვანება. საერთოდ, უნდა აღინიშნოს, რომ III მსოფლიო კრებაში (431 წ.) მონაწილე იბერიელი (ურჰაელი) ქართველი ეპისკოპოსი იერემია უნდა ყოფილიყო ისტორიული ქართლის მიწაზე მცხოვრები იბერიელების ეპისკოპოსი, ანუ ის შედიოდა არა მცხეთის (ქართლის) ეკლესიის იურისდიქციაში, არამედ ე.წ. სპარსული ქართლის საეპისკოპოსოთა იურისდიქციაში. ეს ე.წ. სპარსული ქართლი მდებარეობდა ძირითადად არაქსის ხეობასა და ვანის ტბისაკენ მიმართულ მიწა-წყალზე. ეს იყო ქართველთა ისტორიული საცხოვრისი. 431 წელს ეფესოს III მსოფლიო საეკლესიო კრების მომზადებაში მონაწილე ქართლის ე.წ. „სპარსული ნაწილის“ ეპისკოპოსი იერემია (ვ. გოილაძე, ქართლის სამეფო. ავტორეფერატი დოქტორის ხარისხის მოსაპოვებლად, 1998 წ., გვ. 20). როგორც მას უწოდებენ, „იბერიელი იერემია“ ყოფილა ნესტორიანელთა წინააღმდეგ მებრძოლი (კ. კეკელიძე, ეტიუდები I. 51, 62). წმ. გრიგოლ ფერაძის ცნობით, კონსტანტინოპოლში ყოფილა „დიდაქეს“, ანუ „12 მოციქულთა მოძღვრების“ კანონიკური მწერლობის ერთ-ერთი ადრინდელი ძეგლის თარგმანი, გადაღებული 1923 წელს ვინმე ფეიქრიშვილის მიერ. ფერაძის აზრით, იგი გადმოთარგმნილია ბერძნულიდან ქართულ ენაზე V ს-ში იერემია იბერიელის მიერ. ეს იერემია თავის თავს ასე უწოდებს: „იერემია ურჰაელი ქართველი მართლმადიდებელი, ყარიბობის გამო თავისიანებსა და სამშობლოს დაშორებული“ (კ. კეკელიძე, იერემია იბერიელი ანტინესტორიანელი მოღვაწე V საუკუნისა, თბილისის უნივერსიტეტის მოამბე, #9, 1928 წ. გვ. 187, 198). „სპარსული იბერიიდან“ წარმოშობილი იერემია ქ. ურჰაში იყო გადასული სამოღვაწეოდ. შესაძლოა, იერემია იბერიელის სამშობლო „სპარსული იბერია“ ის ტერიტორიაა, სადაც შემდგომ ავანის საკათალიკოსოს იურისდიქცია განივრცო, როგორც ვთქვით, ეს იყო იბერიელების საცხოვრისი. საბოლოოდ, კიდევ ერთხელ აღვნიშნავთ, რომ აქ მრავლად ცხოვრობდნენ იბერიელები, რომელთა გამალებული არმენიზაცია მიმდინარეობდა IV-V სს-ში, მას შემდგომ, რაც ამ მიწა-წყალზე მძლავრი სომხური ეკლესია ჩამოყალიბდა. სომხეთში მცხოვრები იბერიელები მუდამ ცდილობდნენ ეკლესიურად როგორმე გამოყოფოდნენ სომხურ ეკლესიას, რაც მხოლოდ VI ს-ის შემდგომ, საბოლოოდ კი VIII ს-დან გახდა შესაძლებელი.

მე-6 ს-ში არმენიის ივერიის მესამე ქართველ ეპისკოპოსად შეიძლება ჩაითვალოს კირიონ I, ქართლის კათალიკოსის ტახტზე ასვლამდე.

კირიონ I  თავისი ახალგაზრდობის წლებში იყო არმენიაში აირარატის ოლქის ანუ არმენიის ივერიის ცენტრალური ოლქის – აირარატის გავარის ქორეპისკოპოსი და ასევე  დვინის მთავარი ეკლესიის წინამძღვარი (ამ ოლქებში „სომხურენოვანი“). ის არმენიის ივერიაში მოღვაწეობდა ანუ მღვდელმთავრობდა 5 წლის მანძილზე, ქართლის კათალიკოსად არჩევამდე. მის მოღვაწეობას ეძღვნება ჩვენი ერთ-ერთი ნაშრომი.

მე- 7 ს-ში არმენიის ივერიის, ამ შემთხვევაში ტაოს, შემდეგ ქართველ (არმენიზებულ ანუ „სომხურენოვან“) ეპისკოპოსად უნდა ჩაითვალოს ცნობილი საეკლესიო ტაოელი მოღვაწე წმიდა ნერსე იშხნელი. ის ტაოს ეპისკოპოსობის შემდეგ აირჩიეს არმენიის ივერიის  ანუ არმენიის ქალკედონური ნაწილის კათალიკოსად, შემდეგ სრულიად სომეხთა კათალიკოსად (მალავდა თავის ქალკედონიტობას).

ის (ნერსე მე-3) დიდად მოყვარული იყო ქართულ-ქალკედონური ანუ მცხეთის ჯვრის არქიტექტურული სტილისა, რომელიც გააღრმავა და განავრცო სხვადასხვა  მიგნებით.

მე-8 ს. შუა წლებში ტაოს ივერიამ, ანუ არმენიის ივერიამ, ანტიოქიის საპატრიარქოს დახმარებით შეძლო  და თავი გაითავისუფლა სომხური ეკლესიის ბატონობისაგან და ამასთანავე, დაიბრუნა ქართულენოვნება იქაურ ეკლესია-მონასტრებში.

ამ დროს, ანუ მე-8 ს. შუა წლებში, ანტიოქიის პატრიარქმა ივერიის ანუ ტაოს ივერიის პირველ ქართულენოვან კათალიკოსად დაამტკიცა იოანე (მე-3). ის შეცდომით, ამჟამად მიიჩნევა მცხეთის ივერიის ანუ საქართველოს კათალიკოსად, მაგრამ იყო არა მცხეთის, არამედ ტაოს ივერიის კათალიკოსი.

ის (ტაოელი იოანე) კათალიკოსად აკურთხა ანტიოქიის პატრიარქმა თეოფილაქტემ (744-751). ანტიოქიური ქრონოგრაფის თანახმად, რომელიც ეფრემ მცირემ შემოგვინახა –

„ანტიოქიას პატრიარქობასა ნეტარისა თეოფილაკტესსა, მოვიდეს ქართლით მოციქულად მონაზონნი ორნი და მიუთხრეს ნეტარსა თეოფილაქტეს, ვითარმედ დიდსა ჭირსა არიან ქრისტიანენი მკჳდრნი ქართველთა სოფლებისანი. რამეთუ დღითგან ანასტასი მღვდელთმოწამისა ანტიოქელ პატრიარქისა, არა კურთხეულ არს მათდა კათალიკოსი მთავარ-ეპისკოპოსი. სიძნელისათჳს გზისა. რამეთუ აგარიანთაგან ვერვინ იკადრებს სლვად. ხოლო მან ბჭობითა კრებისაჲთა, მთავარ-ეპისკოპოსთა, მიტროპოლიტთა და ეპისკოპოსთა თჳსთათანა, მისცა ქართველთა პროტრეპტიკონი, რომელ არს გაჴსნითი. რათა თჳთ მათისა საზღურისა ეპისკოპოსთაგან ჴელნი დაესხმოდინ ჟამადჟამადსა კათალიკოზსა ქართლისასა. რომელიცა საღმრთომან მადლმან უჩუჱნოს მათ და რომელი გამოირჩიონ მოყუასთა მის ეკლესიისათა. თანადგომითა და წამებითა ეპისკოპოსთაჲთა, წესებრ საეკლესიოთა — და შეუქმნა მათ აღწერით მოსაჴსენებელი თავისა თჳსისათჳს და მუნ შემოკრებულისა კრებისაჳს და ჴელდასხმულ ყო ერთი ორთა მათ მისსა მოვლინებულთა მონაზონთაგანი: სახელით იოანე მის ჟამისა კათალიკოსად მათდა“.

მე-9 საუკუნეში, 888 წელს, არაბულმა სახალიფომ ნება დართო ამიერტაოს მმართველს ადარნასეს მიეღო „ქართველათა მეფის“ ტიტული, რადგანაც იმჟამად  ტაოს ამ  ნაწილს  სახალიფო განგებდა.

ადარნასეს ბაგრატიონთა ოჯახი ასევე მართავდა კლარჯეთსა და საქართველოს სხვა ზოგიერთ მხარეს,

კლარჯეთი ბიზანტიის გავლენის სფეროში შედიოდა, ასე რომ, ამ ოჯახმა გააერთიანა  ტაოსა და იქაური ივერიის არაბული და ბიზანტიური ნაწილები.

ისინი, შესაბამისად, ატარებდნენ ტიტულს „მეფე“ (თავდაპირველად სახალიფოს მიერ ნაბოძები ტიტული) და კურაპალატი (ბიზანტიური ტიტული).

იმჟამად ეკლესიურად ტაოს ივერია უკვე გათავისუფლებული იყო სომხური ეკლესიის ბატონობისაგან და სამეფოში ქართული ენა ყვაოდა, რადგანაც აღმატებით გამოიყენებოდა ადმინისტრაციულ, საეკლესიო და სამოქალაქო სფეროებში.

მე-10 საუკუნეში, დავით კურაპალატის დროს, ტაოს ივერიის ანუ „ქართველთა სამეფოს“ საზღვარი არაქსზე გადიოდა. სამხრეთით კი მიუახლოვდა ვანის ტბას.

მეფე დავით კურაპალატი ფლობდა სამხრეთ ანუ იმიერტაოს, ბასიანსა და ასევე არმენიზებულ ისტორიულ ქართულ ოლქებს, მათ ამჟამად შეცდომით უწოდებენ „სომხურ თემებს“, ისინი იყო ეთნიკურ ქართველთა ისტორიული მიწები, იმ ადგილობრივი მოსახლეობისა, რომელიც მეფე დავითში ხედავდა თავისი ეთნიკური ფესვების ანუ ივერიელობის, ქართველობის აღორძინების იმედს, ამიტომაც გვერდით ედგნენ მას.

სწორედ მათი დახმარებით, ანუ არმენიის ივერების დახმარებით შეძლო დავით კურაპალატმა უძველესი ქართული, თუმცა არმენიზებული, იმჟამად უკვე მუსლიმანთა ხელში ჩავარდნილი მიწა-წყლის გათავისუფლება ვიდრე ვანის ტბამდე.

მანასკერტში მეფე დავითმა ქართველები ჩაასახლა.  ასეთ შორეულ ქვეყანაში დასასახლებლად  მეფეს ქართველები ტაოდან კი არ ჩაუყვანია, არამედ  მოკრიბა ვანის ტბის მიმდებარე დაბა-სოფლებში, ისინი, თანამედროვე სიტყვებით თუ ვიტყვით, ის არმენიზებული ქართველები იყვნენ, რომელნიც აღფრთოვანებით ემორჩილებოდნენ დავით კურაპალატს, ვითარცა არმენიზაციისა და მუსლიმანური უღლისაგან განმანთავისუფლებელს.

ამ ფაქტს აღნიშნავს კიდეც ასოღიკი, ის წერს, რომ დავით კურაპალატის მოლაშქრენი, ანუ ადგილობრივი ვაჟკაცები, სომხურ ეკლესიებს ცხენის თავლებად იყენებდნენ და ამ ფაქტით გაოცებულ მუსლიმებს უცხადებდნენ, „ჩვენ მეჩეთებსა და სომხურ ეკლესიებს ერთნაირად ვუყურებთ, ისინი ერთნაირად მიუღებელნი არიან ჩვენთვისო“ (ასოღიკი, გვ. 193, ნარკვ. II, გვ. 487).

კიდევ ერთხელ რომ ვთქვათ, ასოღიკის ცნობითაც, არმენიზებული ქართველები უბრუნდებოდნენ თავიანთ ეროვნულ ქართულ საწყისებს დიდი აღფრთოვანებითა და ენთუზიაზმით, რაც საფუძველი გახდა დავით მე-3 -ის სამხედრო წარმატებებისა არა ე.წ. „სომხურ თემებში“, არამედ არმენიზაციის ბურუსისაგან გათავისუფლებულ ივერთა ისტორიულ მიწა-წყალზე ტაოდან ვიდრე ვანის ტბამდე.

ასოღიკისა და იაჰია ანტიოქიელის ცნობებით დავით კურაპალატის კარზე მოღვაწეობდნენ ადგილობრივი ანუ ტაოს ივერიის კათალიკოსიები, რომელთაც ასევე პატრიარქებსაც უწოდებდნენ.

ეს იმას ნიშნავს, რომ ამ დროისათვის ანუ მე-10 საუკუნეში არსებობდა მცხეთისა და ტაოს სხვადასხვა საკათალიკოსო ანუ მცხეთისა და ტაოს საპატრიარქოები, ორივე ეს საეკლესიო ერთეული ერთიანი ქართული ეკლესიის ნაწილები იყო.

მე-11 საუკუნეში,  იმპერატორ ბასილი ბულგართმმუსვრელის მიერ ტაოს სამეფოს გაუქმებისა და „იბერიის თემის“ დაარსების შემდეგ, ერთხანს, იბერიის თემის ეკლესია-მონასტრებში ქართულ ენაზე გრძელდებოდა წირვა-ლოცვა. მაგრამ მალევე, უკვე მე-11 საუკუნის 20-30-იანი წლებიდან, იმპერიამ თანდათანობით იბერიის თემში აკრძალა ქართულენოვანი წირვა-ლოცვა და დააკანონა ბერძნულენოვნება.

ქართული ენის შენარჩუნებისათვის იბერიის თემის ეკლესია-მონასტრებში იღწვოდნენ ქართველი სასულიერო პირები, ათონელი მამები, განსაკუთრებით კი ეპისკოპოსი ზაქარია ვალაშკერტელი. მაგრამ სასტიკად დამარცხდნენ.

ბიზანტიამ იბერიის თემი სამრთავად გადასცა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქიას.

ცხადია, არც იმპერატორებისათვის იყო ადვილი იბერიის თემის ეკლესია-მონასტრებში ქართულენოვნების აკრძალვა, ეს საკითხი, ასე ვთქვათ, პოლიტიკურად მოაგვარა ბასილი მეორემ.

ამ იმპერატორმა ქართველთა გულის მოგების მიზნით, რათა დაემტკიცებინა, რომ ის არ ებრძოდა ზოგადად ქართულ ეკლესიას, ყურადღება მიაპყრო მცხეთის საპატრიარქო ცენტრის, ანუ სვეტიცხოვლის აღორძინების საკითხს, მისი გამშვენების საქმეს პატრიარქ მელქისედეკის ანდერძის ცნობით.

კერძოდ, არაბული შემოსევების გამო მე-8 საუკუნიდან მცხეთელი კათალიკოსები უმეტესად იმყოფებოდნენ არა მცხეთაში, არამედ ჯავახეთსა და სამცხეში, თრიალეთის მთებში იყვნენ გადასულნი, ამ მხარეებში ტარდებოდა კიდეც ქართული საეკლესიო კრებები, იმ ეპოქაში ძირითადად აქაურ ქართველებს ირჩევდნენ საპატრიარქო ტახტზე, მაგალითად, ჯავახეთის კრებამ განიხილა ადგილობრივ დიდებულთა შვილების საკათალიკოსო ტახტზე აყვანის საკითხი გურამ მამფალისა და გრიგოლ ხანძთელის მონაწილეობით,

ამ მიზეზის გამო შეძლო სამცხის მთავარმა მირიანმა კათალიკოს ილარიონ I-ის (დაახლ. 850-860) გარდაცვალების შემდეგ, სამცხელი დიდებულების მხარდაჭერით, საკათალიკოსო ტახტზე აეყვანა თავისი ძე არსენ I (დაახლ. 860-887). სამცხე-ჯავახეთელი უნდა ყოფილიყო მისი მეტოქე ქართლის საკათალიკოსო ტახტზე მირიანი.

ამის მიზეზი, როგორც ითქვა, იყო ქართლის საკათალიკოსო ტახტის გადატანა სამცხე-ჯავახეთში, რადგანაც მემატიანის სიტყვით, არაბთა შემოსევების გამო „მცხეთა საყოფელად უვარგისი“ იყო  („განრყვნილ იყო საყოფელად მცხეთა“ – წერდა მემატიანე) ანუ საცხოვრებლადაც არ გამოდგებოდა, მით უფრო საკათალიკოსო ტახტისათვის, ჯავახეთში კი ის დაცული იყო ადგილობრივი ქართველი დიდებულების მიერ.

ჩანს, ეს ვითარება იცოდა იმპერატორმა ბასილი მეორემ, მან  გადაწყვიტა დახმარებოდა მცხეთელ პატრიარქს მელქისედეკს, მისცა მას საჭირო თანხები, რათა აღედგინა ჯერ კიდევ ვახტანგ გორგასლის მიერ აგებული სვეტიცხოვლის დიდებული ბაზილიკა, ამ თანხებით მან ტაძარს აუშენა სტოვები, ანუ დასავლეთიდან და სამხრეთიდან დიდებული კარიბჭე-შესასვლელები, გრანდიოზული თაღებით, ოქრო-ვერცხლით მოჭედა კანკელი და სხვა. მცხეთა  ნამდვილ საპატრიარქო ქალაქად კვლავ აღორძინდა ბასილის წყალობით. სანაცვლოდ, ბასილი მეორემ დაამცრო ტაოს ივერიის საკათალიკოსო, ის გაუქმებულ იქნა. ტაოს ივერიის ადგილას ჩამოყალიბებული იბერიის თემი კი გადაეცა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქიას, როგორც ითქვა, იქ ბერძნულენოვნება დაინერგა.

მე-11 ს. შუა წლებში ამ მდგომარეობას იბერიის თემში ვერ ურიგდებოდნენ ქართველი წმიდა მამები, ამიტომაც შედგა კიდევ ერთი სასულიერო დელეგაცია, რომელიც საჩივრით ჩავიდა ანტიოქიის საპატრიარქოში წმიდა გიორგი მთაწმიდელის მეთაურობით, მართალია, ანტიოქიამ აღიარა, რომ ეს მიწა-წყალი იყო ივერიის სამოციქულო-ავტოკეფალური ეკლესიის კანონიერი ნაწილი, მაგრამ ამ აღიარებამ ვერაფერი გააწყო კონსტანტინოპოლის გადაწყვეტილების შესაცვლელად, ივერიის თემი მას დარჩა.

იქამდეც, ბიზანტიელები დაუნდობლად ანადგურებდნენ ბასიანსა და შემდეგ იბერის თემის ხალხს ექსპლოატაციითა და სამხედრო ქმედებებით. ამასთანავე, იბერის თემიდან გაჰყავდათ ადგილობრივი ანუ იბერი ჭაბუკებით დაკომპლექტებული 50. 000 კაციანი ლაშქარი. მეორე მხრივ, იბერიის თემის ხალხისათვის ამ ლაშქრის მეომრების გასამჯელო მნიშვნელოვანი შემოსავალი იყო. შემოსავლის ეს წყარო იბერის თემს შეუწყვიტა იმპერატორმა კონსტანტინე მე-9-მ, რომელმაც გააუქმა „იბერიული არმია“ და ამ შემოსავლის ნაცვლად დაუწესა ახალი გადასახადები, რომლიც მძიმე დარტყმა იყო მკვიდრი მოსახლეობისათვის.

იბერიის თემი ძალზე დასუსტდა, ამ ფაქტმა კი გზა გაუხსნა უკვე სპარსეთში გაბატონებულ თურქ-სელჯუკებს ბიზანტიური ცენტრებისაკენ,

საბოლოოოდ, შესაძლოა, ბიზანტიის იმპერატორები მიხვდნენ, რომ იბერიული არმია, სინამდვილეში, იყო მძლავრი ჯებირი თურქ-სელჯუკების შესაკავებლად. ეს ჯებირი კი თავადვე მოარღვიეს.

ამის გამოც 1071 წელს მანასკერტის ბრძოლაში დამარცხდა იმპერიის ჯარი.

ბიზანტიამ მიატოვა იბერიის თემი და ის უკან დაუბრუნა თავის ნამდვილ პატრონს ანუ საქართველოს სახელმწიფოს გრიგოლ ბაკურიანის ხელით 1074 წელს.

ამის შემდეგ, ეკლესიურადაც, ეს მხარე კვლავ ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში აღმოჩნდა.

როგორც ითქვა, იბერიის თემის ძირითადი მოსახლეობა (იბერები) იყვნენ არმენიზებული ქართველები, ოღონდ მათი არმენიზაციის ხარისხი სხვადასხა სახისა იყო, მე-8 ს. შემდეგ მათ აღიდგინეს ეკლესიებში ქართულენოვნება და თვითშემეცნება.

მათი წინაპრების არმენიზაცია საუკუნეთა მანძილზე გრძელდებოდა, მაგრამ მე-8 საუკუნის შემდეგ მათში ეროვნულ-იბერიული ანუ ქართული თვითშემეცნების გამოღვიძებამ, სომხური ეკლესიის ბატონობისაგან გათავისუფლებამ, საბოლოოდ კი ტაოს ქართველთა სამეფოს დაფუძნებამ იბერიული იდენტობა კვლავ ააღორძინა აქაური მოსახლეობისა.

შემდგომშიც კი იბერიის თემის ნაწილები – კარენიტიდა (ქარნუ-ქალაქის ოლქი), ტაო, ბასიანი, აირარტი და შირაკიც კი იბერიულ იდენტობას იბრუნებდა ანდა ბიზანტიის მიერ დაპყრობის მიუხედავად იქაურთა შორის მტკიცდებოდა ქართულ-ნაციონალური თვითშემეცნება.

მე-12-მე-13 საუკუნეებში, ასეთ ფონზე, საქართველოს სახელმწიფომ დაუშვა დიდი შეცდომა, როდესაც მის შემადგენლობაში შესული ყოფილი იბერიის თემის დიდი ნაწილი (შირაკი, თავისი ქალაქ ანისით)  სამამულე-სამფლობელოდ გადასცა მონოფიზიტ ზაქარია მხარგრძელს. მხითარ გოშის ერთგულ მოწაფეს, მისი მოძღვარი, დიდი თეორეტიკოსი,  გამძაფრებით ავრცელებდა სომხური ეკლესიის გავლენას ქართველთა შორის, შესაბამისად, აქაური იბერები კვლავ სომხური ეკლესიის ბატონობის ქვეშ აღმოჩნდნენ, თუმცა ეს არ იყო ტოტალური მოვლენა, რადგანაც ზაქარია მხარგრძელი საქართველოს სახელმწიფოს მხოლოდ ერთ-ერთი უმაღლესი სახელმწიფო მოხელე იყო, ხოლო სახელმწიფო, საბოლოო ჯამში, ქალკედონიტური. ამის გამო ანისში, ვალშკერტსა, ყარსსა და ჩანს, არზრუმშიც კვლავ განაგრძობდა არსებობას ქართული საეპიკოპოსოები, ლასტივერტეცის ცნობით, ვალაშკეტრში ქართველი ეპიკოპოსი მე-10 საუკუნეშიც კი იჯდა, მე-11 ს. მისი მღვდელმთავარი ზაქარია ვალაშკერტელი ბასილი მეორესთანაც ურთიერთობდა და ეს საეპიკოპოსო შემდეგ საუკუნეებში უფრო გაძლიერდა ისევე, როგორც სხვები, სხვა აქაური ქართული საეპისკოპოსოები.

მე-12 საუკუნეში ყოფილი იბერიის უმთავრეს ნაწილს, ტაოსაც ნაკლებად გაუმართლა, რადგანაც მისი მთავარი გუზან აბუსალანის ძე ტაოელი შეუერთდა თამარის წინააღმდეგ გიორგი რუსის აჯანყებას, რის გამოც დაისაჯა ის და მისი ოლქი, თუმცა აქაურ ეკლესიებში, რომელიც მცხეთელი პატრიარქის მიერ იმართებოდა, გაჩაღებული იყო ქართული წირვა-ლოცვა.

თამარმა რუქნადინზე გამარჯვების შემდეგ სრულად გაათავისუფლა ოშკი, ბანა და ხახული,

XII-XIV საუკუნეებში ჩამოყალიბებულა ტაოს საერისთავო ფანასკერტელების ერისთავობით. თუმცა ის მე-13 ს. ბოლოდან სამცხე-საათაბაგოს ფარგლებში შედიოდა. ეს სამთავრო კი, მემეტიანის ცნობით, წმიდა მართლმადიდებელი სარწმუნოების მხურვალე მცველი იყო.

თემურ ლენგის შემოსევების შემდეგ ერთიანი საქართველოს სახელმწიფო დაიშალა, ტაო სამცხე-სათაბაგოს ერგო.

სამცხე-საათაბაგო იყო დიდი და მძლავრი სამთავრო, მისი საზღვრები არზრუმამდე და ტრაპეზუნტამდე აღწევდა, მისი დედაქალაქი ახალციხესთან ერთად ოლთისიც იყო. მის მთავრებთან დამოყვრებას ტრაპეზუნტელი იმპერატორებიც კი  ცდილობდნენ.

ამის მიუხედავად, ის მე-16 საუკუნის მეორე ნახევარშო ოსმალეთმა დაიპყრო.

ამის შემდეგ სამცხე-საათაბაგოს ვრცელი სამთავროს მკვიდრი მოსახლეობა ანუ ქართველობა კვლავ სომხურ საეკლესიო ყულფში მოექცა. ამის მიზეზი იყო ის, რომ  ოსმალთა მიერ დაპყრობილი სამცხე-საათაბაგოს მოსახლეობა ოსმალეთის მთავრობამ  გადასცა კონსტანტინოპოლის სომხური საპატრიარქოს იურისდიქციას. ანუ ამ დიდი სამთავროს ქართული მოსახლეობა სომეხთა საპატრიარქოს დაუმორჩილეს, როგორც ეს გაარკვია შოთა ლომსაძემ თავის წიგნში „სამცხე-ჯავახეთი“.

კონსტანტინოპოლის სომხური საპატრიარქო ამ ქალაქის დაპყრობის-უმალვე  დააარსა სულთანმა მეჰმედ მე-2-მ 1461 წელს, თავის მხრივ, კონსტანტინოპოლის სომხური საპტრაიარქო იყო სომხური სამოციქულო ეკლესიის ავტონომიური საეკლესიო ერთეული (მაგალითად, როგორც საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტონომიური საეკლესიო ერთეულები იყო აფხაზეთისა და ქართლის  საკათალიკოსოები).

თუმცა სომეხთა ოსმალურ საკათალიკოსოს გაცილებით მეტი უფლებები გააჩნდა, ვიდრე ჩვეულებრივ საეკლესიო ერთეულს.

საზოგადოდ, ოსმალეთის იმპერიაში ოფიციალური სახელმწიფო აღიარება და ავტონომია მიიღო ბერძნულმა და სომხურმა საპატრიარქოებმა.

ოსმალეთში სომხურ და ბერძნულ რელიგიურ საზოგადოებებს მილეთები ერქვათ.

რეალურად, ბერძნული და სომხური მილეთები აკმაყოფილებდნენ თავიანთი წევრების რელიგიურ მოთხოვნებს, ასევე იცავდნენ შინაგან წესრიგს,  ამასთანავე, მილეთებს ევალებოდათ გადასახადების აკრეფა.

თანდათანობით ტერმინი მილეთი გადაიქცა „ხალხის“, „ნაციის“ აღმნიშვნელად.

ოსმალეთში კითხვა „რა მილეთისა ხარ“ ? ნიშნავდა – „რომელ ნაციას ეკუთვნი“. ასეთი კი ოსმალეთში ოფიციალურად ქრისტიანთა შორის სულ ორი იყო – „ბერძენი“ ანდა „სომეხი“. ანუ ოსმალეთში ოფიციალურად ნებისმიერი ეთნოსის ადგილობრივი ქრისტიანი ვალდებული იყო სახელმწიფოს წინაშე თავისი თავი ბერძნად ანდა სომხად წარედგინა.  მართლაც, ბულგარელები და ვლახელებიც კი ხელისუფლებისათვის ბერძნები იყვნენ, რადგანაც ბერძნულ მილეთში შედიოდნენ, ხოლო რაც შეეხება სამცხე-ჯავახეთის ქრთველობას, ისინი სულთნის საგანგებო ბრძანებით სომხურ მილეთში შეიყვანეს და კონსტანტინოპოლის სომეხ პატრიარქს დაუმორჩილეს.

როგორც ითქვა, ოსმალეთში ნაციონალური კუთვნილების ნიშანს წარმოადგენდა მილეთისადმი კუთვნილება, ანუ ქრისტიანებისათვის არსებობდა სომხური და ბერძნული მილეთები, თავიანთი ენით (ანუ ბერძნული და სომხური ენებით), რეგიონებით.

მილეთებისადმი კუთვნილება იძლეოდა მოქალაქეობასაც და თავის  წევრებს უნერგავდა შესაბამის მენტალიტეტს.

ანუ ბერძნულ მილეთში შემავალი ნებისმიერი ეთნიკური წარმოშობის ადამიანი სახელმწიფოსათვის იყო კანონიერი მოქალაქე, ოღონდ ეროვნებით ბერძენი, ასევე სომხურ მილეთში შემავალი ქართველები სახელმწიფოსათვის ეროვნებით „სომხები“ იყვნენ,  მათ ამ მილეთში საუკუნოვანი ცხოვრებისას სომხური თვთშემეცნება და სომხურენოვნება უმკვიდრდებოდათ.

ამის გამო, მაგალითად, სამცხე-ჯავახეთის ვრცელ ქვეყანაში ოსმალთა ბატონობისას ქართულენოვნება შეინარჩუნეს მხოლოდ მუსლიმმა ქართველებმა, ქრისტიანი ქართველები სომხურენოვნებად იქცნენ.

მხოლოდ რუსეთის იმპერიაში შეყვანის შემდეგ სამცხე-ჯავახეთში მცხოვრები კათოლიკე ქართველების ნაწილმა შეძლო ქართულენოვნების შენარჩუნება, ისიც თავდადებული მოღვაწეების – თამარაშვილის, გვარამაძისა და სხვათა გასაოცარი ღვაწლით.

უნდა ითქვას, რომ დუნაისპირზე რუსეთის იმპერიის ლაშქრობებმა და ოსმალეთისაგან ამ მიწა-წყლის გათავისუფლებამ კვლავ ააღორძინა იქაურთა ნამდვილი თვთშემეცნება  და ბერძნული ეთნოცნობიერებისაგან გაათავისუფლა ბულგარელი და რუმინელი ქრისტიანები.

აღნიშნული მიზეზების გამო ოსმალეთში მე-15 საუკუნიდან მე-19 ს. ჩათვლით,  სომეხ  და ბერძენ პატრიარქებს ეთნარქები, ანუ ნაციის მამები ეწოდებოდათ (სომეხი ნაციის ეთნარქი, ბერძენი ნაციის ეთნარქი).  ისინი ერთ­დროულად იყვნენ მილეტბაშები და ეთნარქები.

მილეტბაში ნიშნავდა, რომ ისინი (სომეხი და ბერძენი პატრიარქები ოსმალეთში) რეალურად იყვნენ ავტონომიური ადმინისტრაციული დაწესებულების ანუ მილეთის მეთაურები, მათ ხელში იყო (თავის მილეთის ფარგლებში) სასამრთლო ხელისუფლება, სამართლებრივი საქმიანობის წარმართავა, განათლებისა და ჯანმრთელობის სისტემები და სხვა. მისი წარმომადგენლები სოფლებსა და ქალაქებში (ანუ სასულიერო პირები ადგილებზე) იყვნენ სასამრთლოს მეთაურები, მსაჯულები, ადმინისტრაციული მმართველები თუ მამასახლისები, მათ ხელში იყო გადასახადების აკრეფისა საქმე, ამიტომაც უფლება ჰქონდათ წევრთა ქონების  განკარგვისა და დამნაშავისათვის  სათანადო განაჩენის (მათ შორის სასიკვდილი) გამოტანისა შესაბამისი სასამართლო პროცედურის შემდეგ, რომელსაც თვითონ წარმართავდნენ. სასამართლო წარმოებისათვის შემუშავდა სათანადო სამართლებრივი ბერძნული და სომხური კოდექსები (თავთავიანთი მილეთებისათვის).

ასეთი სრული ძალაუფლება მილეთებს გააჩნდათ მე-15 საუკუნიდან თითქმის მე-20 საუკუნემდე.

საბოლოოდ, XIX ს-ში ოსმალურ მილეთებში აღორძინდა სომხური და ბერძნული ნაციები, რომელთაც შემდგომში სრული პოლიტიკური თავისუფლება მოითხოვეს. ეს კი გახდა საფუძველი ოსმალეთში შიდაომების გაჩაღებისა, დაიწყო სომეხთა გენოციდი, უნდა ითქვას, რომ გენოციდის მსხვერპლი გახდა ასევე სომხური მილეთის ეთნიკური წარმოშობით ქართული მოსახლეობა, ანუ ყოფილი სამცხე-საათაბაგოს იმჟამად ოსმალეთში შემავალი ნაწილის ხალხი, რომელნიც სომხური მილეთის წევრობის გამო სახელმწიფოსათვის სომხები იყვნენ. მათაც ერგოთ გენოციდის უბედურება.

ასევე, ოსმალეთიდან საბერძნეთში გადასახლებულ ბერძული მილეთის წევრთა შორის მრავლად იყო ეთნიკური წარმოშობით ქართველი, კერძოდ, გაბერძნებული ლაზები, რომელთაც ლაზური ენა უკვე დავიწყებული ჰქონდათ.

ლაზისტანშიც ლაზური ენის ცოდნა მხოლოდ მაჰმადიანმა ლაზებმა შეინარჩუნეს.

დაახლოებით ასე წარიმართა ჯერ კიდევ სტრაბონის მიერ მოხაზული იბერთა და მათი ისტორიული მიწა-წყლის (პარიადრე, ხორძენა, გოგარენა),  ასევ ტაო-კარენიტიდასა და ქსერქსენეში მცხოვრებ  ქართველთა ათას­წლოვანი ცხოვრება. ეროვნულ სახელწიფოებრივ ერთეულებში ტაოს ქართველთა სამეფოსა და ასევე სამცხე-საათაბაგოში საქართველოს ეკლესიის თანადგომით მათ დიდ წარმატებასაც მიაღწიეს, სომხურ სამეფოებსა და ოსმალეთში კი ასიმილირდნენ და გაუქრათ ეროვნული თვითშემეცნება.